Redaktor serii: Renata Korewo

Transkrypt

1

2

3

4 Redaktor serii: Renata Korewo Redakcja merytoryczna: Joanna Petters Konsultacja dydaktyczna: Ewa Puls Redakcja językowa: Grażyna Kompowska, Elżbieta Pałasz Korekta: Aleksandra Golecka-Mazur, Dorota Szkudlarek Dobór materiału ilustracyjnego: Robert Tocha Opracowanie merytoryczne map: Joanna Petters, Robert Tocha Opracowanie graficzne map: Marcin Szymkowiak Redakcja techniczna map: Aleksandra Grygo Rysunki: Natalia Helman Projekt okładki, projekt graficzny książki: Jarosław Zakrzewski Redakcja techniczna: Dorota Szkudlarek Skład: Maria Chojnicka Fotografie: Archiwum GWO, s. 43; Shutterstock, s. 151, 198, 199 Na okładce: strajk w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 roku, ilustracja autorstwa Henryka Dzikowskiego. Copyright by Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe. Poradnik zawiera scenariusze lekcji do podręcznika do historii i społeczeństwa dla klasy szóstej szkoły podstawowej Wehikuł czasu autorstwa Tomasza Małkowskiego. ISBN c Copyright by Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Wydawca: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, Gdańsk, al. Grunwaldzka 411 Gdańsk Wydanie pierwsze Druk i oprawa: Normex, Gdańsk Wszystkie książki Wydawnictwa dostępne są w sprzedaży wysyłkowej. Zamówienia można składać w księgarni internetowej: lub nadsyłać listownie pod adresem: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Gdańsk 52, skr. poczt. 59 tel , fax , handel@gwo.pl

5 Spis treści Wprowadzenie... 7 Rozkład materiału nauczania i plan wynikowy... 8 Metody i techniki nauczania wykorzystane w scenariuszach lekcji Scenariusze lekcji Część I. O wolną Polskę 1. Jeszcze nie umarła Pod berłem cara Powstanie listopadowe W kraju i na emigracji Powstanie styczniowe, rusyfikacja i germanizacja Dla pokrzepienia serc Jak przywrócić niepodległość? lekcja powtórzeniowa Część II. Stulecie wielkich przemian 7. Wynalazki XIX wieku W przemysłowym mieście Żyć w XIX wieku Od pary do elektryczności lekcja powtórzeniowa Część III. Dwie wojny światowe 10. Niepodległe państwo Walka o granice Polska między wojnami W II Rzeczypospolitej Wybuch II wojny światowej Dwie okupacje Powstanie warszawskie Od niepodległości do niewoli lekcja powtórzeniowa Część IV. Polska Rzeczpospolita Ludowa 17. Komuniści u władzy Czasy stalinowskie Jak zbudować socjalizm? Dzieciństwo w PRL Solidarność III Rzeczpospolita Od niewoli do wolności lekcja powtórzeniowa

6 Część V. Polska dziś 23. Rzeczpospolita Polska Kto rządzi Polską? To, co nas łączy Nie tylko Polacy Polacy na świecie Państwo i społeczeństwo lekcja powtórzeniowa Część VI. Ja, ty, my czyli społeczeństwo 28. Nikt nie jest samotną wyspą Każdy człowiek ma prawo Żyć w rodzinie Moja szkoła Co wiem o mojej małej ojczyźnie? Bez pracy nie ma kołaczy Relacje między ludźmi Jednostka i społeczeństwo lekcja powtórzeniowa Część VII. Dzisiejszy świat 35. Zjednoczona Europa Konflikty zbrojne Świat stał się mniejszy Wirtualny świat Problemy współczesnego świata lekcja powtórzeniowa

7 Wprowadzenie Proponowane scenariusze lekcji są zgodne z celami kształcenia ujętymi w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych oraz programem nauczania historii i społeczeństwa w klasach IV VI szkoły podstawowej Wehikuł czasu. Scenariusze są również ściśle skorelowane z treścią podręcznika i zeszytu ćwiczeń dla klasy VI, autorstwa Tomasza Małkowskiego. Obie książki zostały wydane przez Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe. Nauczyciel uczący w VI klasie szkoły podstawowej ma w roku szkolnym do dyspozycji średnio 65 godzin lekcyjnych. Liczba godzin dydaktycznych potrzebnych do realizacji scenariuszy zaproponowanych w poradniku jest mniejsza. Obejmuje ona: 34 jednostki lekcyjne przeznaczone na tematy wynikające z Podstawy programowej (na realizację dziewięciu z nich autor poradnika proponuje poświęcić po dwie godziny lekcyjne), 4 jednostki lekcyjne, na których realizowane są zagadnienia wykraczające poza Podstawę programową, 7 jednostek lekcyjnych, na których realizowane są tematy powtórzeniowe, 7 jednostek lekcyjnych przeznaczonych na przeprowadzenie sprawdzianów. Scenariusze lekcji opracowane zostały według schematu uwzględniającego następujące elementy: cele lekcji (wymagania ogólne i szczegółowe), środki dydaktyczne, metody i techniki nauczania, formy zajęć, czas zajęć, struktura i opis lekcji, propozycje metod kontroli i pracy domowej, materiały dla nauczyciela oraz gdy to konieczne komentarze do lekcji. Dodatkowo w scenariuszach wyróżniono gwiazdką zadania grupowe przeznaczone do realizacji przez uczniów zdolnych, a bordową czcionką treści nadobowiązkowe, które nauczyciel może realizować na dodatkowych zajęciach lub w pracy z uczniem zdolnym. Uzupełnieniem każdego scenariusza (z wyjątkiem lekcji powtórzeniowych) są wydane jako osobna publikacja karty pracy, zawierające najważniejsze treści omawiane na danej jednostce lekcyjnej. W scenariuszach lekcji powtórzeniowych jako formę pracy własnej uczniów autor proponuje wykorzystanie Histlandii programu online, zawierającego interaktywne zadania sprawdzające i utrwalające wiedzę, a także doskonalące umiejętności historyczne. Proponowane scenariusze mają służyć pomocą w organizacji zajęć. Można je wykorzystać w całości lub tylko wybrane ich elementy, w zależności od możliwości uczniów, z którymi pracuje nauczyciel, warunków własnej pracy oraz indywidualnych preferencji. 7

8 Rozkład materiału nauczania i plan wynikowy Zgodnie z obowiązującą od 1 września 2009 r. reformą programową, szkole podstawowej przypadła rola wprowadzająca i zaznajamiająca ucznia z podstawowymi zagadnieniami z zakresu historii i wiedzy o społeczeństwie. Właściwe opanowanie podstaw wiedzy i umiejętności zgodnie z zasadą kumulatywności jest warunkiem niezbędnym do prawidłowego przebiegu procesu kształcenia na kolejnym etapie edukacyjnym. Opublikowana w Dzienniku Ustaw z 15 stycznia 2009 r. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych opisuje w języku efektów kształcenia wiadomości i umiejętności, które uczeń zdobędzie w szkole podstawowej. Cele kształcenia zostały sformułowane w języku wymagań ogólnych, natomiast treści kształcenia i oczekiwane umiejętności uczniów w języku wymagań szczegółowych. Ponieważ wymagania ogólne odnoszą się do całego cyklu kształcenia, nie uwzględniono ich w planie wynikowym. Zawiera on jedynie wymagania szczegółowe przypisane do poszczególnych jednostek lekcyjnych. Kursywą oznaczono treści wynikające z Podstawy programowej powinny one zostać obowiązkowo zrealizowane. Cele i materiał poszczególnych tematów sformułowano w ujęciu operacyjnym i zakwalifikowano na poziomy wymagań: podstawowy (P) oraz ponadpodstawowy (PP). Bardziej szczegółowe ujęcie wymagań, z podziałem na poszczególne oceny, nauczyciele znajdą na stronie internetowej Wydawnictwa. Przedstawiony plan wynikowy jest jedynie propozycją rozwiązań metodycznych, z której nauczyciel może skorzystać, dostosowując ją do kryteriów oceniania sporządzonych na potrzeby swoich uczniów.

9 I. O WOLNĄ POLSKĘ DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT Czego będziemy się uczyć w klasie VI szkoły podstawowej? 1. Jeszcze nie umarła Pod berłem cara CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 Zapoznanie uczniów z tematyką zajęć i przedmiotowym systemem oceniania. Omówienie zasad kontroli i oceny osiągnięć ucznia. 2 Uczeń zna: daty: 1797, 1807 (P), 1789, , 1804, 1809, 1812, 1813 (PP), postacie: Napoleona Bonaparte, Jana Henryka Dąbrowskiego, Józefa Wybickiego (P), okoliczności powstania polskiego hymnu państwowego (narodowego) (P). Uczeń rozumie: pojęcia: republika, prawa człowieka, emigracja (P), rewolucja francuska, rewolucja, wojny napoleońskie (PP). Uczeń potrafi: wymienić przyczyny rewolucji francuskiej (PP), wyjaśnić, co głosiła Deklaracja praw człowieka i obywatela (P), przedstawić okoliczności powstania Legionów Polskich we Włoszech (P), wytłumaczyć znaczenie jednego z najważniejszych symboli państwowych: hymnu (P), omówić losy Legionów Polskich we Włoszech (PP), wyjaśnić, jak doszło do powstania Księstwa Warszawskiego (PP), dokonać charakterystyki Księstwa Warszawskiego (PP), opisać losy Księstwa Warszawskiego (PP), ocenić postawę Napoleona wobec Polaków (PP), opisać skutki wyprawy Napoleona przeciw Rosji (PP). 1 Uczeń zna: datę: 1815 (PP), postacie: Aleksandra I, Fryderyka Chopina (P), wielkiego księcia Konstantego, księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (PP), Uczeń rozumie: pojęcia: konstytucja (P), kongres wiedeński (PP). Uczeń potrafi: wymienić decyzje kongresu wiedeńskiego w sprawie ziem polskich (PP), scharakteryzować politykę cara Aleksandra I wobec Polaków (PP), omówić działalność księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (PP), zebrać z różnych źródeł informacje o zasługach Fryderyka Chopina dla kultury polskiej (P), 9

10 I. O WOLNĄ POLSKĘ DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT 3. Powstanie listopadowe 4. W kraju inaemigracji CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI główne postanowienia konstytucji Królestwa Polskiego (P). opisać wygląd Warszawy w czasach młodości Fryderyka Chopina (PP), przedstawić warunki cywilizacyjne panujące w Warszawie między 1815 a 1830 r. (PP), opisać mieszkańców Warszawy między 1815 a 1830 r. (P), wymienić rozrywki mieszkańców Warszawy w tym okresie (P). 1 Uczeń zna: daty:29 XI 1830, (P), postać:mikołajai(p). Uczeń rozumie: pojęcia: ziemie zabrane, tajne związki, sprzysiężenie podchorążych, zesłanie, Cytadela (P), spiskowiec, noc listopadowa, Arsenał, Syberia (PP), dlaczego powstanie listopadowe zakończyło się klęską (PP). Uczeń potrafi: przedstawić sytuację panującą w Królestwie Polskim po 1815 r. (PP), umiejscowić w czasie powstanie listopadowe (P), wymienić cele walki powstańców (P), opisać przebieg nocy listopadowej (PP), omówić przebieg powstania listopadowego (PP), wskazać na mapie miejsca najważniejszych bitew stoczonych podczas powstania (PP), wymienić przykłady represji zastosowanych wobec społeczeństwa po przegranym powstaniu (P). 1 Uczeń zna: postacie: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza (P), księcia Adama Czartoryskiego (PP), czastrwaniaigłówne założenia romantyzmu (PP), najważniejsze dzieła Adama Mickiewicza (P). Uczeń rozumie: pojęcia:emigracja polityczna, Wielka Emigracja, wieszcznarodowy (P), romantyzm (PP), okoliczności narodzin romantyzmu (PP). Uczeń potrafi: omówić sytuację uczestników powstania listopadowego po jego klęsce (PP), wskazać na mapie państwa, które przyjęły najwięcej emigrantów z ziem polskich (P), rozróżnić emigrację polityczną i zarobkową (P), opisać działalność Wielkiej Emigracji (PP), zebrać z różnych źródeł informacje o zasługach dla kultury polskiej: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza (P). 10

11 5. Powstanie styczniowe, rusyfikacja i germanizacja 6. Dla pokrzepienia serc Jak przywrócić niepodległość? lekcja powtórzeniowa 1 Uczeń zna: daty: 22/23 I 1863, , 1901 (P), postacie: Marii Skłodowskiej (P), Romualda Traugutta (PP). 1 Uczeń zna: postacie: Stanisława Moniuszki, Marii Skłodowskiej-Curie, Jana Matejki, Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego (P), Bolesława Prusa (PP), czas trwania polskiego pozytywizmu (PP). 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu O wolną Polskę, najważniejsze dzieła wybitnych twórców kultury i nauki polskiej XIX w., Uczeń rozumie: pojęcia: represje, branka, rusyfikacja, germanizacja, strajk szkolny (P), garnizon, tajne państwo (PP), na czym polegała specyfika powstania styczniowego (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: muzyka narodowa, promieniotwórczość, malarstwo historyczne (P), pozytywizm, Galicja (PP), znaczenie sformułowania dla pokrzepienia serc (PP). Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu O wolną Polskę. Uczeń potrafi: przedstawić sytuację w Królestwie Polskim po 1855 r. (PP), umiejscowić w czasie powstanie styczniowe (P), wymienić cele walki powstańców (P), opisać przebieg powstania styczniowego (PP), wskazać na mapie zasięg powstania styczniowego (PP), wymienić przykłady represji zastosowanych wobec społeczeństwa po przegranym powstaniu (P), omówić, na wybranym przykładzie, walkę o język polski w nauczaniu (P), wymienić przejawy polityki rusyfikacji i germanizacji Polaków podejmowanej przez zaborców (P). Uczeń potrafi: zebrać z różnych źródeł informacje o zasługach dla rozwoju kultury i nauki polskiej: Stanisława Moniuszki, Marii Skłodowskiej-Curie, Jana Matejki, Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego (P) oraz Bolesława Prusa (PP), scharakteryzować poglądy polskich pozytywistów (PP), wyjaśnić, w czym przejawiała się patriotyczna postawa twórców kultury i nauki polskiej w XIX w. (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować sytuację panującą na ziemiach polskich wxixw., sytuować w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe i powstanie styczniowe, wymienić przyczyny i omówić skutki powstań narodowych, omówić przebieg powstań narodowych, opisać działalność Wielkiej Emigracji, I. O WOLNĄ POLSKĘ 11

12 II. STULECIE WIELKICH PRZEMIAN I. O WOLNĄ POLSKĘ DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT O wolną Polskę sprawdzian wiadomości 7. Wynalazki XIX wieku 8. W przemysłowym mieście CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI okoliczności powstania Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. wymienić przejawy polityki rusyfikacji i germanizacji prowadzonej przez państwa zaborcze, omówić metody walki Polaków z rusyfikacją i germanizacją, przedstawić zasługi dla rozwoju kultury i nauki polskiej: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza, Stanisława Moniuszki, Marii Skłodowskiej-Curie, Jana Matejki, Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego ibolesława Prusa. 1 2 Uczeń zna: daty: 1782, 1825 (P), 1885 (PP), postacie: Jamesa Watta, George a Stephensona (P), Karla Benza, Thomasa Edisona (PP), czas trwania rewolucji przemysłowej (P), najważniejsze wynalazki rewolucji przemysłowej i II połowy XIX w. (P). Uczeń rozumie: pojęcia: rewolucja przemysłowa, silnik spalinowy (P), rafineria (PP), związek przyczynowo-skutkowy między pojawieniem się maszyny parowej a rozwojem przemysłu (P). Uczeń potrafi: opowiedzieć o rozwoju uprzemysłowienia w XIX w., używając pojęć: maszyna parowa, kolej żelazna, statek parowy, silnik elektryczny, telegraf, fabryka (P), opisać wygląd maszyny parowej oraz pierwszych samochodów (PP), podać przykłady zastosowania maszyny parowej (P), wyjaśnić, jak doszło do powstania kolei żelaznej (PP), wymienić zalety i wady zastosowania maszyny parowej jako siły napędowej (PP), przedstawić skutki rewolucji przemysłowej (P), wyjaśnić, jaki wpływ miały wynalazki XVIII i XIX w. na życie ludzi (PP). 1 Uczeń zna: postacie: Ludwika Pasteura, Josepha Listera (PP), Uczeń rozumie: pojęcia: strajk (P), antyseptyka (PP), Uczeń potrafi: wskazać na mapie najbardziej uprzemysłowione ośrodki na ziemiach polskich (P), 12

13 *9. Żyć w XIX wieku Od pary do elektryczności lekcja powtórzeniowa żądania robotników organizujących strajki w XIX-wiecznych fabrykach (P). 1 Uczeń zna: daty: 1896 (P), 1895 (PP), postacie: braci Lumière, Pierre a de Coubertin (PP), najważniejsze dyscypliny sportowe pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich (P). 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Stulecie wielkich przemian, czas trwania rewolucji przemysłowej, związek między warunkami higienicznymi panującymi w XIX-wiecznych miastach przemysłowych a sytuacją zdrowotną ich mieszkańców (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: obowiązek szkolny, bieg maratoński (P). Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Stulecie wielkich przemian, związki przyczynowo- -skutkowe między rozwojem przemysłu omówić zmiany, jakie nastąpiły w Łodzi pod wpływem rewolucji przemysłowej (PP), opisać warunki życia mieszkańców XIX-wiecznej Łodzi (PP), rozróżnić rzemieślnicze i fabryczne (maszynowe) formy produkcji (P), opisać warunki pracy w XIX-wiecznych fabrykach (P), scharakteryzować zmiany społeczne, do jakich doszło pod wpływem rewolucji przemysłowej (PP), wyjaśnić, w czym przejawiał się postęp, jaki dokonał się w medycynie w XIX w. (PP). Uczeń potrafi: opowiedzieć, jak wyglądała sytuacja dzieci przed wprowadzeniem obowiązku szkolnego (P), przedstawić okoliczności, w których wprowadzono obowiązek szkolny na ziemiach polskich (PP), opowiedzieć o rozwoju fotografii, kina i roweru (PP), przedstawić okoliczności, w których doszło do odrodzenia igrzysk olimpijskich (PP), opisać przebieg pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich (PP), wskazać najważniejsze różnice między pierwszymi igrzyskami nowożytnymi a dzisiejszymi igrzyskami (P). Uczeń potrafi: przedstawić przebieg rewolucji przemysłowej, wymienić najważniejsze skutki gospodarcze i społeczne rewolucji przemysłowej, opisać wygląd miast przemysłowych w XIX w. i warunki życia ich mieszkańców, opisać pracę robotników w XIX-wiecznych fabrykach, II. STULECIE WIELKICH PRZEMIAN 13

14 III. DWIE WOJNY ŚWIATOWE II. STULECIE WIELKICH PRZEMIAN DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT Stulecie wielkich przemian sprawdzian wiadomości 10. Niepodległe państwo CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI najważniejsze wynalazki rewolucji przemysłowej i II połowy XIX w., główne postulaty robotników walczących podczas strajków o poprawę własnego bytu. a zmianami gospodarczymi i społecznymi w XIX w. scharakteryzować postęp, jaki dokonał się w medycynie wxixw., omówić przebieg pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich. 1 1 Uczeń zna: daty: , 11 XI 1918 (P), IV 1917, XI 1917 (PP), postacie:romana Dmowskiego, Józefa Piłsudskiego (P), przyczynyiskutki I wojny światowej (P). Uczeń rozumie: pojęcia:orientacja prorosyjska, orientacja proaustriacka (P), państwa centralne, ententa, komuniści (PP). Uczeń potrafi: wymienić najważniejsze państwa uczestniczące w I wojnie światowej (PP), omówić przebieg I wojny światowej (PP), wyjaśnić, do czego dążyli przywódcy orientacji prorosyjskiej i proaustriackiej (P), omówić działalność Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego podczas I wojny światowej (PP), przedstawić okoliczności, w których doszło do odzyskania niepodległości przez Polskę (P), wymienić czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę (PP), zebrać informacje o zasługach Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego dla państwa polskiego (P). 14

15 11. Walka o granice *12. Polska między wojnami *13. W II Rzeczypospolitej 1 Uczeń zna: daty: 1918, , VIII 1920 (P), XII 1918, 1919, 1920, 1921 (PP), postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie granic Polski (P). 1 Uczeń zna: daty: 1922, 1937 (PP), postać: Eugeniusza Kwiatkowskiego (PP), narody zamieszkujące obszar II Rzeczypospolitej (P). 1 Uczeń zna: postacie: Juliana Tuwima, Kornela Makuszyńskiego, Haliny Konopackiej, Ernesta Wilimowskiego (PP), Uczeń rozumie: pojęcia: Bitwa Warszawska, traktat wersalski, plebiscyt (P), zasada samostanowienia narodów, Orlęta Lwowskie, rozejm (PP), charakter walk toczonych we Lwowie przez Polaków i Ukraińców (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: okres międzywojenny, państwo wielonarodowe, magistrala węglowa, Centralny Okręg Przemysłowy (P), na czym polegały trudności z integracją ziem polskich po okresie zaborów (PP). Uczeń rozumie: pojęcie: motowagon (P). Uczeń potrafi: scharakteryzować sytuację panującą na ziemiach polskich po zakończeniu I wojny światowej (P), wymienić czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę (PP), opisać przebieg walk we Lwowie (PP), omówić proces kształtowania się granic Polski (PP), wskazać na mapie granice II Rzeczypospolitej oraz wymienić jej sąsiadów (P), ocenić położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej (PP). Uczeń potrafi: wymienić negatywne skutki zaborów (P), opisać wygląd stolicy Polski i życie jej mieszkańców po 1918 r. (PP), przedstawić najważniejsze osiągnięcia gospodarcze II Rzeczypospolitej (P), wskazać na mapie główne ośrodki przemysłu w Polsce międzywojennej (P). Uczeń potrafi: omówić funkcjonowanie systemu edukacji w II Rzeczypospolitej (PP), omówić dokonania przedstawicieli polskiej nauki i kultury w okresie międzywojennym (PP), przedstawić osiągnięcia sportowców II Rzeczypospolitej (PP), III. DWIE WOJNY ŚWIATOWE 15

16 III. DWIE WOJNY ŚWIATOWE DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT 14. Wybuch II wojny światowej 15. Dwie okupacje CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI najpopularniejsze rozrywki mieszkańców II Rzeczypospolitej (P). scharakteryzować rozwój kolei w okresie międzywojennym (P), przedstawić rozwój kina i radia w czasach II Rzeczypospolitej (PP). 2 Uczeń zna: daty: VIII 1939, 1 IX 1939, 17 IX 1939 (P), , 1929, 1938, III 1939, 3 IX 1939 (PP), postacie:adolfa Hitlera, Józefa Stalina (P), żądania Hitlera wysuwane wobec Polski (P). Uczeń rozumie: pojęcia: nazizm, rasizm, pakt o nieagresji, wojna błyskawiczna, wojna totalna, kampania wrześniowa (P), pancernik, wielki kryzys, przemysł ciężki, łagry, eksterytorialny (PP), dlaczego Adolf Hitler zdołał przejąć władzę w Niemczech (PP), dlaczego sytuację na zachodzie Europy po 3 września 1939 r. nazywano dziwną wojną (PP). Uczeń potrafi: opisać sytuację w Niemczech po I wojnie światowej (PP), wskazać na mapie państwa, które dokonały agresji na Polskę (P), podać charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec własnych społeczeństw i państw podbitych (P), porównać siły zbrojne II Rzeczypospolitej, Niemiec i ZSRR (PP), opisać przebieg kampanii wrześniowej (PP), wskazać na mapie miejsca najważniejszych starć podczas kampanii wrześniowej (P). 2 Uczeń zna: daty:1940 (P), 1942 (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: okupacja, terror, obóz koncentracyjny, zbrodnia katyńska, ruch oporu, Uczeń potrafi: przedstawić organizację ziem polskich po zakończeniu kampanii wrześniowej (P), opisać działalność hitlerowców na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy oraz w Generalnym Gubernatorstwie (P), 16

17 16. Powstanie warszawskie 1 Uczeń zna: daty: 1 VIII 1944, 2 X 1944, 8 V 1945 (P), VI 1941, 1944, II 1945 (PP), postać: gen. Tadeusza Komorowskiego Bora (PP), państwa wchodzące w skład wielkiej trójki (P), decyzje wielkiej trójki w sprawie Polski (P). Armia Krajowa (AK), konspiracja, Polskie Państwo Podziemne, rząd londyński (P), tajne komplety, getto, obóz zagłady, Szoah, Holokaust (PP), cele polityki hitlerowskich Niemiec i ZSRR wobec Polaków na okupowanych ziemiach (P). Uczeń rozumie: pojęcia: akcja Burza, godzina W, bezwarunkowa kapitulacja, wielka trójka (P), ofensywa (PP), przyczyny podjęcia przez rząd londyński decyzji o zorganizowaniu akcji Burza i wywołaniu powstania w Warszawie (P), skutki decyzji podjętych w sprawie Polski na konferencji w Jałcie (PP). opisać działalność władz radzieckich na terenach wcielonych do ZSRR (P), podać charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec państw podbitych (P), zlokalizować na mapie Oświęcim i Katyń (P), scharakteryzować życie ludności na okupowanych terytoriach Polski, z uwzględnieniem losów ludności żydowskiej (PP), omówić formy oporu społeczeństwa wobec okupantów (PP), przedstawić funkcjonowanie Polskiego Państwa Podziemnego w okresie II wojny światowej (PP). Uczeń potrafi: przedstawić plany Stalina wobec Polski (PP), omówić formy oporu społeczeństwa wobec okupantów (PP), wyjaśnić, czym była i jak się zakończyła akcja Burza (P), omówić przebieg powstania warszawskiego (PP), opisać postawę ludności cywilnej i żołnierzy powstańczej Warszawy (P), wymienić skutki powstania warszawskiego (P), wskazać przyczyny klęski powstania (P), ocenić decyzję o wywołaniu powstania w Warszawie (PP), opisać udział żołnierzy polskich w walkach podczas II wojny światowej (PP), wskazać na mapie miejsca walk żołnierzy polskich podczas II wojny światowej (PP). III. DWIE WOJNY ŚWIATOWE 17

18 III. DWIE WOJNY ŚWIATOWE DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT Od niepodległości do niewoli lekcja powtórzeniowa Dwie wojny światowe sprawdzian wiadomości CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Dwie wojny światowe, postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie granic Polski, żądania Adolfa Hitlera wysuwane wobec Polski, decyzje wielkiej trójki w sprawie polskiej. Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Dwie wojny światowe, z czego wynikały najważniejsze problemy państwa polskiego po odzyskaniu niepodległości, cele i charakter polityki prowadzonej przez okupantów wobec ludności polskiej w czasie II wojny światowej. Uczeń potrafi: omówić przebieg I wojny światowej, omówić działania przywódców orientacji prorosyjskiej i proaustriackiej podczas I wojny światowej, przedstawić okoliczności, w których doszło do odzyskania niepodległości przez Polskę, wymienić czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę, wskazać na mapie granice II Rzeczypospolitej i wymienić jej sąsiadów, przedstawić najważniejsze dokonania Polski w okresie międzywojennym, ocenić położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej, podać charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec własnych społeczeństw i państw podbitych, opisać przebieg kampanii wrześniowej, wskazać na mapie podział ziem polskich dokonany przez III Rzeszę i ZSRR po kampanii wrześniowej, opisać politykę okupanta niemieckiego i radzieckiego wobec ludności polskiej w czasie II wojny światowej, opisać politykę okupanta niemieckiego wobec ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej, omówić formy oporu społeczeństwa podczas II wojny światowej, omówić przyczyny, przebieg i skutki powstania warszawskiego. 1 18

19 17. Komuniści uwładzy 18. Czasy stalinowskie 19. Jak zbudować socjalizm? 1 Uczeń zna: daty: 1944, 1945 (PP). 1 Uczeń zna: daty: 1948, X1956 (P), 1952, 1953 (PP), postacie: Władysława Gomułki (P), Stefana Wyszyńskiego (PP). 1 Uczeń zna: daty: XII 1970, 1978 (P), , (PP), postacie: Edwarda Gierka, Jana Pawła II (P). Uczeń rozumie: pojęcia: Ziemie Odzyskane, opozycja, komunizm, socjalizm (P), żelazna kurtyna, reakcja, propaganda (PP), przyczyny wielkiej wędrówki ludności po II wojnie światowej (P), dlaczego duża część społeczeństwa poparła rządy komunistów (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: dyktator, stalinizm (P), wróg ludu, odwilż, więzień polityczny (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: racjonowanie, propaganda sukcesu (PP), z czego wynikała słabość polskiej gospodarki Uczeń potrafi: opisać sytuację panującą w Europie po 1945 r. (PP), wskazać na mapie państwa należące do bloku wschodniego i zachodniego (PP), przedstawić straty poniesione przez Polskę podczas II wojny światowej (P), wskazać na mapie granice Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i wymienić jej sąsiadów (P), opisać okoliczności, w których komuniści przejęli władzę w Polsce (PP), wyjaśnić, w jaki sposób komuniści postępowali z opozycją (P), opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęć: odbudowa ze zniszczeń wojennych, awans społeczny i likwidacja analfabetyzmu, zależność od ZSRR (P). Uczeń potrafi: podać charakterystyczne cechy polityki Stalina wobec własnego społeczeństwa (P), opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęć: centralne planowanie, zależność od ZSRR, dyktatura partii komunistycznej, cenzura (P), omówić postępowanie władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego (PP), wskazać przejawy odwilży w ZSRR i wyjaśnić, jaki był jej wpływ na sytuację w Polsce (PP), opisać przebieg polskiego Października (PP). Uczeń potrafi: opisać sytuację panującą w Polsce w okresie rządów Władysława Gomułki (PP), opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęć: centralne planowanie, zależność od ZSRR (P), IV. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA 19

20 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI IV. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA DZIAŁ LICZBA GODZIN *20. Dzieciństwo wprl 1 Uczeń zna: najważniejsze różnice między szkołą w czasach PRL a szkołą współczesną (PP), nazwy najpopularniejszych programów telewizyjnych dla dzieci w okresie PRL (PP). 21. Solidarność 2 Uczeń zna: daty:viii 1980, 31 VIII 1980, 13 XII 1981 (P), 1983 (PP), postacie: Lecha Wałęsy, Wojciecha Jaruzelskiego (P), w czasie rządów komunistów (PP), cele i konsekwencje polityki ekonomicznej Edwarda Gierka (PP). Uczeń rozumie: pojęcie: czarny rynek (PP), cele nauczania w polskiej szkole w okresie rządów komunistów (P), z czego wynikały utrudnienia stawiane przez władze komunistyczne osobom chcącym wyjechać za granicę (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: związek zawodowy, porozumienia sierpniowe, internowanie, godzina milicyjna (P), przyczyny wprowadzenia stanu wojennego w Polsce (P). wyjaśnić, czym charakteryzowała się gospodarka oparta na centralnym planowaniu (P), omówić wydarzenia z XII 1970 r. i wyjaśnić, jakie były ich konsekwencje dla władzy komunistycznej (P), opisać warunki życia w Polsce w czasach rządów Edwarda Gierka (PP), ocenić działania władz komunistycznych w Polsce w okresie (PP). Uczeń potrafi: opowiedzieć, jak wyglądała edukacja w czasach PRL (P), wymienićrozrywkidzieciwokresieprl(p), opowiedzieć, jak rodziny spędzały wakacje w czasach komunistycznych (PP), porównać życie codzienne Polaków w czasach komunistycznych z ich życiem w czasach współczesnych (PP), dostrzec wpływ rządów komunistów na życie codzienne Polaków (PP). Uczeń potrafi: przedstawić sytuację gospodarczą Polski w 1980 r. (PP), opisać powstanie i działania Solidarności, używając określeń: strajk, walka bez przemocy, stan wojenny (P), scharakteryzować politykę władz komunistycznych wobec Solidarności (PP), opisać warunki życia w Polsce w 1981 r. (PP), 20

21 22. III Rzeczpospolita Od niewoli do wolności lekcja powtórzeniowa żądania robotników strajkujących na Wybrzeżu w VIII 1980 r. (P). 1 Uczeń zna: daty: 1989, VI 1989, 1991 (P), 1985, 1990, 1993 (PP), postacie: Tadeusza Mazowieckiego (P), Michaiła Gorbaczowa (PP), cele i konsekwencje polityki Michaiła Gorbaczowa (PP), główne postanowienia rozmów Okrągłego Stołu (P). 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Polska Rzeczpospolita Ludowa, główne postanowienia rozmów Okrągłego Stołu. Uczeń rozumie: pojęcie: Jesień Narodów (Jesień Ludów) (P), znaczenie rozmów Okrągłego Stołu (P). Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Polska Rzeczpospolita Ludowa, dlaczego komunistom udało się przejąć i utrzymać władzę w Polsce, przyczyny trudności gospodarczych Polski w czasach rządów komunistów. przedstawić okoliczności wprowadzenia stanu wojennego w Polsce (PP), wyjaśnić, w czym przejawiało się funkcjonowanie stanu wojennego (P), opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęcia: opozycja demokratyczna (PP). Uczeń potrafi: przedstawić okoliczności i skutki rozpadu Związku Radzieckiego (PP), opisać działania Solidarności, używając określenia: Okrągły Stół (P), wskazać na mapie III Rzeczpospolitą i jej sąsiadów (P), wyjaśnić, jakie najważniejsze zmiany zaszły w Polsce w 1989 r. iponim(p), opisać wydarzenia, do jakich doszło w państwach bloku wschodniego w 1989 r. i po nim (PP). Uczeń potrafi: przedstawić najważniejsze wydarzenia związane z dziejami Europy po 1945 r., wskazać na mapie granice Polski po 1945 r. i wymienić jej sąsiadów, scharakteryzować rządy komunistów w Polsce, wymienić i omówić najważniejsze wystąpienia społeczeństwa przeciw rządom komunistycznym w Polsce, wyjaśnić przyczyny i skutki tych wystąpień, opisać sytuację w Polsce w okresie stanu wojennego, opisać okoliczności, w których doszło do upadku komunizmu w Polsce, IV. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA 21

22 IV. POLSKA RZECZ- V. POLSKA DZIŚ DZIAŁ POSPOLITA LUDOWA LICZBA GODZIN TEMAT Polska Rzeczpospolita Ludowa sprawdzian wiadomości 23. Rzeczpospolita Polska 24. Kto rządzi Polską? CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 ocenić skutki rządów komunistycznych w Polsce w latach , wskazać na mapie III Rzeczpospolitą i wymienić jej sąsiadów. 1 Uczeń zna: datę: 1997 (P), znaczenie słowa: rzeczpospolita (P), najważniejsze postanowienia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (P). 2 Uczeń zna: imię i nazwisko aktualnie urzędujących prezydenta i premiera (P), zasady obowiązujące podczas wyborów do sejmu i senatu (P). Uczeń rozumie: pojęcia:republika, obywatel, republika demokratyczna, demokracja bezpośrednia, demokracja pośrednia, konstytucja (P), referendum, ustrój państwa, ustawa (PP), dlaczego współczesną Polskę nazywa się III Rzecząpospolitą (P), czym jest równość obywateli wobec prawa (P). Uczeń rozumie: pojęcia:władza ustawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza, trójpodział władzy, parlament, Zgromadzenie Narodowe, Uczeń potrafi: dostrzec różnicę między demokracją bezpośrednią i pośrednią (P), wyjaśnić, w jakich okolicznościach organizuje się w Polsce referendum (PP), wyjaśnić, w czym wyraża się demokratyczny charakter państwa polskiego, używając pojęć: wolne wybory, wolność słowa, wolne media, konstytucja (PP), podać przykłady praw i obowiązków obywateli Rzeczypospolitej Polskiej (P). Uczeń potrafi: scharakteryzować relacje między władzą wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą (PP), wymienić organy władzy w Rzeczypospolitej Polskiej: parlament, prezydenta, rząd, sądy i omówić najważniejszą funkcję każdego z tych organów w systemie politycznym (P), opisać sposób działania sejmu i senatu (PP), 22

23 25. To, co nas łączy 26. Nie tylko Polacy 1 Uczeń zna: lokalizację najważniejszych miejsc pamięci narodowej (P). 1 Uczeń zna: dane dotyczące liczebności mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (PP). Rada Ministrów, minister (P), trybunał, niezawisłość, bezstronność (PP), dlaczego wprowadzono trójpodział władzy (P). Uczeń rozumie: pojęcia: święto państwowe (narodowe), miejsca pamięci narodowej (P), dlaczego obchodzimy święta państwowe (narodowe) (P), co zadecydowało o nadaniu konkretnym terenom, budowlom i obiektom statusu miejsc pamięci narodowej (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: mniejszość narodowa, mniejszość etniczna (P), różnice między mniejszością narodową i mniejszością etniczną (P). wyjaśnić, na jakich zasadach opiera się praca sądów i trybunałów (PP). Uczeń potrafi: wymienić i wytłumaczyć znaczenie najważniejszych świąt narodowych, symboli narodowych (państwowych) i miejsc pamięci narodowej (P), przedstawić historię polskich symboli narodowych (PP), opisać najważniejsze miejsca pamięci narodowej (PP), wyjaśnić, z jakimi wydarzeniami są związane te miejsca (P), zlokalizować i opisać miejsca pamięci narodowej w środowisku lokalnym (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić, na czym polega podwójna narodowość (PP), wymienić mniejszości narodowe i etniczne żyjące w Polsce (P) i na wybranych przykładach opisać ich kulturę itradycje(pp), wyjaśnić, jakie prawa przysługują mniejszościom narodowym i etnicznym w Polsce (P), wymienić pozytywne aspekty obecności mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (PP). V. POLSKA DZIŚ 23

24 V. POLSKA DZIŚ DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT 27. Polacy na świecie Państwo i społeczeństwo lekcja powtórzeniowa Polska dziś sprawdzian wiadomości CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 Uczeń zna: przyczyny emigracji w przeszłości i współcześnie (P), dane liczbowe dotyczące skupisk Polonii na świecie (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:emigracja, Polonia (P), naczympolegaróżnica między osobami polskiego pochodzenia a Polakami za granicą (P), problemy,jakieemigranci napotykają za granicą (PP). Uczeń potrafi: rozróżnić emigrację polityczną i zarobkową (P), opisać historię emigracji Polaków (PP), wymienić i wskazać na mapie miejsca największych skupisk Polaków na świecie (P), wskazaćpozytywneinegatywneaspektyżycianaemigracji (PP). 1 Uczeń zna: polskie święta narodowe, symbole narodowe i miejsca pamięci narodowej, najważniejsze mniejszości narodowe i etniczne zamieszkujące Polskę, typy emigracji oraz jej przyczyny w przeszłości i współcześnie. Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Polska dziś, dlaczego obchodzimy święta państwowe (narodowe). Uczeń potrafi: wyjaśnić, w czym wyraża się demokratyczny charakter państwa polskiego, podać przykłady praw i obowiązków obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, wymienić organy władzy w Rzeczypospolitej Polskiej i omówić najważniejszą funkcję każdego z tych organów w systemie politycznym, opisać sposób działania sejmu i senatu, opisać na wybranych przykładach kulturę i tradycje mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, wymienić i wskazać na mapie miejsca największych skupisk Polaków na świecie. 1 24

25 28. Nikt nie jest samotną wyspą 29. Każdy człowiek ma prawo 2 Uczeń zna: dane liczbowe dotyczące wysokości bezrobocia w Polsce (PP), sposoby walki z bezrobociem (PP). 1 Uczeń zna: daty: 1948, 1989 (PP), główne prawa zawarte w Powszechnej deklaracji praw człowieka oraz w Konwencji o prawach dziecka (P), numer dziecięcego telefonu zaufania i adres mailowy rzecznika praw dziecka (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: potrzeby fizjologiczne, potrzeby psychiczne, kultura, wartości, grupa społeczna (P), społeczeństwo, problemy społeczne, bezrobocie, narkomania (PP), znaczenie realizacji potrzeb dla funkcjonowania każdego człowieka (P), wpływ problemów społecznych na funkcjonowanie społeczeństwa (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: konwencja, rzecznik praw dziecka (P), dlaczego Powszechna deklaracja praw człowieka jest uważana za wielkie osiągnięcie ludzkości (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić, w czym wyraża się odmienność i niepowtarzalność każdego człowieka (P), dokonać charakterystyki własnej osoby i dostrzec te cechy, które odróżniają go od innych (P), podać przykłady różnorodnych potrzeb człowieka oraz sposoby ich zaspokajania (P), opisać proces kształtowania się pierwszych społeczeństw (PP), wymienić przykłady wartości, które są ważne dla niego (P) i dla społeczeństwa (PP), opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie (PP), wymienić przykłady grup społecznych, do których należy (P), podać przykłady ważnych problemów współczesnej Polski, korzystając z różnych źródeł informacji (od osób dorosłych, z prasy, radia, telewizji, internetu) (PP), odczytać z wykresu wysokość bezrobocia w Polsce w wybranych latach (P). Uczeń potrafi: podać przykłady praw przysługujących każdemu człowiekowi (P), wyjaśnić, czym jest Organizacja Narodów Zjednoczonych (PP), omówić wybrane prawa dziecka i podać, gdzie można się zwrócić, gdy są one łamane (P). VI.JA,TY,MY CZYLISPOŁECZEŃSTWO 25

26 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI VI.JA,TY,MY CZYLISPOŁECZEŃSTWO DZIAŁ LICZBA GODZIN 30. Żyć w rodzinie 1 Uczeń zna: nazewnictwo stosowane do określenia stopnia pokrewieństwa w rodzinie (P), cele istnienia rodzin (P). Uczeń rozumie: pojęcia:rodzina mała, rodzina wielka, tradycja rodzinna (P), na czym polega sprawiedliwy podział obowiązków w rodzinie (P). Uczeń potrafi: wyrazić opinię na temat kultywowania tradycji i gromadzenia pamiątek rodzinnych (PP), podać przykłady pamiątek i tradycji rodzinnych (P), wyjaśnić znaczenie rodziny w życiu (PP) oraz wskazać przykłady praw i obowiązków poszczególnych członków rodziny (P). 31. Moja szkoła 1 Uczeń zna: nazwy organów szkoły (P), swoje podstawowe prawa i obowiązki (P). Uczeń rozumie: pojęcia: społeczność, społeczność szkolna, statut szkoły (P), co oznacza stwierdzenie, że dokumenty szkolne muszą być zgodne z obowiązującymprawem(pp). Uczeń potrafi: wymienić najważniejsze zadania organów szkoły (P), scharakteryzować społeczność szkolną, z uwzględnieniem swoich praw i obowiązków (PP), wyjaśnić, w jaki sposób samorząd uczniowski może skorzystać z posiadanych uprawnień (PP), podać przykłady działań samorządu uczniowskiego w swojej szkole (P). 32. Co wiem omojejmałej ojczyźnie? 1 Uczeń zna: nazwy organów władzy w gminie i powiecie (P). Uczeń rozumie: pojęcia:gmina, powiat, województwo, administracja, podział administracyjny, samorząd terytorialny, społeczność lokalna, budżet (P), wjakimceluutworzono samorząd terytorialny (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować funkcjonowanie samorządu terytorialnego w Polsce (PP), zlokalizować na mapie swoją małą ojczyznę (P), opisać swoją małą ojczyznę, uwzględniając tradycję historyczno-kulturową i problemy społeczno-gospodarcze (P), zebrać informacje o rozmaitych formach upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszłości małej ojczyzny (PP), wskazać na planie miejscowości siedzibę władz lokalnych (P) i na przykładach omówić zakres działań oraz sposoby powoływania tych władz (PP). 26

27 33. Bez pracy nie ma kołaczy 34. Relacje między ludźmi Jednostka i społeczeństwo lekcja powtórzeniowa 1 Uczeń zna: rodzaje pracy (P), rozwiązania prawne regulujące pracę dzieci (PP). 1 Uczeń zna: postać: Mahatmy Gandhiego (PP), zasady obowiązujące przy rozwiązywaniu konfliktów (P). 1 Uczeń zna: główne prawa zawarte w Powszechnej deklaracji praw człowieka oraz w Konwencji o prawach dziecka, nazwy organów szkoły i ich najważniejsze zadania, swoje podstawowe prawa i obowiązki, nazwy organów władzy wgminieipowiecie, rodzaje pracy. Uczeń rozumie: pojęcia: praca, podział pracy (P), Bliski Wschód, kraje rozwijające się (PP), charakter podziału pracy we współczesnych czasach (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: konflikt, tolerancja, uprzejmość (P), wpływ umiejętności zrozumienia drugiego człowieka na rozwiązywanie konfliktów (PP). Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Ja, ty, my czyli społeczeństwo, znaczenie Powszechnej deklaracji praw człowieka, na czym polega sprawiedliwy podział obowiązków w rodzinie, charakter podziału pracy w czasach współczesnych. Uczeń potrafi: wyjaśnić znaczenie pracy w życiu człowieka (P) i dostrzec jej społeczny podział (PP), podać przykłady zawodów, które wymagają pracy fizycznej i umysłowej (P), opowiedzieć o historii pracy i wyjaśnić, jak na przestrzeni wieków zmieniał się stosunek do pracy (PP), wypowiedzieć się na temat możliwości podejmowania pracy przez dzieci (PP). Uczeń potrafi: podać przykłady konfliktów między ludźmi i zaproponować sposoby ich rozwiązywania (P), wytłumaczyć, odwołując się do przykładów, na czym polega sprawiedliwe postępowanie (PP), wyjaśnić, w czym przejawia się uprzejmość i tolerancja (P). Uczeń potrafi: podać przykłady różnorodnych potrzeb człowieka oraz sposoby ich zaspokajania, opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie, wyjaśnić znaczenie rodziny w życiu oraz wskazać przykłady praw i obowiązków poszczególnych członków rodziny, scharakteryzować społeczność szkolną, z uwzględnieniem swoich praw i obowiązków, opisać swoją małą ojczyznę, uwzględniając tradycję historyczno-kulturową i problemy społeczno-gospodarcze, scharakteryzować funkcjonowanie samorządu terytorialnego w Polsce, VI.JA,TY,MY CZYLISPOŁECZEŃSTWO 27

28 VI. JA, TY, MY CZYLI VII. DZISIEJSZY ŚWIAT DZIAŁ SPOŁECZEŃSTWO LICZBA GODZIN TEMAT Ja, ty, my czyli społeczeństwo sprawdzian wiadomości 35. Zjednoczona Europa 36. Konflikty zbrojne CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI omówić zakres władzy samorządu terytorialnego, wyjaśnić znaczenie pracy w życiu człowieka i dostrzec jej społeczny podział. 1 2 Uczeń zna: daty:1993, 1 V 2004 (P), 1951 (1952), 1957 (1958), 2002, 2003 (PP), postać: Roberta Schumana (PP), nazwy organizacji europejskich powstałych w trakcie procesu integracji europejskiej (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:integracja (P), plan Schumana, tożsamość (PP), przyczyny procesu integracji europejskiej po II wojnie światowej (P), zasady, na których opiera się istnienie i działalność Unii Europejskiej (P). Uczeń potrafi: wyjaśnić, jak w przeszłości rozumiano pojęcie jedności europejskiej (PP), opowiedzieć o uczestnictwie Polski we wspólnocie europejskiej, używając pojęć: Unia Europejska (P), solidarność europejska, stosunki międzynarodowe (PP), omówić etapy integracji europejskiej po 1945 r. (PP), wymienić i wskazać na mapie państwa wchodzące w skład Unii Europejskiej (P), rozpoznać symbole unijne: flagę i hymn Unii Europejskiej (Oda do radości) (P), wymienić pozytywne i negatywne skutki wstąpienia Polski do Unii Europejskiej (PP). 1 Uczeń zna: daty:11 IX 2001 (P), , 2001, 2003 (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:zbrodnia wojenna, nacjonalizm, terroryzm (P), czystki etniczne, departament, Al-Kaida, talibowie, kontyngent (PP), Uczeń potrafi: wyjaśnić na przykładach przyczyny i następstwa konfliktów zbrojnych na świecie (PP), scharakteryzować sytuację panującą w Jugosławii przed 1991 r. (PP), wskazać na mapie państwa uczestniczące w wojnie na terenie byłej Jugosławii (P), 28

29 37. Świat stał się mniejszy 38. Wirtualny świat Problemy współczesnego świata lekcja powtórzeniowa 1 Uczeń zna: datę: 1986 (PP), największe współczesne zagrożenia dla środowiska naturalnego (P). 1(2) Uczeńzna: daty: 1969, 1989, 1993 (PP). 1 Uczeń zna: daty i wydarzenia związane z tematyką działu Dzisiejszy świat, największe współczesne zagrożenia dla środowiska naturalnego, charakter konfliktu w byłej Jugosławii (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: katastrofa ekologiczna, flora,fauna, globalne ocieplenie, efekt cieplarniany, pomoc humanitarna (P), materiały radioaktywne (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: internet, strona www, cyberprzemoc (P), znaczenie twierdzenia, że świat stał się globalną wioską (P). Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Dzisiejszy świat, zasady, na których opiera się istnienie i działalność Unii Europejskiej, przedstawić okoliczności, w których prezydent USA ogłosił rozpoczęcie wojny z terroryzmem (P), omówić przebieg wojny z terroryzmem (PP), wymienić cele działań terrorystów arabskich (P). Uczeń potrafi: wyjaśnić, co oznacza powiedzenie: świat stał się mniejszy (P), i wskazać przyczyny tego zjawiska (PP), porównać tempo postępu technicznego zachodzącego w przeszłości i w czasach współczesnych (PP), opisać (P) i ocenić na przykładach wpływ techniki na środowisko naturalne i życie człowieka (PP), przedstawić skutki wybranych katastrof ekologicznych dla środowiska naturalnego (P), wyjaśnić przyczyny globalnego ocieplenia (P), opowiedzieć o przejawach nędzy na świecie (P) oraz sformułować własną opinię o działaniach pomocowych podejmowanych przez państwa lub organizacje pozarządowe (PP). Uczeń potrafi: opisać historię internetu (PP), wymienić pożytki i niebezpieczeństwa korzystania z mediów elektronicznych (P), wymienić sposoby przeciwdziałania zagrożeniom związanym z korzystaniem z internetu (PP). Uczeń potrafi: opowiedzieć o uczestnictwie Polski we wspólnocie europejskiej, używając pojęć: Unia Europejska, europejska solidarność, stosunki międzynarodowe, wymienić państwa wchodzące w skład Unii Europejskiej, rozpoznać symbole unijne: flagę i hymn Unii Europejskiej (Oda do radości), VII. DZISIEJSZY ŚWIAT 29

30 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI główne zagrożenia związane z korzystaniem z internetu oraz sposoby przeciwdziałania im. znaczenie twierdzenia, że świat stał się globalną wioską. wyjaśnić na przykładach przyczyny i następstwa konfliktów zbrojnych na świecie, wyjaśnić, co oznacza powiedzenie: świat stał się mniejszy, i wskazać przyczyny tego zjawiska, opisać i ocenić na przykładach wpływ techniki na środowisko naturalne i życie człowieka, opowiedzieć o przejawach nędzy na świecie oraz sformułować własną opinię o działaniach pomocowych podejmowanych przez państwa lub organizacje pozarządowe. VII. DZISIEJSZY ŚWIAT DZIAŁ LICZBA GODZIN Dzisiejszy świat sprawdzian wiadomości 1

31 Metody i techniki nauczania wykorzystane w scenariuszach lekcji Poniżej zamieszczony jest opis metod i technik nauczania, które zostały zastosowane po raz pierwszy w scenariuszach lekcji składających się na niniejszą książkę. Opis pozostałych można znaleźć w poradnikach dla klas IV i V. Dyskusja punktowana Jest to metoda, która może zastąpić tradycyjne odpytywanie uczniów. Jej zaletą jest przyzwyczajanie ucznia do prowadzenia dyskusji w kulturalny sposób oraz kształtowanie postawy szacunku wobec zdania innych osób. Ponadto dyskusja punktowana pozwala kształtować dwie ważne umiejętności: prezentowania własnych poglądów i kontrolowania czasu wypowiedzi. Przebieg dyskusji punktowanej: 1. Nauczyciel przedstawia temat dyskusji i zapoznaje uczniów z arkuszem oceny dyskusji punktowanej. 2. Ustala czas dyskusji. 3. Wybiera uczestników dyskusji (6 8 osób). 4. Każda osoba uczestnicząca w dyskusji otrzymuje punkty dodatnie lub ujemne, które nauczyciel wpisuje do arkusza. Punkty może przyznawać nauczyciel sam bądź wspólnie z uczniami przysłuchującymi się dyskusji. 5. Nauczyciel podsumowuje dyskusję i ocenia jej uczestników. Arkusz oceny dyskusji punktowanej KRYTERIA OCENY UCZESTNICY Rozpoczęcie dyskusji +1 Rozwijanie dyskusji +1 Wciągnięcie do dyskusji osoby, która się jeszcze +1 nie wypowiadała Prezentacja informacji na podstawie faktów +2 Zajęcie stanowiska +2 Komentarz do informacji lub jej uzupełnienie +1 Zwrócenie uwagi na błąd, przeproszenie +1 Wypowiedź nie na temat 2 Przerywanie innym, przeszkadzanie w dyskusji 2 Monopolizowanie dyskusji 3 Atak osobisty pod adresem uczestnika dyskusji 3 OGÓŁEM PUNKTÓW 31

32 Metoda problemowa Metoda ta opiera się na uzyskiwaniu przez uczniów nowych wiadomości i sprawności podczas rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Jej cechą zasadniczą jest samodzielne dochodzenie do wiedzy przez ucznia, przyjęcie przez niego roli badacza, który postawiony w określonej sytuacji problemowej zmuszony jest do stawiania sobie pytań, formułowania hipotez i weryfikowania ich podczas podejmowanych przez siebie działań. Praca tą metodą wyrabia u uczniów nawyk samokształcenia i rozwija ich zdolności poznawcze: myślenie, spostrzegawczość, wyobraźnię. Ponadto wdraża do racjonalnego uczenia się. Podczas zajęć z wykorzystaniem metody problemowej do zadań nauczyciela należy: organizowanie sytuacji problemowej, kierowanie procesem rozwiązywania przez uczniów problemów praktycznych lub teoretycznych, kierowanie procesem poszukiwania sposobów weryfikacji pomysłów na rozwiązanie problemu i sprawdzanie tych rozwiązań, organizowanie pracy nad systematyzowaniem, utrwalaniem i stosowaniem wiedzy zdobytej przez uczniów. Symulacja Jest to metoda aktywnego nauczania i uczenia się, w której naśladuje się mechanizmy rządzące rzeczywistością, aby zdobyć doświadczenia zbliżone do tych, jakie uzyskujemy, podejmując różne działania w świecie realnym. Celem symulacji jest pokazanie pewnego procesu od jego początku aż do końca. W nauczaniu historii i wiedzy o społeczeństwie symulacje wykorzystuje się do zademonstrowania relacji między członkami społeczeństwa bądź między instytucjami tworzonymi przez to społeczeństwo. Relacje te mogą dotyczyć procesu podejmowania decyzji, rozwiązywania nieporozumień między ludźmi, rozwijania strategii czy też negocjacji. Przebieg pracy z wykorzystaniem metody symulacji: 1. Określenie celu symulacji i ustalenie tematyki oraz ram problemu zawartego w symulowanym wydarzeniu, wokół którego rozwijać się będą działania uczniów. 2. Symulacja właściwa, w czasie której uczestnikom nie wolno wykraczać poza ustalone przez nauczyciela ramy, a całą swą pomysłowość i aktywność muszą oni wykorzystać na wypracowanie najlepszego rozwiązania w obrębie narzuconych ograniczeń. 3. Podsumowanie (utrwalenie wiadomości, samoocena uczestników, ocena uczestników, analiza symulowanego wydarzenia wyciągnięcie wniosków).

33 1 Jeszcze nie umarła... Scenariusze lekcji Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1789, 1797, , 1804, 1807, 1809, 1812, 1813; postacie: Napoleona Bonaparte, Jana Henryka Dąbrowskiego, Józefa Wybickiego; okoliczności powstania polskiego hymnu państwowego (narodowego), rozumie pojęcia: rewolucja francuska, rewolucja, republika, prawa człowieka, emigracja, wojny napoleońskie, potrafi: wymienić przyczyny rewolucji francuskiej; wyjaśnić, co głosiła Deklaracja praw człowieka i obywatela; przedstawić okoliczności powstania Legionów Polskich we Włoszech; wytłumaczyć znaczenie jednego z najważniejszych symboli państwowych: hymnu; omówić losy Legionów Polskich we Włoszech; wyjaśnić, jak doszło do powstania Księstwa Warszawskiego; dokonać charakterystyki Księstwa Warszawskiego; opisać losy Księstwa Warszawskiego; ocenić postawę Napoleona wobec Polaków; opisać skutki wyprawy Napoleona przeciw Rosji. Środki dydaktyczne podręcznik (s. 7 14), zeszyt ćwiczeń (s. 5 7), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 1, 33

34 oś czasu i zestawy kart z wydarzeniami oraz z hasłami, materiały do gry dydaktycznej Sukcesy i porażki I Rzeczypospolitej, plansza obcy przybysz, zielone i czerwone karteczki, klej lub taśma klejąca. Metody i techniki nauczania gra dydaktyczna, dyskusja, rozmowa nauczająca, praca z ilustracją, opis, praca pod kierunkiem, opowiadanie, praca z mapą, obcy przybysz. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Od złotego wieku do upadku Rzeczypospolitej Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Zapowiadamy, że pierwszą lekcję historii w klasie VI poświęcimy na przypomnienie najważniejszych zagadnień związanych z dziejami państwa polskiego między XVI a XVIII w. II. Rozwinięcie Wieszamy na tablicy powiększoną oś czasu (materiał nr 1), po czym rozkładamy na jednej z ławek dwa zestawy kart pierwszy z wydarzeniami, drugi z hasłami związanymi z tymi wydarzeniami (materiał nr 2). Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie wybieranie kartek i przyklejanie ich w odpowiednich miejscach na osi czasu. Każdy wybór powinien być opatrzony krótkim komentarzem wyjaśniającym, odnoszącym się do zapisu na kartce. Uczniowie kolejno podchodzą do ławki, wybierają kartki i przyklejają na osi. Pierwsze dziewięć osób umieszcza na niej nazwy wydarzeń, a kolejni uczniowie w dwóch rundach umocowują związane z tymi wydarzeniami kartki z hasłami. W kolejnej części lekcji proponujemy grę dydaktyczną nawiązującą do dziejów I Rzeczypospolitej. Prosimy uczniów o określenie ram czasowych funkcjonowania tego państwa i wskazanie wydarzeń, które zapoczątkowały i zakończyły jego istnienie. Następnie dzielimy klasę na 6-osobowe grupy, rozdajemy materiały do gry Sukcesy i porażki I Rzeczypospolitej (materiał nr 3), po czym wyjaśniamy jej zasady. Uczniowie pracują w grupach. Po upływie wyznaczonego czasu reprezentanci każdej z nich przedstawiają efekty pracy i uzasadniają, czym kierowała się grupa, umiejscawiając poszczególne zagadnienia na obu schematach. 34

35 III. Podsumowanie Inicjujemy krótką dyskusję wokół pytania: Dlaczego doszło do upadku I Rzeczypospolitej? Zachęcamy uczniów do zastanowienia się nad zagrożeniami, które wiązały się z utratą niepodległości przez Polskę. Zapisujemy je na tablicy, po czym pytamy o to, jakie działania pozwoliłyby ich uniknąć. Zapisujemy propozycje uczniów, a następnie podkreślamy te, które znalazły odzwierciedlenie w historii Polski w XIX w. Część II. Księstwo Warszawskie Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Informujemy uczniów, że naukę o kolejnym etapie historii Polski rozpoczniemy od zapoznania się z sytuacją we Francji w drugiej połowie XVIII w. Wydarzenia, do jakich doszło wówczas w tym państwie, znacząco wpłynęły na dzieje ziem polskich na przełomie XVIII i XIX w. II. Rozwinięcie Prosimy uczniów o przypomnienie nazw stanów wchodzących w skład społeczeństwa średniowiecznego. Zwracamy uwagę na to, że taki podział, choć w nieco zmienionej postaci, w XVIII w. nadal obowiązywał w krajach Europy, w tym we Francji. Charakteryzujemy poszczególne stany społeczeństwa francuskiego. Wyjaśniamy, że sytuacja panująca w państwie francuskim budziła w stanie trzecim wielkie niezadowolenie, które w 1789 r. doprowadziło do wybuchu rewolucji. W celu wyjaśnienia pojęcia rewolucji proponujemy zabawę w obrazkowego detektywa. Polecamy uczniom przeanalizować ilustrację w podręczniku (s. 10) i odpowiedzieć na pytania: 1. Jaką formę przybrało wystąpienie ludu Paryża, uwiecznione na obrazie? 2. Jaki stosunek do władcy państwa wyrażała postawa ludu? 3. Z czego wynikał taki stosunek do władcy? Odpowiedzi uczniów konfrontujemy z definicją rewolucji zawartą w podręczniku. W krótkim opisie przedstawiamy okoliczności, które zapoczątkowały rewolucję francuską, i charakter zmian, do jakich doszło w jej wyniku. Wyjaśniamy, że idea praw człowieka zawarta w Deklaracji praw człowieka i obywatela jest fundamentem większości dzisiejszych społeczeństw. Następnie zadajemy pytanie 3 (podręcznik, s. 11) i polecamy uczniom odszukać potrzebne informacje we fragmencie podrozdziału Rewolucja francuska (podręcznik, s. 11). W kolejnej części lekcji pytamy o wydarzenia, do jakich doszło w Polsce w czasie rewolucji francuskiej. Przypominamy, że podjęte wówczas próby reformy państwa napotkały opór części stanu szlacheckiego. Dzięki wsparciu militarnemu Rosji zdołano te reformy powstrzymać. Klęska wojsk polskich broniących Konstytucji 3 maja, a później 35

36 porażka powstania kościuszkowskiego doprowadziły do upadku państwa polskiego. Wielu Polaków uważało jednak, że nie wszystko stracone. Powszechnie liczono wówczas na pomoc rewolucyjnej Francji. Polecamy uczniom zapoznać się z treścią podrozdziału Marsz, marsz, Dąbrowski (podręcznik, s ). Zadajemy im pytanie 4 (podręcznik, s. 12), a następnie prosimy o uzupełnienie osi czasu w zadaniu A w karcie pracy. Po wykonaniu przez uczniów zadania sprawdzamy jego poprawność i pytamy o okoliczności powstania oraz znaczenie hymnu narodowego. Odczytujemy (podręcznik, s. 8 9) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Mazurek Dąbrowskiego i prosimy o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Tę część lekcji podsumowujemy, zadając pytanie: W jakim stopniu spełniły się nadzieje Polaków pokładane w rewolucyjnej Francji? W dalszej części lekcji wyjaśniamy, że tragiczny los legionistów wysłanych na Santo Domingo nie zakończył związków łączących Francję i ziemie polskie. Opisujemy działalność Napoleona po 1804 r. i wydarzenia, które zapoczątkowały istnienie Księstwa Warszawskiego. W celu zwrócenia uwagi na dysonans między oczekiwaniami Polaków wobec cesarza Francuzów, a jego decyzją polityczną odczytujemy tekst źródłowy (podręcznik, s. 13), a później fragment podręcznika (s. 13) przedstawiający reakcję Polaków na powstanie Księstwa. W podsumowaniu podajemy ramy chronologiczne funkcjonowania tego państwa i okoliczności, w jakich przestało istnieć. Polecamy uczniom zapoznać się z podrozdziałem Księstwo Warszawskie (podręcznik, s ) i zdobytymi tam informacjami uzupełnić tabelę w ćwiczeniu 3 i mapę w ćwiczeniu 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 6 7). Po wykonaniu obu zadań inicjujemy dyskusję wokół pytania C (podręcznik, s. 14) oraz pytania w ćwiczeniu 5 (zeszyt ćwiczeń, s. 7). Wnioski z dyskusji uczniowie zapisują w ćwiczeniu 5. III. Podsumowanie Zachęcamy uczniów do oceny wydarzeń omówionych na lekcji. W tym celu wykorzystujemy technikę obcy przybysz. Wieszamy na tablicy planszę i rozdajemy wszystkim po jednej karteczce koloru zielonego i jednej karteczce koloru czerwonego. Wyjaśniamy, że każdy ma za zadanie określić, jakie skutki dla walki Polaków o wolność pozytywne i negatywne przyniosło związanie się z rewolucyjną, a później napoleońską Francją. Polecamy wykonać zadanie B w karcie pracy. Następnie prosimy wybraną osobę o podanie odpowiedzi. Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 5). Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 6).

37 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Oś czasu. Materiał nr 2 Zestawy kart. Zestaw kart z wydarzeniami. POTOP ROZBIORY POLSKI UCHWALENIE KONSTYTUCJI 3 MAJA BITWA POD WIEDNIEM ZŁOTY WIEK UNIA LUBELSKA PIERWSZA WOLNA ELEKCJA PANOWANIE STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE Zestaw kart z hasłami. STEFAN CZARNIECKI POKÓJ W OLIWIE WOJNA SZARPANA JASNA GÓRA ROSJA AUSTRIA PRUSY ZNIESIENIE LIBERUM VETO ZNIESIENIE WOLNEJ ELEKCJI STRAŻ PRAW WIĘKSZOŚĆ GŁOSÓW JAN III SOBIESKI 37

38 ODSIECZ TURCY HUSARIA ZYGMUNT STARY ZYGMUNT AUGUST RENESANS KRÓLOWA BONA MIKOŁAJ REJ JAN KOCHANOWSKI UNIA REALNA RZECZPOSPOLITA INTERREX ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE KONFEDERACJE HENRYK WALEZY OBIADY CZWARTKOWE SZKOŁA RYCERSKA ŁAZIENKI KRÓLEWSKIE TEATR NARODOWY KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ TADEUSZ KOŚCIUSZKO NACZELNIK POWSTANIA RACŁAWICE KOSYNIERZY Materiał nr 3 Gra dydaktyczna Sukcesy i porażki I Rzeczypospolitej. Instrukcja. Celem gry jest przyporządkowanie podanych na kartach nazw wydarzeń oraz pojęć do właściwego schematu, a następnie uszeregowanie ich według kryterium ważności i wklejenie do odpowiednich kratek. Schematy.

39 PIRAMIDA SUKCESU OTCHŁAŃ PORAŻKI Zestaw kart do gry. UNIA LUBELSKA BITWA POD WIEDNIEM HOŁD PRUSKI SARMATYZM WOLNA ELEKCJA PRZYWILEJE SZLACHECKIE SEJM WALNY PAŃSZCZYZNA KONFEDERACJA WARSZAWSKA LIBERUM VETO ROZBIORY POLSKI POTOP KONSTYTUCJA 3MAJA KONFEDERACJA TARGOWICKA ZŁOTA WOLNOŚĆ SEJM CZTEROLETNI KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ POWSTANIE KOŚCIUSZ- KOWSKIE 39

40 2 Pod berłem cara Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1815; postacie: Aleksandra I, wielkiego księcia Konstantego, księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, Fryderyka Chopina; główne postanowienia konstytucji Królestwa Polskiego, rozumie pojęcia: kongres wiedeński, konstytucja, potrafi: wymienić decyzje kongresu wiedeńskiego w sprawie ziem polskich; scharakteryzować politykę cara Aleksandra I wobec Polaków; omówić działalność księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego; zebrać z różnych źródeł informacje o zasługach Fryderyka Chopina dla kultury polskiej; opisać wygląd Warszawy w czasach młodości Fryderyka Chopina; przedstawić warunki cywilizacyjne panujące w Warszawie między 1815 a 1830 r.; opisać mieszkańców Warszawy między 1815 a 1830 r.; wymienić rozrywki mieszkańców Warszawy w tym okresie. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s. 8 10), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 2, tabela Granice wolności, fragment Poloneza A-dur op. 40 nr 1 i innych utworów muzycznych autorstwa Fryderyka Chopina, karta Identyfikator postaci historycznej, arkusze papieru i mazaki. 40

41 Metody i techniki nauczania praca pod kierunkiem, opis, prezentacja muzyczna, opowiadanie, mapa mentalna, dyskusja, praca z mapą. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie okoliczności powstania Księstwa Warszawskiego i wydarzenia, które doprowadziło do jego zajęcia przez wojska rosyjskie. Informujemy, że po upadku Napoleona władcy najważniejszych państw europejskich spotkali się w Wiedniu, aby uporządkować sytuację w Europie po burzliwym okresie jego rządów. Jedną z ważniejszych kwestii omawianych na tym zjeździe była sprawa ziem polskich. II. Rozwinięcie Polecamy uczniom zapoznać się z podrozdziałem Królestwo Polskie wraz ze znajdującą się w nim mapą (podręcznik, s ), po czym zadajemy pytania 1 i 2 (podręcznik, s. 18). Do sprawdzenia wiedzy uczniów na temat postanowień konstytucji z 1815 r. wykorzystujemy ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 9). Następnie rysujemy na tablicy tabelę Granice wolności (materiał nr 1) i prosimy o podanie informacji na temat założeń konstytucji. Po uzupełnieniu tabeli uczniowie przerysowują ją do zeszytów. Omawiamy politykę gospodarczą prowadzoną przez księcia Druckiego-Lubeckiego i efekty, jakie przyniosła ona Królestwu. Kolejną część lekcji rozpoczynamy od odtworzenia fragmentu Poloneza A-dur op. 40 nr 1 (plik muzyczny dostępny na stronie detail/id/236). Wyjaśniamy, że jest to dzieło Fryderyka Chopina, największego polskiego kompozytora. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Zbójecki koncert i prosimy o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Rozdajemy karty Identyfikator postaci historycznej (materiał nr 2) i informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie napisanie odpowiedzi na cztery pierwsze pytania, na pozostałe zaś odpowiedzą w późniejszym terminie (zob. komentarz do lekcji). Następnie polecamy zapoznać się z podrozdziałem Geniusz muzyczny (podręcznik, s. 18) i uzupełnić Identyfikator. Zapisujemy na tablicy hasło: Warszawa Chopina i informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie wykonanie map mentalnych, w których znajdą się najważniejsze wiadomości na temat Warszawy w latach Dzielimy klasę na cztery grupy i rozdajemy arkusze papieru, mazaki oraz instrukcje. 41

42 Grupa I Zapoznajcie się z podrozdziałem Warszawa Chopina (podręcznik, s ). Zbierzcie informacje na temat architektury Warszawy w latach , a następnie stwórzcie mapę mentalną. Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałem Warszawa Chopina (podręcznik, s ). Zbierzcie informacje na temat warunków socjalnych w Warszawie w latach , a następnie stwórzcie mapę mentalną. Grupa III Zapoznajcie się z podrozdziałem Warszawa Chopina (podręcznik, s ). Zbierzcie informacje na temat mieszkańców Warszawy w latach oraz ich zajęć, a następnie stwórzcie mapę mentalną. Grupa IV Zapoznajcie się z podrozdziałem Warszawa Chopina (podręcznik, s ). Zbierzcie informacje na temat rozrywek mieszkańców Warszawy w latach , a następnie stwórzcie mapę mentalną. Uczniowie pracują w grupach. Po upływie wyznaczonego czasu ich reprezentanci przyklejają arkusze z mapami mentalnymi przy haśle na tablicy i przedstawiają efekty pracy swoich zespołów (materiał nr 3). W podsumowaniu tej części lekcji polecamy wykonać ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 9 10). III. Podsumowanie Prosimy uczniów o wykonanie polecenia A i odpowiedź na pytanie B (podręcznik, s. 21). Następnie inicjujemy dyskusję wokół pytania: W jakim stopniu istnienie Królestwa Polskiego w kształcie, jaki poznaliście na lekcji, mogło zadowolić mieszkających w nim Polaków? Kierujemy dyskusją tak, aby jej ostateczne wnioski wskazywały na możliwość podjęcia przez Polaków próby odzyskania niepodległości. Metody kontroli Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Następnie sprawdzamy, czy mapa konturowa została poprawnie uzupełniona i prosimy chętne osoby o odczytanie informacji umieszczonych w tabeli. Praca domowa Zachęcamy uczniów do zapoznania się z życiem i twórczością Fryderyka Chopina. Podajemy adres strony internetowej ( zakładka Chopin), na której znajdą ciekawe informacje na temat kompozytora. Komentarz do lekcji Autor poradnika proponuje, aby muzyka Fryderyka Chopina towarzyszyła uzupełnianiu Identyfikatora postaci historycznej, a także pracy uczniów w dalszej części lekcji. Z jednej strony będzie to dobre wprowadzenie do omawianej epoki, z drugiej okazja do zaznajomienia ich z twórczością kompozytora. Konieczna jest jednak na tyle dobra znajomość zespołu klasowego, by mieć pewność, że dodatkowy bodziec dźwiękowy nie przeszkodzi uczniom w pracy. Należy też zadbać o to, by muzyka była odpowiednio cicha, co pozwoli im skupić się na wykonywanych zadaniach. 42

43 Odpowiedzi na pytania 5 i 6 w Identyfikatorze postaci historycznej uczniowie wpiszą podczas omawiania tematu 4. W kraju i na emigracji. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Tabela Granice wolności. KRÓLESTWO POLSKIE Zagwarantowane swobody Ograniczenia wolności Materiał nr 2 Karta Identyfikator postaci historycznej. IDENTYFIKATOR POSTACI HISTORYCZNEJ 43

44 Materiał nr 3 Propozycje uzupełnienia map mentalnych. Grupa I. Grupa II. 44

45 Grupa III. Grupa IV. 45

46 3 Powstanie listopadowe Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 29 XI 1830, ; postać:mikołajai, rozumie pojęcia: ziemie zabrane, tajne związki, sprzysiężenie podchorążych, spiskowiec, noc listopadowa, Arsenał, zesłanie, Syberia, Cytadela; dlaczego powstanie listopadowe zakończyło się klęską, potrafi: przedstawić sytuację panującą w Królestwie Polskim po 1815 r.; umiejscowić w czasie powstanie listopadowe; wymienić cele walki powstańców; opisać przebieg nocy listopadowej; omówić przebieg powstania listopadowego; wskazać na mapie miejsca najważniejszych bitew stoczonych podczas powstania; wymienić przykłady represji zastosowanych wobec społeczeństwa po przegranym powstaniu. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna ziem polskich w okresie powstania listopadowego, karta pracy nr 3, materiały do quizu Co wiem o powstaniu listopadowym?, obraz Horace a Verneta Polski Prometeusz. Metody i techniki nauczania opowiadanie, rozmowa nauczająca, opis, praca pod kierunkiem, quiz, drama, praca z mapą, praca z ilustracją, mapa mentalna, dyskusja. 46

47 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Do broni!, a następnie prosimy chętne osoby o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. W krótkiej rozmowie nauczającej przypominamy okoliczności wybuchu i skutki pierwszego powstania, podczas którego Polacy walczyli o utrzymanie niepodległości państwa. Następnie pytamy o to, w jaki sposób Polacy próbowali walczyć o wolność kraju po upadku Rzeczypospolitej w 1795 r. i jakie były efekty tych działań. Zapowiadamy, że na dzisiejszych zajęciach zostanie omówiony kolejny polski zryw niepodległościowy. II. Rozwinięcie W krótkim opisie przedstawiamy sytuację panującą w Królestwie Polskim po 1815 r. Początkową postawę cara Aleksandra I wobec mieszkańców Królestwa konfrontujemy z jego późniejszym podejściem. Prezentujemy także postępowanie cara Mikołaja I oraz wielkiego księcia Konstantego. Prosimy uczniów, aby zapoznali się z fragmentem podrozdziału Dlaczego wybuchło powstanie? (podręcznik, s. 24, trzeci i czwarty akapit) i odpowiedzieli na pytanie: Jak Polacy zareagowali na postępowanie rosyjskich władz zaborczych? oraz na pytanie 2 (podręcznik, s. 24). Następnie opisujemy wydarzenia z jesieni 1830 r. i wyjaśniamy, że stały się one bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania. Korzystając z treści podrozdziału Noc listopadowa oraz znajdujących się w nim ilustracji i tekstu źródłowego (podręcznik, s. 25), ukazujemy okoliczności wybuchu powstania. W celu utrwalenia wiedzy uczniów polecamy im odpowiedzieć na pytanie 4 (podręcznik, s. 25) i wspólnie z nimi rozwiązujemy ćwiczenie 2 z zeszytu ćwiczeń (s ). Informujemy uczniów, że wezmą udział w quizie Co wiem o powstaniu listopadowym? Wyjaśniamy zasady quizu, dzielimy klasę na 4-osobowe grupy i rozdajemy instrukcje oraz listę pytań (materiał nr 1). Uczniowie zapoznają się z treścią podrozdziału Powstańcze walki (podręcznik, s ), a następnie prezentują scenki na forum klasy. Po każdej z nich grupy zapisują na liście pytań odpowiedzi na pytania wskazane przez nauczyciela. Zwycięża grupa, która miała najwięcej poprawnych odpowiedzi lub której odpowiedzi były najbardziej wyczerpujące. Po zakończeniu zabawy prosimy wybranych uczniów o wskazanie na mapie ściennej miejscowości, pod którymi rozegrały się najważniejsze bitwy powstania, a następnie w celu chronologicznego uporządkowania zaprezentowanych wydarzeń wszystkim polecamy wykonać zadanie A w karcie pracy. 47

48 W kolejnej części lekcji przypominamy mit o Prometeuszu. Wieszamy na tablicy powiększony obraz Horace a Verneta Polski Prometeusz (dostępny na stronie i informujemy, że francuski artysta namalował go w 1831 r. na wieść o klęsce powstania listopadowego. Polecamy uczniom przyjrzeć się uważnie obrazowi, po czym zadajemy pytania: 1. Co przedstawia obraz? 2. Co symbolizują: leżąca postać w białym mundurze, orzeł siedzący na martwym żołnierzu, płomienie widoczne w oddali? 3. Dlaczego to dzieło nosi tytuł Polski Prometeusz? 4. Dlaczego malarz podzielił tło obrazu na dwie części ciemną, ponurą i ogarniętą płomieniami oraz jasną i spokojną? 5. Jaki stosunek miał artysta do wydarzeń, które uwiecznił na obrazie? Wypowiedzi uczniów konfrontujemy z przykładowymi odpowiedziami znajdującymi się w materiałach dla nauczyciela (materiał nr 2). III. Podsumowanie Informujemy, że klęska powstania zapoczątkowała okres licznych represji, które dotknęły nie tylko uczestników powstania, ale także kraj i społeczeństwo. Korzystając z fragmentu podrozdziału Po powstaniu (podręcznik, s , pierwsze cztery akapity), podajemy skutki powstania. Następnie prosimy uczniów, aby uzyskane informacje zapisali na mapie mentalnej w zadaniu B w karcie pracy. Nawiązując do treści ostatniego akapitu w podrozdziale Po powstaniu (podręcznik, s. 28), proponujemy uczniom dyskusję na temat: Czy Polacy mieli szansę na zwycięstwo?. W ramach przygotowań do dyskusji uczniowie zapoznają się z informacjami dotyczącymi stanu wojsk polskich i rosyjskich (podręcznik, s. 26, pierwszy i piąty akapit) oraz wypowiedzią jednego z polskich generałów, która znajduje się w ćwiczeniu w podręczniku (s. 28). W trakcie dyskusji zwracamy szczególną uwagę na to, czy argumenty podawane przez uczniów są zgodne z rzeczywistością historyczną. Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 11). Prosimy chętnych uczniów o wykonanie polecenia C (podręcznik, s. 28). Praca domowa Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 13). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Quiz Co wiem o powstaniu listopadowym? Zasady quizu. 1. Uczniowie pracują w zespołach 4-osobowych. 2. Każdy zespół otrzymuje instrukcję oraz listę pytań. 48

49 3. Zadaniem zespołów jest przedstawienie scenek dotyczących wydarzeń związanych z powstaniem listopadowym. Scenki muszą być odegrane tak, aby ułatwić pozostałym uczniom sformułowanie odpowiedzi na pytania z listy. 4. Każda grupa jest zobowiązana utrzymać w tajemnicy treść instrukcji, którą otrzymała od nauczyciela. 5. Po przedstawieniu każdej scenki nauczyciel podaje pozostałym grupom numer pytania z listy, na które mają odpowiedzieć. Zespół prezentujący scenkę również zapisuje odpowiedź na liście, ale nie jest ona uwzględniana przy ustalaniu zwycięzcy. 6. Zwycięzcą quizu zostaje grupa, która miała najwięcej poprawnych odpowiedzi, lub której odpowiedzi były najbardziej wyczerpujące. Instrukcje dla grup. Grupa I Zapoznajcie się z podrozdziałem Powstańcze walki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie jednominutowej scenki, w której zaprezentujecie postawę cara Mikołaja I wobec powstania listopadowego, co umożliwi pozostałym grupom odpowiedź na pytanie 3 z listy pytań. Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałem Powstańcze walki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie jednominutowej scenki, w której ukażecie okoliczności bitwy pod Grochowem, co umożliwi pozostałym grupom odpowiedź na pytanie 5 z listy pytań. Grupa III Zapoznajcie się z podrozdziałem Powstańcze walki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie jednominutowej scenki, w której ukażecie postawę ludu oraz żołnierzy wobec walki o niepodległość, co umożliwi pozostałym grupom odpowiedź na pytanie 1 z listy pytań. Grupa IV Zapoznajcie się z podrozdziałem Powstańcze walki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie jednominutowej scenki, w której ukażecie postawę ludzi zamożnych i wyższych oficerów wobec walki o niepodległość, co umożliwi pozostałym grupom odpowiedź na pytanie 2 z listy pytań. Grupa V Zapoznajcie się z podrozdziałem Powstańcze walki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie jednominutowej scenki, w której ukażecie okoliczności, w jakich doszło do upadku powstania listopadowego, co umożliwi pozostałym grupom znalezienie odpowiedzi na pytanie 7 z listy pytań. Grupa VI Zapoznajcie się z podrozdziałem Powstańcze walki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie jednominutowej scenki, w której ukażecie decyzję podjętą w styczniu 1831 r. przez sejm Królestwa Polskiego, co umożliwi pozostałym grupom odpowiedź na pytanie 4 z listy pytań. Grupa VII Zapoznajcie się z podrozdziałem Powstańcze walki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie jednominutowej scenki, w której ukażecie postawę naczelnego wodza oraz efekt stoczonej przez niego bitwy pod Ostrołęką, co umożliwi pozostałym grupom odpowiedź na pytanie 6 z listy pytań. 49

50 Lista pytań. LISTA PYTAŃ DO QUIZU CO WIEM O POWSTANIU LISTOPADOWYM? 1. Kto w społeczeństwie wykazywał postawę zaprezentowaną w tej scence? Kto i dlaczego prezentował opinię o powstaniu przedstawioną w tej scence? Kto był autorem żądania, które zostało wymienione w tej scence? Jaką decyzję polskiego sejmu zaprezentowano w tej scence? Kiedy doszło do wydarzenia ukazanego w tej scence? Co zadecydowało o wyniku wydarzenia przedstawionego w tej scence? Kiedy doszło do wydarzenia ukazanego w tej scence i jaki był jego efekt? Materiał nr 2 Przykładowe odpowiedzi na pytania do obrazu Horacego Verneta, Polski Prometeusz. 1. Opis obrazu. Obraz przedstawia leżącego martwego żołnierza w białym mundurze ze złamaną szablą w dłoni. Był on uczestnikiem powstania listopadowego, które poniosło klęskę. Na martwym Polaku siedzi dumnie czarny orzeł. Na jego szyi wisi order na podwójnym złotym łańcuchu będący insygnium władzy carskiej. W oddali widać pożar oraz postać uciekającą przed żołnierzem na koniu. Po prawej stronie, na tle spokojnego niebieskiego nieba, wpatruje się w horyzont samotny żołnierz siedzący na koniu, ubrany tak samo jak martwa postać na pierwszym planie. 50

51 2. Symbolika obrazu. Poległy powstaniec reprezentuje polskich żołnierzy walczących w powstaniu listopadowym i pokonanych przez armię rosyjską. Postać ta symbolizuje ofiarę poniesioną przez Polaków w walce o wolność państwa. Czarny orzeł uosabia państwo rosyjskie, które po raz kolejny stłamsiło niepodległościowe dążenia Polaków. Widoczne w oddali płomienie symbolizują walki powstańcze i klęskę poniesioną przez Polaków. 3. Nawiązanie do mitologii greckiej. Obraz nawiązuje do mitu o Prometeuszu greckim bogu, który za udzielanie pomocy ludziom został na rozkaz Zeusa przykuty do skały. Co dzień do uwięzionego Prometeusza przylatywał orzeł i wydziobywał mu wątrobę. Na obrazie Horace a Verneta Prometeuszem są Polacy walczący o wolność, raz po raz pokonywani przez carską Rosję. 4. Podział tła obrazu. Jedna część tła ukazuje smutną rzeczywistość, tj. klęskę powstania oraz zniszczenia powstałe podczas walk. Tę przegraną symbolizuje pożoga w lewej części obrazu. Z kolei rozjaśnione niebo po prawej stronie tchnie wiarą, że nie wszystko jeszcze stracone i Polska może w przyszłości odzyskać niepodległość tak jak Prometeusz, który ostatecznie został uwolniony. 5. Stosunek artysty do wydarzeń przedstawionych na obrazie. Sposób, w jaki artysta przedstawił klęskę powstania listopadowego, sugeruje, że popierał on dążenia Polaków do odzyskania niepodległości i był przeciwnikiem działań podejmowanych przez carską Rosję.

52 4 W kraju i na emigracji Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postacie: księcia Adama Czartoryskiego, Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza; czas trwania i główne założenia romantyzmu; najważniejsze dzieła Adama Mickiewicza, rozumie pojęcia: emigracja polityczna, Wielka Emigracja, romantyzm, wieszcz narodowy; okoliczności narodzin romantyzmu, potrafi: omówić sytuację uczestników powstania listopadowego po jego klęsce; wskazać na mapie państwa, które przyjęły najwięcej emigrantów z ziem polskich; rozróżnić emigrację polityczną i zarobkową; opisać działalność Wielkiej Emigracji; zebrać z różnych źródeł informacje o zasługach dla kultury polskiej: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Europy po kongresie wiedeńskim, karta pracy nr 4, reprodukcje obrazów malarzy okresu romantyzmu, fragmenty dzieł Adama Mickiewicza, wzór zaproszenia, karta Identyfikator postaci historycznej. 52

53 Metody i techniki nauczania opis, praca z ilustracją, praca pod kierunkiem, opowiadanie, praca z tekstem źródłowym, rozmowa nauczająca, praca z mapą. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie przyczyn klęski powstania listopadowego oraz represji, jakie spadły na Królestwo Polskie po zakończeniu walk. Informujemy, że skutki wydarzeń z lat dotknęły nie tylko same państwo i jego mieszkańców, lecz także w szczególny sposób odbiły się na losach wielu uczestników powstania. II. Rozwinięcie W krótkim opisie przedstawiamy sytuację żołnierzy i członków władz powstańczych po upadku powstania listopadowego. Wyjaśniamy pojęcie emigracji politycznej i wskazujemy na mapie ściennej Europy państwa, do których przybyło najwięcej polskich emigrantów. Następnie polecamy uczniom przeczytać fragment podrozdziału Wielka Emigracja (podręcznik, s. 31, czwarty akapit), przeanalizować ilustrację w podręczniku (s. 31, góra) i podać odpowiedzi na pytania: 1. Dlaczego francuscy chłopi zareagowali w sposób przedstawiony na ilustracji? 2. Czym była spowodowana taka reakcja? Kontynuujemy opis, ukazując dalsze losy Polaków na emigracji oraz ich rolę w dziejach Polski. Wprowadzamy pojęcie Wielkiej Emigracji, charakteryzujemy najważniejsze postulaty organizacji utworzonych przez polskich emigrantów oraz wymieniamy przyczyny sporów między ich przedstawicielami. Dzielimy uczniów na pięć grup i każdej dajemy reprodukcję obrazu jednego z wybitnych malarzy europejskiego romantyzmu. Wyjaśniamy, że zadaniem zespołów będzie analiza obrazu i odpowiedź na pytania: 1. Co przedstawia ten obraz? 2. Jak sądzisz, co malarz tworzący ten obraz chciał przekazać odbiorcy? 3. Jakimi środkami przekazu się posłużył? Zebrane odpowiedzi pozwolą zidentyfikować najbardziej charakterystyczne cechy nowego okresu w dziejach kultury nazywanego romantyzmem. Uczniowie pracują w grupach, po czym wspólnie charakteryzują romantyzm. Po wykonaniu zadania prosimy ich o przeczytanie fragmentu podrozdziału Romantyzm 53

54 (podręcznik, s. 32, czwarty akapit) i skonfrontowanie go ze stworzoną przez nich charakterystyką. Tę część lekcji podsumowujemy, wykonując wspólnie z uczniami ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 15). Podajemy ramy chronologiczne romantyzmu, a następnie wyjaśniamy okoliczności jego narodzin oraz stosunek romantyków do oświecenia. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Niechlujny lokaj, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania znajdujące się pod opowiadaniem. Informujemy, że dwaj bohaterowie tej historii: Adam Mickiewicz jeden z najwybitniejszych poetów oraz poznany już przez uczniów Fryderyk Chopin należeli do największych polskich twórców okresu romantyzmu. Odczytujemy dowolny fragment bądź fragmenty utworów Adama Mickiewicza i pytamy, jakie cechy tych tekstów wskazują, że ich autor to poeta romantyczny (zob. komentarz do lekcji). Proponujemy uczniom udział w konkursie na stworzenie najciekawszego zaproszenia na spotkanie poświęcone twórczości Adama Mickiewicza. Dzielimy klasę na 4-osobowe grupy i rozdajemy wzory zaproszeń (materiał dla nauczyciela). Następnie polecamy zapoznać się z treścią podrozdziału Wieszcz narodowy (podręcznik, s. 33) i wypełnić zaproszenie. Zwracamy przy tym uwagę na to, że powinny się w nim znaleźć odpowiedzi na pytania 6 i 7 (podręcznik, s. 33). Po upływie wyznaczonego czasu reprezentanci poszczególnych zespołów przedstawiają wyniki prac, a grupy wybierają najlepsze zaproszenie (podczas głosowania obowiązuje zasada, że nie można oddać głosu na własną pracę). W dalszej części lekcji prosimy o uzupełnienie Identyfikatora postaci historycznej, dotyczącego Fryderyka Chopina (pytania 1 4 zostały opracowane przy temacie 2. Pod berłem cara). Potrzebne informacje uczniowie odnajdą w podrozdziale Największy polski kompozytor (podręcznik, s. 34). Po zakończeniu zadania wspólnie wykonujemy ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 16), a następnie prosimy o zastanowienie się nad znaczeniem cytatu zawartego w pytaniu C (podręcznik, s. 34). III. Podsumowanie Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Poprawność wykonania zadania A sprawdzamy, prosząc chętne osoby o podanie odpowiedzi. Następnie kontrolujemy, czy mapa konturowa została właściwie uzupełniona. Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 34). Zamiast portfolio uczniowie mogą wykonać plakat, którego tematyka będzie związana z twórczością wybranego przedstawiciela romantyzmu. Przygotowane plakaty nauczyciel może wykorzystać do zorganizowania wystawy poświęconej Adamowi Mickiewiczowi i Fryderykowi Chopinowi. 54

55 Materiał dla nauczyciela Wzór zaproszenia na spotkanie poświęcone twórczości Adama Mickiewicza. ZAPROSZENIE Uczniowie klasy VI... mają zaszczyt zaprosić... na spotkanie poświęcone twórczości Adama Mickiewicza. Ten wybitny polski poeta Spotkanie odbędzie się w dniu... o godz.... w auli budynku Szkoły Podstawowej nr..., w... przy ul.... (nazwa miejscowości) Komentarz do lekcji Autor poradnika proponuje wykorzystanie fragmentu Improwizacji z III części Dziadów oraz Inwokacji z Pana Tadeusza (dwiepierwszezwrotki).naprzykładzieobutychfragmentów można pokazać znaczenie emocji, uczuć, mistycyzmu i religijności, a także fascynacji przyrodą cech, które charakteryzowały twórczość okresu romantyzmu. Proponowany fragment Improwizacji: Teraz duszą jam w moję ojczyznę wcielony? Ciałem połknąłem jej duszę, Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon bo za milijony Kocham i cierpię katusze. Patrzę na ojczyznę biedną, Jak syn na ojca wplecionego w koło; Czuję całego cierpienia narodu, Jak matka czuje w łonie bole swego płodu. Cierpię, szaleję... 55

56 5 Powstanie styczniowe, rusyfikacja i germanizacja Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 22/23 I 1863, , 1901; postacie: Romualda Traugutta, Marii Skłodowskiej, rozumie pojęcia: represje, branka, garnizon, tajne państwo, rusyfikacja, germanizacja, strajk szkolny; na czym polegała specyfika powstania styczniowego, potrafi: przedstawić sytuację w Królestwie Polskim po 1855 r.; umiejscowić w czasie powstanie styczniowe; wymienić cele walki powstańców; opisać przebieg powstania styczniowego; wskazać na mapie zasięg powstania styczniowego; wymienić przykłady represji zastosowanych wobec społeczeństwa po przegranym powstaniu; omówić, na wybranym przykładzie, walkę o język polski w nauczaniu; wymienić przejawy polityki rusyfikacji i germanizacji Polaków podejmowanej przez zaborców. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 5, tabela Powstanie czy było warto?, tabela Porównanie polskich powstań narodowych. Metody i techniki nauczania rozmowa nauczająca, opis, praca pod kierunkiem, opowiadanie, praca z tekstem źródłowym, praca z ilustracją, dyskusja. 56

57 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie przyczyn wybuchu powstania listopadowego i określenie ram chronologicznych jego trwania. Pytamy też o stosunek różnych warstw społecznych do walk toczonych z Rosją oraz o skutki poniesionej klęski. Wyjaśniamy, że ta wiedza pozwoli dostrzec zasadnicze podobieństwa i różnice między dwoma największymi zrywami Polaków przeciw rosyjskiemu zaborcy. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, przedstawiamy sytuację panującą w Królestwie Polskim po powstaniu listopadowym. Nawiązujemy do wydarzeń w Rosji po 1856 r. i informujemy, że zmiany wprowadzone przez nowego cara okazały się dla Polaków niewystarczające. Nowe pokolenie patriotów zapragnęło stanąć do walki o niepodległą Polskę. Rysujemy na tablicy tabelę Powstanie czy było warto? (materiał nr 1) i polecamy uczniom odnaleźć w podrozdziale Wybuch powstania styczniowego (podręcznik, s ) informacje, które pozwolą sformułować argumenty przemawiające za powstaniem i przeciw niemu. Po uzupełnieniu tabeli przedstawiamy okoliczności wybuchu powstania. Zapowiadamy, że kolejnym zadaniem uczniów będzie porównanie przebiegu i skutków powstania styczniowego z powstaniem listopadowym. Dzielimy klasę na cztery grupy, rozdajemy tabelę Porównanie polskich powstań narodowych (materiał nr 2) i instrukcje. Grupa I Zapoznajcie się z podrozdziałem Walki partyzanckie (podręcznik, s ), a następnie zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 1 i 4 rubrykę tabeli. Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałem Walki partyzanckie (podręcznik, s ), a następnie zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 2 i 3 rubrykę tabeli. Grupa III Zapoznajcie się z podrozdziałem Walki partyzanckie (podręcznik, s ), a następnie zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 5 i 8 rubrykę tabeli. Grupa IV Zapoznajcie się z podrozdziałem Walki partyzanckie (podręcznik, s ), a następnie zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 6 i 7 rubrykę tabeli. 57

58 Uczniowie pracują w zespołach, a po upływie wyznaczonego czasu reprezentanci poszczególnych grup odczytują uzupełnione fragmenty tabeli. Tę część lekcji możemy podsumować, prosząc o wykonanie ćwiczenia 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 18). W nawiązaniu do planów cara w stosunku do Polaków po upadku powstania odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Przerwana lekcja, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania znajdujące się pod opowiadaniem. Wyjaśniamy, że historia małej Marii Skłodowskiej była przykładem rusyfikacji prowadzonej przez władze rosyjskie wobec społeczeństwa polskiego. Odwołując się do treści podrozdziału Rusyfikacja (podręcznik, s ) oraz tekstu źródłowego i ilustracji w ćwiczeniu 4 (zeszyt ćwiczeń, s ), tłumaczymy, jaki był cel rusyfikacji, oraz wymieniamy jej najważniejsze przejawy. Informujemy też, że podobną działalność, określaną mianem germanizacji, prowadziły władze w zaborze pruskim. Posiłkując się treścią podrozdziału Germanizacja (podręcznik, s ) oraz znajdującymi się w nim ilustracjami, omawiamy politykę władz Rzeszy Niemieckiej i metody oporu stosowane przez Polaków. III. Podsumowanie Inicjujemy krótką dyskusję wokół zagrożeń dla społeczeństwa polskiego związanych z działalnością zaborców rosyjskiego i niemieckiego. Następnie zachęcamy do podjęcia próby oceny postawy polskich uczniów z Wrześni, którzy odważyli się głośno zaprotestować przeciw germanizacji. Wspólnie w uczniami wykonujemy ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 19). Metody kontroli Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc chętne osoby o odczytanie uzupełnionego tekstu i prawidłowe zidentyfikowanie scenek. Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 17). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Tabela Powstanie czy było warto? POWSTANIE CZY BYŁO WARTO? Argumenty za powstaniem Argumenty przeciw powstaniu 58

59 Materiał nr 2 Tabela Porównanie polskich powstań narodowych. 1. Siły powstańców oraz posiadane przez nich uzbrojenie 2. Efekt pierwszych starć z Rosjanami 3. Charakter walk powstańczych Powstanie listopadowe Początkowo 27 tys. żołnierzy, później 57 tys. Bardzo dobre wyszkolenie i uzbrojenie żołnierzy. Zdobycie Arsenału. Opuszczenie Warszawy przez Rosjan. Wojna polsko-rosyjska. Powstanie styczniowe Zasięg powstania Głównie obszar Królestwa Kongresowego. 5. Pomoc krajów europejskich 6. Władze powstańcze i ich działania 7. Okoliczności upadku powstania Brak. Przywódcy powstania nieudolne dowodzenie wojskiem, dążenie do porozumienia zrosją. Sejm podjęcie decyzji o detronizacji cara Rosji. Klęski armii polskiej w bitwach toczonych z armią rosyjską. Podejście Rosjan pod Warszawę. 8. Skutki powstania Skazanie przywódców powstanianaśmierćlubzesłaniena Syberię. Wcielenie Królestwa do Rosji. Likwidacja sejmu i armii Królestwa. Wcielenie żołnierzy polskich do armii rosyjskiej. Konieczność zapłacenia Rosji odszkodowania wojennego. Budowa Cytadeli w Warszawie.

60 6 Dla pokrzepienia serc Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postacie: Stanisława Moniuszki, Marii Skłodowskiej-Curie, Jana Matejki, Heleny Modrzejewskiej, Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego; czas trwania polskiego pozytywizmu, rozumie pojęcia: muzyka narodowa, promieniotwórczość, malarstwo historyczne, pozytywizm, Galicja; znaczenie sformułowania dla pokrzepienia serc, potrafi: zebrać z różnych źródeł informacje o zasługach dla rozwoju kultury i nauki polskiej: Stanisława Moniuszki, Marii Skłodowskiej-Curie, Jana Matejki, Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego oraz Bolesława Prusa; scharakteryzować poglądy polskich pozytywistów; wyjaśnić, w czym przejawiała się patriotyczna postawa twórców kultury i nauki polskiej w XIX w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 6, portrety przedstawicieli kultury i nauki polskiej z XIX i XX w., zestawy karteczek z hasłami. Metody i techniki nauczania opis, projekt, opowiadanie, dyskusja, gra dydaktyczna. 60

61 Formy zajęć praca w grupach, praca indywidualna, praca zbiorowa. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. W krótkim opisie przypominamy sytuację panującą w XIX w. na ziemiach polskich: nieudane próby wyrwania się z zależności od Rosji, represje, jakie spadły na ludność polską po upadku powstań narodowych, działalność rusyfikacyjną i germanizacyjną władz zaborczych oraz metody walki Polaków o zachowanie własnej historii i języka. Zwracamy jednocześnie uwagę na to, że mimo tak trudnych warunków polska kultura i nauka rozwijały się i mogły się poszczycić licznymi osiągnięciami. II. Rozwinięcie Przypominamy zagadnienia, których opracowanie było zadaniem uczniów (zob. komentarz do lekcji): 1. Stanisław Moniuszko twórca muzyki narodowej. 2. Maria Skłodowska-Curie wybitna naukowiec i odkrywca. 3. Jan Matejko malarz historii. 4. Helena Modrzejewska aktorka wszech czasów. 5. Bolesław Prus polski pozytywista. 6. Henryk Sienkiewicz pisarz dla pokrzepienia serc. 7. Stanisław Wyspiański twórca wszechstronny. Wieszamy na tablicy portrety siedmiorga przedstawicieli polskiej kultury i nauki z XIX i XX w., po czym rozdajemy karty pracy i informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie uzupełnienie tych kart wiadomościami, które zdobędą podczas prezentacji poszczególnych grup. Następnie zapraszamy reprezentantów zespołów do przedstawienia przygotowanych materiałów. Po zakończeniu prezentacji odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Niech żyje Oleńka!, po czym prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Zachęcamy uczniów, aby zastanowili się, czemu służyła opisana przez nich działalność siedmiorga wybitnych Polaków. III. Podsumowanie Inicjujemy krótką dyskusję wokół pytania B (podręcznik, s. 48). W ramach podsumowania wiadomości zdobytych podczas zajęć proponujemy grę dydaktyczną Kultura i nauka polska w okresie zaborów. Rozdajemy poszczególnym zespołom zestawy karteczek z hasłami (materiał dla nauczyciela) i wyjaśniamy, że zadaniem uczniów jest przyporządkowanie ich portretom wiszącym na tablicy. 61

62 Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 21). Praca domowa Ćwiczenie 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Karteczki z hasłami do gry dydaktycznej Kultura i nauka polska w okresie zaborów. OPERA STRASZNY DWÓR MUZYKA NARODOWA PIEŚNI PROMIENIO- TWÓRCZOŚĆ FIZYKA I MATEMATYKA PIERWIASTKI POLON I RAD SORBONA MALARSTWO HISTORYCZNE SZKOŁA SZTUK PIĘKNYCH BITWA POD GRUNWALDEM HOŁD PRUSKI AKTORKA USA TEATR POZYTYWIZM DZIENNIKARZ IPISARZ LALKA DLA POKRZEPIENIA SERC TRYLOGIA LITERACKA NAGRODA NOBLA QUO VADIS DRAMATOPISARZ, POETA, MALARZ WARSZAWIANKA WESELE ŚPIĄCY JAŚ Komentarz do lekcji Na dwa tygodnie przed planowanymi zajęciami proponujemy uczniom udział w projekcie Wybitni Polacy epoki rozbiorów. Dzielimy klasę na siedem grup i każdej z nich przydzielamy jedną z postaci. Zadaniem uczniów będzie przygotowanie plakatu z informacjami (tekst, zdjęcia) na temat jej życia i dokonań. 62

63 Jak przywrócić niepodległość? lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu O wolną Polskę Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu O wolną Polskę; najważniejsze dzieła wybitnych twórców kultury i nauki polskiej XIX w.; okoliczności powstania Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu O wolną Polskę, potrafi: scharakteryzować sytuację panującą na ziemiach polskich w XIX w.; sytuować w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe i powstanie styczniowe; wymienić przyczyny i omówić skutki powstań narodowych; omówić przebieg powstań narodowych; opisać działalność Wielkiej Emigracji; wymienić przejawy polityki rusyfikacji i germanizacji prowadzonej przez państwa zaborcze; omówić metody walki Polaków z rusyfikacją i germanizacją; przedstawić zasługi dla rozwoju kultury i nauki polskiej: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza, Stanisława Moniuszki, Marii Skłodowskiej-Curie, Jana Matejki, Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego i Bolesława Prusa. Środki dydaktyczne podręcznik (s. 7 48), zeszyt ćwiczeń (s ), zestaw kart do gry w skojarzenia, materiały do gry Czarny Piotruś, 63

64 materiały do gry Kółko i krzyżyk, tabela Bilans XIX w., klej lub taśma klejąca. Metody i techniki nauczania gra dydaktyczna, rozmowa nauczająca, praca z mapą. Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat, a następnie informujemy uczniów, że celem zajęć będzie próba dokonania bilansu starań Polaków o odzyskanie niepodległości w XIX w. II. Rozwinięcie W celu przypomnienia najistotniejszych wiadomości z działu O wolną Polskę proponujemy uczniom udział w grach dydaktycznych. Dzielimy klasę na trzy grupy (zob. komentarz do lekcji) i każdej z nich przekazujemy materiały. Grupa I otrzymuje zestaw kart do gry w skojarzenia (materiał nr 1), grupa II (podzielona na 2-osobowe zespoły) zestawy materiałów do gry Czarny Piotruś (materiał nr 2), a grupa III zestaw materiałów do gry Kółko i krzyżyk (materiał nr 3). Po upływie ustalonego czasu prosimy przedstawicieli zespołów nr I i II o zaprezentowanie ułożonych kart i korygujemy ewentualne błędy. Wyjaśniamy, że kolejne zadanie uczniów będzie polegało na ustaleniu, które spośród wymienionych w grach wydarzeń i związanych z nimi dat, a także postaci i ich osiągnięć miały pozytywny, a które negatywny wpływ na historię Polski od końca XVIII w. do początków XX w. Wieszamy na tablicy powiększoną tabelę Bilans XIX w. (materiał nr 4). Następnie prosimy poszczególne grupy, aby przykleiły karty w odpowiedniej rubryce tabeli i krótko uzasadniły swoją decyzję. III. Podsumowanie Polecamy zapoznać się z ćwiczeniem 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 26), po czym inicjujemy rozmowę nauczającą, w trakcie której uczniowie podają informacje, jakie powinny się znaleźć w artykule. Metody kontroli Ćwiczenie 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Polska pod zaborami. 64

65 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Gra w skojarzenia. Instrukcja. 1. Uczniowie rozdzielają między siebie 24 karty. 2. Zadanie polega na dobraniu trzech kart w taki sposób, aby tworzyły logiczną całość. Zestaw kart FRANCJA REWOLUCJA 1797 JAN HENRYK DĄBROWSKI LEGIONY POLSKIE WE WŁOSZECH 1797 JÓZEF WYBICKI MAZUREK DĄBROWSKIEGO 1807 NAPOLEON KSIĘSTWO WARSZAWSKIE 1815 ALEKSANDER I KRÓLESTWO POLSKIE 1830 SPRZYSIĘŻENIE PODCHORĄŻYCH WYBUCH POWSTANIA LISTOPADOWEGO 1863 BRANKA WYBUCH POWSTANIA STYCZNIOWEGO 1901 WRZEŚNIA STRAJK SZKOLNY 65

66 Materiał nr 2 Gra dydaktyczna Czarny Piotruś. Instrukcja. 1. Gra odbywa się w grupach 2-osobowych. 2. Uczniowie rozdzielają między siebie 13 kart. 3. Osoba, która ma ich mniej, rozpoczyna grę. 4. Gra polega na naprzemiennym wybieraniu kart przeciwnika i dopasowywaniu ich do własnych kart, tak by utworzyły parę: pojęcie wyjaśnienie. 5. Karta, która nie pasuje znaczeniowo do żadnej innej, to Czarny Piotruś. 6. Utworzone pary kart odkładane są na bok. 7. Wygrywa osoba, która zakończy rozgrywkę bez karty Czarnego Piotrusia.

67 Plansza do gry. 67

68 Karty. Wersja 1. BOLESŁAW PRUS ADAM MICKIEWICZ JEDEN Z NAJWIĘKSZYCH POETÓW POLSKICH W XIX w. FRYDERYK CHOPIN NAJWIĘKSZY POLSKI KOMPOZYTOR MARIA SKŁODOWSKA-CURIE WYBITNA POLSKA UCZONA. ODKRYWCZYNI PIERWIASTKÓW: POLON I RAD ORAZ LAUREATKA NAGRÓD NOBLA Z FIZYKI I CHEMII WIELKI KSIĄŻĘ KONSTANTY BRAT CARA ALEKSANDRA I. WÓDZ ARMII KRÓLESTWA POLSKIEGO MIKOŁAJ I CAR ROSJI OD 1825 r. HENRYK SIENKIEWICZ AUTOR KSIĄŻEK PISANYCH DLA POKRZEPIENIA SERC. LAUREAT NAGRODY NOBLA Z LITERATURY 68

69 Karty. Wersja 2. KSIĄŻĘ ADAM CZARTORYSKI STANISŁAW MONIUSZKO KOMPOZYTOR OPER KSAWERY DRUCKI-LUBECKI MINISTER SKARBU KRÓLESTWA POLSKIEGO ROMUALD TRAUGUTT JEDEN Z PRZYWÓDCÓW POWSTANIA STYCZNIOWEGO STANISŁAW WYSPIAŃSKI WYBITNY POLSKI DRAMATOPISARZ, POETA, MALARZ I ARCHITEKT HELENA MODRZEJEWSKA JEDNA Z NAJLEPSZYCH AKTOREK TEATRALNYCH W II poł. XIX w. JAN MATEJKO NAJSŁYNNIEJSZY POLSKI MALARZ HISTORYCZNY 69

70 Materiał nr 3 Gra dydaktyczna Kółko i krzyżyk. Instrukcja. 1. Gra odbywa się pomiędzy dwiema drużynami. 2. Do gry są potrzebne: plansza z 25 polami, 12 karteczek z krzyżykami, 12 karteczek z kółkami i 1 karteczka ze znakiem plusa oraz karty z pojęciami i ich definicjami. 3. Każda drużyna otrzymuje 12 karteczek z kółkami lub krzyżykami. Karty z pojęciami nauczyciel układa przy planszy. 4. Grę rozpoczyna nauczyciel, układając w wybranym przez siebie miejscu karteczkę ze znakiem plusa. Jest to tzw. ślepe pole, którego podczas gry nie może wykorzystać żadna z drużyn. Pole to może zostać odkryte tylko wtedy, gdy gra zakończy się w sposób nierozstrzygnięty wówczas nauczyciel zadaje obu drużynom dodatkowe pojęcie do wyjaśnienia. 5. Drużyny kolejno losują karty z pojęciami, które przeciwnik musi wyjaśnić. Jeśli pytana grupa poda dobrą definicję, układa w dowolnym miejscu planszy karteczkę z krzyżykiem lub kółkiem. Jeśli tego nie zrobi, swoją karteczkę układa grupa pytająca. 6. Wygrywa ta drużyna, która pierwsza zajmie trzy pola w pionie, poziomie lub na ukos. Plansza. 70

71 Karteczki z krzyżykami i kółkami oraz karteczka ze znakiem plusa. Karty z pojęciami i definicjami. republika Państwo, w którym obywatele wybierają władze na określony czas. Deklaracja praw człowieka i obywatela Pierwszy dokument na świecie, który wprowadził pojęcie praw człowieka. wojny napoleońskie Wojny toczone przez Francję z wieloma państwami europejskimi w latach Wielka Armia kongres wiedeński Królestwo Kongresowe Armia, dzięki której Napoleon planował pokonać Rosję. Zjazd monarchów w Wiedniu po wojnach napoleońskich. Państwo na ziemiach polskich utworzone z inicjatywy cara Aleksandra I. ziemie zabrane Wschodnie obszary dawnej Rzeczypospolitej, wcielone do Rosji. tajne związki Organizacje, których zadaniem było przygotowanie kraju do walki o niepodległość. Syberia Miejsce zesłania wielu uczestników powstań narodowych. 71

72 Cytadela emigracja polityczna Wielka Emigracja Więzienie zbudowane w Warszawie z rozkazu cara. Opuszczanie kraju w obawie przed prześladowaniami ze strony władz. Grupa ok. 11 tys. Polaków, którzy emigrowali po upadku powstania listopadowego. romantyzm wieszcz narodowy III część Dziadów Okres w dziejach kultury trwający od przełomu XVIII i XIX w. do połowy XIX w. Wielki, natchniony poeta. Dramat o zmaganiach Polaków z carską Rosją. Pan Tadeusz Rząd Narodowy tajne państwo Poemat o polskiej i litewskiej szlachcie. Tajna organizacja kierująca powstaniem styczniowym. Państwo utworzone przez Polaków podczas powstania styczniowego. represje rusyfikacja Rzesza Niemiecka Prześladowania, którym podlegali Polacy po klęskach powstań narodowych. Przymusowa przemiana jakiegoś narodu w Rosjan. Od 1871 r. nazwa zjednoczonego państwa niemieckiego. germanizacja pozytywizm muzyka narodowa Przymusowa przemiana jakiegoś narodu wniemców. Okres w kulturze europejskiej, który nastał po romantyzmie. Muzyka na wskroś polska, tworzona przez wybitnych kompozytorów XIX w. Galicja branka sprzysiężenie podchorążych Nazwa zaboru austriackiego. Przymusowy pobór polskiej młodzieży do rosyjskiego wojska. Tajny związek wojskowych, który dał sygnał do wybuchu powstania listopadowego. promieniotwórczość Zjawisko, nad którym pracowali Maria Skłodowska-Curie i Piotr Curie.

73 Materiał nr 4 Tabela Bilans XIX w. BILANS XIX w. +++ Komentarz do lekcji Przed rozpoczęciem gier dydaktycznych autor poradnika proponuje podzielić klasę na grupy tak, aby w grupie I znaleźli się uczniowie najsłabsi, w grupie II przeciętni, a w III zdolni. Aby uniknąć wrażenia segregacji, należy zwrócić klasie uwagę, że wykorzystanie efektów pracy wszystkich grup będzie możliwe tylko wtedy, gdy każda z nich wywiąże się ze swojego zadania i weźmie aktywny udział w dalszej części lekcji.

74 7 Wynalazki XIX wieku Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1782, 1825, 1885; postacie: Jamesa Watta, George a Stephensona, Karla Benza, Thomasa Edisona; czas trwania rewolucji przemysłowej; najważniejsze wynalazki rewolucji przemysłowej i II połowy XIX w., rozumie pojęcia: rewolucja przemysłowa, silnik spalinowy, rafineria; związek przyczynowo-skutkowy między pojawieniem się maszyny parowej a rozwojem przemysłu, potrafi: opowiedzieć o rozwoju uprzemysłowienia w XIX w., używając pojęć: maszyna parowa, kolej żelazna, statek parowy, silnik elektryczny, telegraf, fabryka; opisaćwygląd maszyny parowej oraz pierwszych samochodów; podać przykłady zastosowania maszyny parowej; wyjaśnić, jak doszło do powstania kolei żelaznej; wymienić zalety i wady zastosowania maszyny parowej jako siły napędowej; przedstawić skutki rewolucji przemysłowej; wyjaśnić, jaki wpływ miały wynalazki XVIII i XIX w. na życie ludzi. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 7, materiały do wykonania makiety maszyny parowej (plastikowe butelki, przedziurawione nakrętki do butelek, słomki, tekturowe kółka, tasiemki, blok techniczny), oś czasu. 74

75 Metody i techniki nauczania opis, metoda problemowa, rozmowa nauczająca, opowiadanie, praca pod kierunkiem, praca z ilustracją. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Rewolucja przemysłowa Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie definicji rewolucji i wydarzenia z historii, które zostało określone tym mianem. W nawiązaniu do tematu zajęć wyjaśniamy, że rewolucja nie zawsze jest związana z wydarzeniami politycznymi może też dotyczyć gospodarki. A rewolucja, o jakiej będzie mowa na dwóch kolejnych lekcjach, to jedno z nielicznych wydarzeń w dziejach, które w tak dużym stopniu zmieniły nasz świat. II. Rozwinięcie Korzystając z fragmentu podrozdziału Rewolucja przemysłowa (podręcznik, s. 52, pierwsze dwa akapity), przedstawiamy uczniom poziom technologiczny świata przed rewolucją. Szczególną uwagę zwracamy na wady źródeł energii, które były wówczas wykorzystywane. Następnie opowiadamy o niezwykłej maszynie wynalezionej pod koniec XVII wieku, która do pracy wykorzystywała energię pary wodnej. Udoskonalona sto lat później przez inżyniera i wynalazcę Jamesa Watta maszyna parowa stała się impulsem do rozwoju wielkiego przemysłu; trwało to od połowy XVIII stulecia do 1870 r. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie wcielenie się w rolę wynalazców, którzy przygotują makietę maszyny parowej i wyjaśnią zasady jej działania (materiał nr 1). Dzielimy klasę na 4-osobowe grupy, rozdajemy instrukcję (materiał nr 2) i niezbędne materiały. Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne zespoły przedstawiają swoje projekty i wyjaśniają zasady ich działania. Porównujemy je z ilustracjami w podręczniku (s. 52) oraz z fragmentem podrozdziału Rewolucja przemysłowa (podręcznik, s. 52, trzeci akapit). Zwycięzcą ogłaszamy grupę, której projekt i przedstawione zasady działania okazały się najbliższe rzeczywistości. III. Podsumowanie Inicjujemy rozmowę nauczającą, w trakcie której zachęcamy uczniów, aby wymienili plusy i minusy skonstruowania udoskonalonej przez Jamesa Watta maszyny parowej. 75

76 Część II. Wynalazki XIX wieku Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Wyjaśniamy uczniom, że wynalezienie, a później udoskonalenie maszyny parowej pociągnęło za sobą pojawienie się kolejnych wynalazków. Ich zastosowanie zupełnie zmieniło jakość życia człowieka i otworzyło przed nim wiele nowych możliwości. II. Rozwinięcie Wieszamy na tablicy oś czasu, a następnie prosimy poszczególne grupy o przedstawienie najważniejszych wynalazków XIX w. (zob. komentarz do lekcji). Podczas wypowiedzi kolejnych zespołów zaznaczamy na osi czasu daty (bądź okresy) pojawiania się omawianych wynalazków. Po zakończeniu prezentacji zachęcamy uczniów, aby zastanowili się, w którym momencie maszyna parowa siła pociągowa postępu technicznego została zastąpiona przez inne rodzaje maszyn (uczniowie powinni zwrócić uwagę na pojawienie się w XIX w. silników spalinowego i elektrycznego). Wyjaśniamy, że wraz z nowymi wynalazkami powstały nowe gałęzie przemysłu naftowy (paliwowy), który zajmował się produkcją paliwa dla samochodów, oraz energetyczny, którego zadaniem było zapewnienie dostaw energii elektrycznej. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Groźba, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Tę część lekcji kończymy stwierdzeniem, że pojawienie się maszyny parowej, a z czasem kolejnych wynalazków, doprowadziło do ogromnych zmian w gospodarce. Wraz z rozwojem przemysłu zaczęły powstawać wielkie fabryki. Pracujące tam maszyny wytwarzały ogromną ilość różnorodnych towarów w krótkim czasie pod tym względem żaden człowiek nie mógł się z nimi równać. Zmiany objęły też społeczeństwo. Pojawiły się nowe warstwy społeczne właściciele fabryk i przemysłowcy oraz liczna grupa robotników. Ich życie codzienne i wzajemne relacje będą tematem kolejnych zajęć. III. Podsumowanie Prosimy uczniów o odpowiedź na pytanie C (podręcznik, s. 56). Następnie wspólnie z nimi wykonujemy ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 29). Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy rozwiązać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o odczytanie odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). 76

77 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Przykładowy schemat maszyny parowej. Materiał nr 2 Instrukcja dla grup. Jesteście wynalazcami biorącymi udział w konkursie na stworzenie maszyny, która będzie w stanie wyręczyć człowieka w wielu ciężkich pracach. Wykorzystując otrzymane materiały, stwórzcie makietę wymyślonej przez siebie maszyny oraz schemat wyjaśniający zasadę jej działania. Tworząc schemat i makietę, pamiętajcie o tym, że praca maszyny będzie się opierać na energii pary wodnej. Komentarz do lekcji Na dwa tygodnie przed planowanymi zajęciami dzielimy klasę na 8 grup i polecamy wykonać ćwiczenie z podręcznika (s. 56). Każda grupa otrzymuje do opracowania jeden z tematów kolej żelazną, statek parowy, samochód, telefon, telegraf, żarówkę, radio lub pralkę elektryczną.

78 8 W przemysłowym mieście Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postacie: Ludwika Pasteura, Josepha Listera; żądania robotników organizujących strajki w XIX-wiecznych fabrykach, rozumie pojęcia: strajk, antyseptyka; związek między warunkami higienicznymi panującymi w XIX-wiecznych miastach przemysłowych a sytuacją zdrowotną ich mieszkańców, potrafi: wskazać na mapie najbardziej uprzemysłowione ośrodki na ziemiach polskich; omówić zmiany, jakie nastąpiły w Łodzi pod wpływem rewolucji przemysłowej; opisać warunki życia mieszkańców XIX-wiecznej Łodzi; rozróżnić rzemieślnicze i fabryczne (maszynowe) formy produkcji; opisać warunki pracy w XIX-wiecznych fabrykach; scharakteryzować zmiany społeczne, do jakich doszło pod wpływem rewolucji przemysłowej; wyjaśnić, w czym przejawiał się postęp, jaki dokonał się w medycynie w XIX w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 8, schematy map mentalnych, tabela Medycyna XIX w. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, praca z mapą, praca z ilustracją, mapa mentalna, praca pod kierunkiem, praca z tekstem źródłowym. 78

79 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Wypadek i prosimy uczniów o odpowiedź na pytanie oraz o wykonanie polecenia zamieszczonych pod opowiadaniem. Następnie prosimy, aby przypomnieli, czym była rewolucja przemysłowa i jakie wydarzenie ją zapoczątkowało. II. Rozwinięcie W krótkim opisie charakteryzujemy zmiany w gospodarce, jakie dokonały się na ziemiach polskich pod wpływem rewolucji przemysłowej w pierwszej połowie XIX w. Przedstawiamy okoliczności powstania miasta Łodzi i rolę, jaką w niedługim czasie ten ośrodek zaczął odgrywać w gospodarce Królestwa Polskiego. Polecamy uczniom przeanalizować mapę w podręczniku (s. 59) i scharakteryzować rozwój przemysłu na ziemiach polskich w XIX w. Prosimy o zapisanie wniosków na mapie w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 30). Kolejną część lekcji rozpoczynamy od przypomnienia, że rewolucja przemysłowa wpłynęła nie tylko na zmianę dotychczasowych metod produkcji towarów, ale także w znacznym stopniu na życie różnych warstw społeczeństwa. Jako przykład wskazujemy sytuację rzemieślników, których rozwój przemysłu doprowadził do ruiny. Polecamy uczniom zapoznać się z pytaniem 3 (podręcznik, s. 61). Aby ułatwić im zrozumienie przyczyn tego stanu rzeczy, wspólnie analizujemy ilustracje w podręczniku (s. 60) i poszukujemy odpowiedzi na to pytanie. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie prześledzenie zmian w społeczeństwie na przykładzie mieszkańców przemysłowej Łodzi przemysłowców i właścicieli fabryk oraz pracujących dla nich robotników. Wieszamy na tablicy arkusze papieru ze schematami map mentalnych (materiał nr 1), a następnie dzielimy klasę na dwie grupy (w taki sposób, aby grupa I liczyła około 1/3 klasy, a w grupie II znaleźli się pozostali uczniowie) i każdej rozdajemy instrukcje. Grupa I Grupa II Waszym zadaniem jest uzupełnienie schematu mapy mentalnej dotyczącej właścicieli fabryk i przemysłowców. Podzielcie się na dwie podgrupy, z których każda opracuje dwa z podanych na schemacie zagadnień. Potrzebnych informacji poszukajcie w podrozdziałach Włókiennicza Łódź oraz Życie w cieniu fabryki (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest uzupełnienie schematu mapy mentalnej dotyczącej robotników. Podzielcie się na pięć podgrup, z których każda opracuje jedno 79

80 z podanych na schemacie zagadnień. Potrzebnych informacji poszukajcie w podrozdziałach Włókiennicza Łódź oraz Życie w cieniu fabryki (podręcznik, s ). Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne zespoły prezentują efekty swojej pracy. W ramach podsumowania tej części lekcji, na podstawie podrozdziału Przełom w medycynie (podręcznik, s. 61, pierwszy akapit) oraz ciekawostki z zeszytu ćwiczeń (s. 30), przedstawiamy skutki rewolucji przemysłowej dla środowiska oraz warunki higieniczne panujące w wielkich miastach przemysłowych. W celu zapoznania uczniów ze stanem medycyny w XIX w. rysujemy na tablicy tabelę Medycyna XIX w. (materiał nr 2) i polecamy przeczytać podrozdział Przełom w medycynie (podręcznik, s ). Następnie zachęcamy uczniów do podawania informacji, które pozwolą ją uzupełnić. Po opracowaniu tego zagadnienia wspólnie wykonujemy ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 31). III. Podsumowanie Polecamy uczniom zapoznać się z tekstem źródłowym w ćwiczeniu 2 (zeszyt ćwiczeń, s ) i ustosunkować do zawartego w nim obrazu XIX-wiecznej Łodzi. Następnie prosimy ich o zastanowienie się, czym było spowodowane postępowanie większości przemysłowców w stosunku do robotników oraz skąd się wzięły widoczne ogromne różnice w poziomie życia tych dwóch warstw społecznych. Metody kontroli Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Następnie prosimy wybrane osoby o podanie odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 62). W ramach przygotowania do następnej lekcji zbierz najważniejsze informacje dotyczące przebiegu starożytnych igrzysk olimpijskich oraz zasad rządzących tą imprezą. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Mapy mentalne. Schematy do uzupełnienia. 80

81 Propozycja uzupełnienia map mentalnych. 81

82 82

83 Materiał nr 2 Tabela Medycyna XIX w. MEDYCYNA XIX w. Stan na początku XIX w. Stan u schyłku XIX w.

84 *9 Żyć w XIX wieku Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1895, 1896; postacie: braci Lumière, Pierre a de Coubertin; najważniejsze dyscypliny sportowe pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich, rozumie pojęcia: obowiązek szkolny, bieg maratoński, potrafi: opowiedzieć, jak wyglądała sytuacja dzieci przed wprowadzeniem obowiązku szkolnego; przedstawić okoliczności, w których wprowadzono obowiązek szkolny na ziemiach polskich; opowiedzieć o rozwoju fotografii, kina i roweru; przedstawić okoliczności, w których doszło do odrodzenia igrzysk olimpijskich; opisać przebieg pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich; wskazać najważniejsze różnice między pierwszymi igrzyskami nowożytnymi a dzisiejszymi igrzyskami. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 9, arkusz oceny dyskusji punktowanej. Metody i techniki nauczania opowiadanie, praca pod kierunkiem, praca z ilustracją, opis, dyskusja punktowana. Formy zajęć praca indywidualna, praca zbiorowa, praca w grupach. 84

85 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Bicykl, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na zamieszczone pod nim pytania. Informujemy, że to w XIX w. w znaczącym stopniu ukształtował się tryb życia, jaki większość ludzi prowadzi obecnie. Wówczas narodziły się wciąż popularne rozrywki, sposoby spędzania wolnego czasu, a także obowiązki, jakim podlegają zarówno dzieci, jak i dorośli. II. Rozwinięcie Rozdajemy karty pracy wraz z ilustracjami i polecamy uczniom uzupełnić gazetkę o życiu w XIX w. W celu zdobycia potrzebnych informacji uczniowie czytają podrozdziały Szkoła w XIX wieku oraz Fotografia, kino, rower (podręcznik, s ). Zwracają przy tym szczególną uwagę na zamieszczone tam ilustracje i podpisy. Uczniowie pracują samodzielnie: wklejają otrzymane z kartami pracy ilustracje we właściwych miejscach oraz uzupełniają luki w tekstach artykułów. Po wykonaniu zadania wybrane osoby prezentują efekty swojej pracy. Pozostali uczniowie porównują je z własnymi i ewentualnie nanoszą poprawki. W kolejnej części lekcji prosimy o przypomnienie najważniejszych informacji dotyczących przebiegu starożytnych igrzysk olimpijskich oraz zasad rządzących tym wydarzeniem. Wyjaśniamy, że pod koniec XIX w., na fali coraz większego zainteresowania sportem, powrócono do idei organizowania takich zawodów. Opisujemy okoliczności organizacji pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich, a następnie prosimy uczniów o zapoznanie się z treścią podrozdziału Nowożytne igrzyska olimpijskie (podręcznik, s ) i wykonanie polecenia 7 (podręcznik, s. 69). III. Podsumowanie Odczytujemy polecenie A (podręcznik, s. 69), po czym proponujemy uczniom zorganizowanie dyskusji punktowanej na temat zalet i wad wprowadzenia obowiązku szkolnego. Wyjaśniamy, na czym polega ta metoda, oraz podajemy zasady obowiązujące podczas takiej dyskusji. Następnie dzielimy klasę na dwa zespoły. Po zakończeniu dyskusji oceniamy je zgodnie z kryteriami znajdującymi się w arkuszu oceny (zob. s. 31 niniejszego poradnika). Prosimy uczniów o odpowiedź na pytanie C (podręcznik, s. 69), po czym polecamy im rozwiązać ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Wykonaj plakat przedstawiający najważniejsze wynalazki XVIII i XIX w. 85

86 Od pary do elektryczności lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Stulecie wielkich przemian Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Stulecie wielkich przemian; czas trwania rewolucji przemysłowej; najważniejsze wynalazki rewolucji przemysłowej i II połowy XIX w.; główne postulaty robotników walczących podczas strajków o poprawę własnego bytu, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Stulecie wielkich przemian; związki przyczynowo-skutkowe między rozwojem przemysłu a zmianami gospodarczymi i społecznymi wxixw., potrafi: przedstawić przebieg rewolucji przemysłowej; wymienić najważniejsze skutki gospodarcze i społeczne rewolucji przemysłowej; opisać wygląd miast przemysłowych w XIX w. i warunki życia ich mieszkańców; opisać pracę robotników w XIX-wiecznych fabrykach; scharakteryzować postęp, jaki dokonał się w medycynie w XIX w.; omówić przebieg pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), materiały do zabawy Świat się zmienia, zestawy kart z wypowiedziami rzemieślnika, przemysłowca i robotnika, duży arkusz analizy SWOT. 86

87 Metody i techniki nauczania chodzące kategorie, ranking diamentowy, opis, praca pod kierunkiem, analiza SWOT, praca z ilustracją. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie definicji rewolucji przemysłowej i podanie ram chronologicznych tego procesu. Informujemy, że pierwsze zadanie będzie polegało na usystematyzowaniu wiedzy dotyczącej przebiegu oraz skutków rewolucji przemysłowej. II. Rozwinięcie Proponujemy uczniom zabawę Świat się zmienia z wykorzystaniem techniki chodzących kategorii (materiał nr 1). Po jej zakończeniu prosimy, aby zespoły, które utworzyły się w trakcie zabawy, nadal pracowały w tym samym składzie. Wyjaśniamy, że każda grupa ma przygotować ranking dziewięciu najważniejszych wynalazków, które odmieniły życie ludzi w XIX i XX w. W tym celu uczniowie mogą wykorzystać plakaty wykonane w ramach pracy domowej, umieszczając je w odpowiednich miejscach rankingu diamentowego. Po wykonaniu zadania przedstawiciele zespołów prezentują wyniki swojej pracy, podając krótkie uzasadnienie dokonanego wyboru. Kolejną część lekcji poświęcamy na przypomnienie gospodarczych i cywilizacyjnych skutków rewolucji przemysłowej. Korzystając z metody opisu, przedstawiamy proces, który doprowadził do powstania wielkiego przemysłu i rozwoju transportu. Opisujemy także zmiany sposobu życia zwykłych ludzi, jakie nastąpiły w wyniku rewolucji. Zwracamy też uwagę na społeczne skutki rewolucji przemysłowej, a mianowicie na pogarszającą się sytuację rzemieślników oraz pojawienie się nowych warstw w społeczeństwie przemysłowców oraz robotników. Informujemy, że sytuacji tych trzech grup społecznych uczniowie przyjrzą się bliżej samodzielnie. W tym celu każdej z grup rozdajemy instrukcje oraz zestawy kart z wypowiedziami (materiał nr 2). Po upływie ustalonego czasu przedstawiciele poszczególnych grup odczytują po kolei wypowiedzi ze wszystkich karteczek przydzielonych danej grupie i określają, kto był ich autorem. III. Podsumowanie Wieszamy na tablicy duży arkusz analizy SWOT (materiał nr 3) i zachęcamy uczniów do wypowiadania się na temat mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń wynikających z przemian, do jakich doszło między połową XVIII w. a początkiem XX w. Polecamy uczniom wykonać ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 37). 87

88 Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Rewolucja przemysłowa. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Zabawa Świat się zmienia. Przebieg zabawy. Rozdajemy kartki z informacjami związanymi z działem Stulecie wielkich przemian. Wybrane osoby otrzymują kolorowe kartki z głównymi hasłami, a pozostali białe kartki z informacjami cząstkowymi odnoszącymi się do haseł głównych. Zadanie polega na ustawieniu się przy osobie z właściwym hasłem głównym i wyjaśnieniu, w jaki sposób informacja na białej kartce wiąże się z tym hasłem. Hasła główne. Rewolucja przemysłowa, przemysłowe miasto, życie codzienne w XIX wieku. Informacje cząstkowe. Maszyna parowa, kolej żelazna, lokomotywa, statek parowy, samochód, silnik spalinowy, silnik elektryczny, telegraf, James Watt, George Stephenson, Karl Benz, fabryka, robotnicy, przemysłowcy, strajki, epidemie, obowiązek szkolny, fotografia, film, kino, rower, igrzyska olimpijskie, bieg maratoński, bracia Lumière, Pierre de Coubertin. Materiał nr 2 Instrukcja. Na kartach znajdują się zdania wypowiedziane przez przedstawicieli trzech grup społecznych z XIX w. przemysłowca, rzemieślnika i robotnika. Każde zdanie przyporządkujcie odpowiedniej postaci. W przypadku wątpliwości poszukajcie informacji w podręczniku (rozdział W przemysłowym mieście, s ). Zestaw kart z wypowiedziami. Pracuję po kilkanaście godzin dziennie. Do mnie należą fabryki i cały produkowany w nich towar. Powstanie fabryk doprowadziło mnie do ruiny. W tym roku zabieram rodzinę na wycieczkę do Austrii. Dziś na obiad będą u mnie ziemniaki z tłuszczem. Fabryki przynoszą mi ogromne zyski.

89 Nie jestem w stanie sprostać konkurencji cenowej towarów produkowanych masowo. Zatrudniam setki pracowników. Wywodzę się z chłopstwa. Mieszkam z rodziną wjednejizbie. Niepotrafięwytworzyć tylu towarów co fabryka. Moje zarobki ledwo starczają na życie. Pracownika, który uległ wypadkowi, natychmiast zwalniam. Mieszkam z rodziną wpięknympałacu. Nie interesuje mnie dobro moich pracowników liczy się tylko zysk. Biorę udział w strajkach, by wywalczyć lepsze warunki pracy. Chętnie korzystam z pomocy władz przy tłumieniu strajków. Na obiad zjem dziś przepiórki w sosie koperkowym. Materiał nr 3 Propozycja uzupełnienia arkusza analizy SWOT. PRZEMIANY MIĘDZY POŁOWĄ XVIII W. A POCZĄTKIEM XX W. MOCNE STRONY powstanie nowych form produkcji nowe miejsca pracy powstanie nowych środków transportu rozwój miast rozwój medycyny SZANSE pojawienie się większej ilości towarów na rynku spadek cen towarów produkowanych w fabrykach możliwość szybkiego przemieszczania ludzi oraz towarów z miejsca na miejsce pojawienie się nowych metod leczenia chorób zmniejszenie śmiertelności wśród chorych SŁABE STRONY zanieczyszczenie środowiska złe warunki higieniczne w miastach epidemie wyzysk robotników przez przemysłowców strajki robotnicze ZAGROŻENIA zniszczenie środowiska naturalnego (np. w wyniku wyrębu lasów) groźba utraty życia lub zdrowia przez robotników bieda dużej części społeczeństwa groźba rewolucji 89

90 10 Niepodległe państwo Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , IV 1917, XI 1917, 11 XI 1918; postacie:romana Dmowskiego, Józefa Piłsudskiego; przyczyny i skutki I wojny światowej, rozumie pojęcia: państwa centralne, ententa, orientacja prorosyjska, orientacja proaustriacka, komuniści, potrafi: wymienić najważniejsze państwa uczestniczące w I wojnie światowej; omówić przebieg I wojny światowej; wyjaśnić, do czego dążyli przywódcy orientacji prorosyjskiej i proaustriackiej; omówić działalność Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego podczas I wojny światowej; przedstawić okoliczności, w których doszło do odzyskania niepodległości przez Polskę; wymienić czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę; zebrać informacje o zasługach Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego dla państwa polskiego. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Europy w okresie I wojny światowej, karta pracy nr 10, schemat drzewa decyzyjnego. Metody i techniki nauczania rozmowa nauczająca, opis, drzewo decyzyjne, praca pod kierunkiem, opowiadanie, dyskusja. 90

91 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. W krótkiej rozmowie nauczającej przypominamy najważniejsze wydarzenia związane z działaniami podejmowanymi przez Polaków w celu odzyskania niepodległości i obrony polskości. Zwracamy uwagę na to, że wielu Polaków podważało sens samotnej walki z zaborcą. Ich zdaniem niepodległość można było wywalczyć tylko przy wsparciu mocarstw zachodnich albo w sytuacji konfliktu między zaborcami. Jednak przez cały XIX w. żadnej z tych opcji nie udało się urzeczywistnić. Szansa na zmiany pojawiła się dopiero na początku XX w. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, przedstawiamy okoliczności, które doprowadziły do wybuchu I wojny światowej. Wymieniamy najważniejsze przyczyny konfliktu, po czym wskazujemy na mapie kraje wchodzące w skład wrogich obozów polityczno-wojskowych ententy i państw centralnych. Podajemy ramy chronologiczne wojny i wyjaśniamy, dlaczego nazwano ją światową. Następnie omawiamy reakcje społeczeństw państw europejskich na wybuch konfliktu i zwracamy uwagę na różnicę między sposobem jego postrzegania a rzeczywistym przebiegiem działań zbrojnych. Aby wyjaśnić, dlaczego I wojna światowa różniła się tak bardzo od poprzednich konfliktów zbrojnych, zadajemy uczniom pytanie 3 (podręcznik, s. 74) i polecamy, żeby odszukali odpowiedź we fragmencie podrozdziału I wojna światowa (podręcznik, s. 74). Kolejną część zajęć rozpoczynamy od przedstawienia postaw i działań Polaków podczas wojny. Wyjaśniamy, że jej wybuch oznaczał dla polskich patriotów szansę na odzyskanie wolności. Należało się jednak najpierw zastanowić, jak osiągnąć ten cel. Rozdajemy schematy drzewa decyzyjnego z tak sformułowanym problemem (materiał dla nauczyciela). Uczniowie pracują w parach formułują cele i wartości, wskazują możliwe rozwiązania oraz ich pozytywne i negatywne skutki. Następnie wybrane pary prezentują efekty swojej pracy. Po prezentacji prosimy uczniów, aby zastanowili się, które z wymienionych rozwiązań było, ich zdaniem, najbardziej realne. Wyjaśniamy przy tym, że są to rozważania hipotetyczne, gdyż zdecydowana większość Polaków nie miała możliwości wyboru działań, które chciałaby podjąć. Jako obywatele państw zaborczych byli przymusowo wcielani do armii i nierzadko stawali naprzeciw siebie na polu walki. Po udzieleniu przez uczniów odpowiedzi informujemy, że dalsza część lekcji pozwoli im zweryfikować swój wybór. 91

92 Rozdajemy uczniom karty pracy i wyjaśniamy, że ich zadaniem będzie uzupełnienie informacji o najważniejszych wydarzeniach związanych z przebiegiem I wojny światowej oraz określenie wpływu tych wydarzeń na postawę i działania Polaków. Polecamy uczniom zapoznać się z treścią podrozdziału Dwie orientacje (podręcznik, s ) i uzupełnić tę część osi czasu w karcie pracy, która jest związana z 1914 r. Następnie, posiłkując się treścią podrozdziału Odzyskanie niepodległości (podręcznik, s ), omawiamy przebieg wojny w latach oraz działania podejmowane przez Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego w 1917 r. W tym czasie uczniowie uzupełniają na osi czasu odpowiednie luki. Poprawność wykonania zadania sprawdzamy, prosząc chętne osoby o odczytanie zapisanych informacji. Aby wprowadzić nastrój towarzyszący wydarzeniom z listopada 1918 r., odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie 11 listopada, poczym prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Następnie opisujemy przebieg wydarzeń z 11 listopada i polecamy uzupełnić na osi czasu w karcie pracy pozostałe luki dotyczące działań Polaków. Na zakończenie informujemy, że dzień ten uznano później za dzień odzyskania niepodległości. III. Podsumowanie Inicjujemy krótką dyskusję wokół polecenia C (podręcznik, s. 77). Pytamy uczniów, która z propozycji działań, sformułowana przez nich w drzewie decyzyjnym, okazała się najbliższa rzeczywistości historycznej. Zwracamy uwagę, że fakt przyłączenia się Polaków do walczących mocarstw nie gwarantował jeszcze odzyskania niepodległości ani częściowej niezależności. Taka szansa pojawiła sie dopiero, gdy doszło do nieoczekiwanej przez nikogo klęski wszystkich trzech zaborców. Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 39). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 39). Materiał dla nauczyciela Propozycja uzupełnienia drzewa decyzyjnego.

93 CELE I WARTOŚCI Odzyskanie niepodległości. Walka o utrzymanie polskiego języka i polskiej kultury. Możliwość odzyskania niepodległości lub częściowej niezależności. SKUTKI POZYTYWNE Nie trzeba rezygnować z części celów ani współpracować zktórymśzzaborców. Osłabienie obu walczących stron pomoże w przyszłości skutecznie wywalczyć niepodległość. Konieczność rezygnacji z części celów. Dążenia Polaków mogą być zignorowane przez zwycięzcę. Państwo zaborcze wobozieprzeciwnika może się mścić na Polakach mieszkających na jego terenie. Walki na ziemiach polskich doprowadzą do dużych zniszczeń. Przyłączenie się do wojny po jednej ze stron. SKUTKI NEGATYWNE Przeważające siły przeciwnika doprowadzą do szybkiej klęski walczących. Utrata resztek niezależności (nasilenie rusyfikacji i germanizacji). Walki na ziemiach polskich doprowadzą do dużych zniszczeń. MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Walka przeciw wszystkim zaborcom. Neutralność nie uchroni przed walkami między zaborcami na ziemiach polskich. Możliwe agresywne posunięcia wobec Polaków ze strony wszystkich państw zaborczych. Zwycięzca nie będzie się liczyć z głosem Polaków. Brak szans na ustępstwa ze strony zaborców. Nieangażowanie się po żadnej ze stron. W 1914 r. wybucha I wojna światowa, wktórejpoprzeciwnych stronach walczą państwa zaborcze. Jak w tej sytuacji powinni zachować się Polacy? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 93

94 11 Walka o granice Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1918, XII 1918, 1919, , 1920, VIII 1920, 1921; postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie granic Polski, rozumie pojęcia: zasada samostanowienia narodów, Orlęta Lwowskie, Bitwa Warszawska, traktat wersalski, plebiscyt, rozejm; charakter walk toczonych we Lwowie przez Polaków i Ukraińców, potrafi: scharakteryzować sytuację panującą na ziemiach polskich po zakończeniu I wojny światowej; wymienić czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę; opisać przebieg walk we Lwowie; omówić proces kształtowania się granic Polski; wskazać na mapie granice II Rzeczypospolitej oraz wymienić jej sąsiadów; ocenić położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna II Rzeczypospolitej, karta pracy nr 11, materiały do pracy think tanków. Metody i techniki nauczania metoda problemowa, praca pod kierunkiem, praca z mapą, opowiadanie, rozmowa nauczająca, praca z ilustracją. 94

95 Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Informujemy uczniów, że wydarzenia z listopada 1918 r. były dla wielu Polaków olbrzymim zaskoczeniem. Niewielu bowiem wierzyło jeszcze, że odzyskanie niepodległości przez Polskę będzie możliwe. Wydarzenia z roku 1918 trwająca w Rosji okrutna wojna domowa, kapitulacja Niemiec i rozpad Austro-Węgier stworzyły okoliczności, w których Polacy mogli odbudować swoje państwo. Jednak, co uczniowie zauważą na zajęciach, nie był to proces łatwy. II. Rozwinięcie Wyjaśniamy, że pierwszym zadaniem uczniów będzie próba znalezienia najlepszego wyjścia z sytuacji, w której znaleźli się Polacy po listopadzie 1918 r. Dzielimy klasę na trzy think tanki* mające rozwiązać następujące problemy: 1. Jakie czynniki powinny decydować o przynależności poszczególnych ziem do państwa polskiego? 2. Jaka zasada powinna obowiązywać przy ustalaniu przebiegu granic państwa polskiego? 3. Jak rozwiązać kwestię wielonarodowości części dawnych ziem polskich wchodzących w skład poszczególnych zaborów? Następnie rozdajemy instrukcje i materiały dodatkowe (materiał dla nauczyciela). Uczniowie pracują w grupach, a po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele prezentująefektyrozważańswoichzespołów. Po zakończeniu prezentacji zapowiadamy, że zaproponowane rozwiązania zostaną skonfrontowane z rzeczywistością historyczną. Zapisujemy na tablicy zagadnienia do opracowania: 1. Kształtowanie się granicy południowo-wschodniej kwestia Ukrainy. 2. Kształtowanie się granicy wschodniej konflikt z Rosją Radziecką. 3. Kształtowanie się granicy północnej i zachodniej kwestia Pomorza, Wielkopolski, Warmii i Mazur. 4. Kształtowanie się granicy zachodniej kwestia Śląska. 5. Kształtowanie się granicy północnej i południowej relacje z Litwą i Czechosłowacją. * Grupa osób (lub instytucja) zajmująca się badaniem życia publicznego. Jednym z celów działalności think tanków jest analiza rzeczywistości i poszukiwanie sposobów rozwiązania problemów z określonych dziedzin (problemów politycznych, gospodarczych, społecznych). 95

96 Dzielimy klasę na pięć grup i każdej przydzielamy jedno z zagadnień. Następnie rozdajemy karty pracy oraz instrukcje. Grupa I Grupa II Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy południowo-wschodniej i relacji z Ukraińcami. Przeczytajcie podrozdział Orlęta Lwowskie (podręcznik, s ). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiedniej rubryce w karcie pracy. Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy wschodniej i relacji z Rosją Radziecką. Przeczytajcie podrozdział Wojna polsko-radziecka (podręcznik, s ). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiedniej rubryce w karcie pracy. Grupa III Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy północnej i zachodniej (Śląsk) oraz relacji z Niemcami. Przeczytajcie fragmenty podrozdziału Granica z Niemcami (podręcznik, s ). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiednich rubrykach w karcie pracy. Grupa IV Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy zachodniej (Śląsk) i relacji z Niemcami. Przeczytajcie fragment podrozdziału Granica zniemcami(podręcznik, s. 83). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiedniej rubryce w karcie pracy. Grupa V Zbierzcie informacje dotyczące procesu kształtowania się granicy północnej i południowej oraz relacji z Litwą i Czechosłowacją. Przeczytajcie fragment podrozdziału Orlęta Lwowskie (podręcznik, s. 81) oraz fragment podrozdziału Sąsiedzi Polski (podręcznik, s. 84). Zebrane wiadomości zapiszcie w odpowiednich rubrykach w karcie pracy. Wieszamy na tablicy mapę ścienną II Rzeczypospolitej. Przedstawiciele grup podchodzą kolejno do mapy, wskazują granice omawiane przez swoją grupę i prezentują efekty jej pracy (uzupełniamy wystąpienie przedstawiciela grupy II, odczytując z podręcznika (s ) lub odtwarzając z płyty CD opowiadanie Ojczyzna w niebezpieczeństwie! i prosząc o odpowiedź na pytanie znajdujące się pod opowiadaniem). Najważniejsze informacje z każdego wystąpienia zapisujemy na tablicy (aby osoby z pozostałych grup mogły później uzupełnić swoje karty pracy). Zadajemy pytanie: W jakim stopniu wasze propozycje rozwiązania podanych problemów były podobne do tych, które znamy z rzeczywistości? Informujemy, czym była zasada samostanowienia narodów, i inicjujemy rozmowę nauczającą, w której uczniowie formułują argumenty wyjaśniające, dlaczego realizacja tej zasady napotykała takie trudności. III. Podsumowanie Polecamy uczniom zapoznać się z podrozdziałem Sąsiedzi Polski (podręcznik, s. 84) i wykonać polecenie 8 (podręcznik. s. 84). Wybrane osoby podchodzą do tablicy i na mapie ściennej wskazują sąsiadów II Rzeczypospolitej. 96

97 Zachęcamy uczniów do odpowiedzi na pytanie C (podręcznik, s. 84). Pytamy też o to, jakie zagrożenia mogły z tego faktu wyniknąć dla Polski w przyszłości. Metody kontroli Wspólnie z uczniami wykonujemy ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenia 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Materiały dla grupy I. Instrukcja. Punktem wyjścia do waszych rozważań będzie mapa ziem I Rzeczypospolitej, zajętych w trakcie rozbiorów. Zanim przygotujecie propozycję rozwiązania waszego problemu, zastanówcie się najpierw nad następującymi zagadnieniami: 1. Jakie ziemie powinny się znaleźć w granicach państwa polskiego? 2. Jakich argumentów można użyć, aby uzasadnić przynależność tych ziem do państwa polskiego? 3. Jak na wcielenie tych ziem do Polski mogą zareagować ich aktualni mieszkańcy oraz państwa zaborcze? 4. Jak należałoby się odnieść do ich reakcji? Mapa konturowa. 97

98 Materiały dla grupy II. Instrukcja. Punktem wyjścia do waszych rozważań będą teksty źródłowe dotyczące procesu kształtowania się granic II Rzeczypospolitej oraz mapa przedstawiająca te granice. Zanim przygotujecie propozycję rozwiązania waszego problemu, zastanówcie się nad następującymi zagadnieniami: 1. Kto powinien ustalać przebieg granic? 2. Co należy wziąć pod uwagę przy ich wytyczaniu? 3. Jakie mogą być reakcje sąsiednich państw na określony przebieg granic? 4. Jak należałoby się odnieść do tych reakcji? Teksty źródłowe. Nota Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu do ministrów spraw zagranicznych państw sprzymierzonych w sprawie odbudowy państw narodowych z 13 XI 1917 r. Panie Ministrze, Komitet Narodowy Polski ostatnio otrzymał doniesienie, jasno wskazujące, że cały kraj oczekuje aktu, którym by Sprzymierzeni zamanifestowali swe niezachwiane postanowienie zapewnienia zjednoczonej Polsce całkowitej niepodległości. Pozwalamy sobie przedłożyć Waszej Ekscelencji propozycję, ażeby Wielka Brytania, Francja, Włochy i Stany Zjednoczone Ameryki zawarły umowę, mocą której włączyłyby do celów wojny: 1. Odbudowanie niepodległego państwa polskiego, obejmującego ziemie polskie, które przed wojną należały do Rosji, Niemiec i Austrii. To państwo polskie ma posiadać polską część Śląska oraz część wybrzeża bałtyckiego z ujściami Wisły i Niemna; ma mieć dostateczny obszar i dość znaczną ludność, ażeby mogło stać się skutecznym czynnikiem równowagi europejskiej. Roman Dmowski 98 Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 71. Traktat między głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Polską, tzw. traktat mniejszościowy, uchwalony w Wersalu 28 VI 1919 r. Stany Zjednoczone Ameryki, Imperium W. Brytanii, Francja, Włochy i Japonia główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone z jednej strony; i Polska z drugiej strony; Wobec tego, że mocarstwa dzięki powodzeniu swego oręża przywróciły narodowi polskiemu niepodległość, której był niesprawiedliwie pozbawiony; Wobec tego, że rząd rosyjski zgodził się na przywrócenie niepodległego państwa polskiego; że państwo polskie, faktycznie sprawujące teraz zwierzchnictwo nad częściami dawnego Cesarstwa Rosyjskiego, zamieszkanymi w większości przez Polaków, już zostało uznane przez główne mocarstwa jako państwo zwierzchnicze i niepodległe;

99 Wobec tego, że na zasadzie traktatu pokoju, zawartego z Niemcami przez mocarstwa, traktatu podpisanego przez Polskę, niektóre terytoria dawnego Cesarstwa Niemieckiego będą wcielone do terytorium Polski. Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s Mapa konturowa. Materiały dla grupy III. Instrukcja. Punktem wyjścia do waszych rozważań będzie tabela z danymi statystycznymi na temat narodowości zamieszkujących ziemie polskie. Zwróćcie uwagę na fakt, że na obszarze I Rzeczypospolitej żyło wiele narodów, które w XX w. dążyły do przyłączenia tych ziem do kraju swego pochodzenia bądź pragnęły utworzenia własnego państwa. Zanim przygotujecie propozycję rozwiązania waszego problemu, zastanówcie się nad następującymi zagadnieniami: 1. Jakie zagrożenia dla Polski mogły wynikać z dążeń innych narodów? 2. Jakie decyzje powinni podjąć Polacy, aby przeciwdziałać tym zagrożeniom? 3. Jakie konsekwencje mogą mieć podjęte decyzje dla relacji Polaków z innymi narodowościami? 4. Jak na decyzje Polski mogą zareagować sąsiednie państwa? 99

100 Dane statystyczne oparte na spisie ludności z 1921 r. LUDNOŚĆ ZIEM POLSKICH WEDŁUG NARODOWOŚCI (w %) Ziemie pod zaborem polska niemiecka ukraińska białoruska żydowska inna rosyjskim 38,30 0,40 21,50 26,50 9,00 4,30 pruskim 78,23 21,23 0,20 0,34 austriackim 54,20 0,60 39,58 5,60 0,02 Na podstawie: Historia Polski w liczbach, Państwo, społeczeństwo, Tom 1, oprac. A. Jezierski, Warszawa 2003, s

101 *12 Polska między wojnami Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1922, 1937; postać: Eugeniusza Kwiatkowskiego; narody zamieszkujące obszar II Rzeczypospolitej, rozumie pojęcia: okres międzywojenny, państwo wielonarodowe, magistrala węglowa, Centralny Okręg Przemysłowy; na czym polegały trudności z integracją ziem polskich po okresie zaborów, potrafi: wymienić negatywne skutki zaborów; opisać wygląd stolicy Polski i życie jej mieszkańców po 1918 r.; przedstawić najważniejsze osiągnięcia gospodarcze II Rzeczypospolitej; wskazać na mapie główne ośrodki przemysłu w Polsce międzywojennej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna II Rzeczypospolitej, karta pracy nr 12, arkusze papieru, mazaki i taśma klejąca. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, mapa mentalna, praca z mapą, rozmowa nauczająca, praca pod kierunkiem. 101

102 Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Pies pana dyrektora, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na zamieszczone pod nim pytania. Podajemy ramy chronologiczne okresu międzywojennego i wyjaśniamy, że miejsce, w którym rozgrywa się akcja opowiadania, było jednym z największych osiągnięć gospodarczych Polski tego okresu. Było też przykładem tego, że mimo iż w pierwszych latach istnienia kraju sytuacja była bardzo trudna, to od samego początku podejmowano działania zmierzające do odbudowy i ponownego zjednoczenia ziem, przez ponad wiek rozdzielonych granicami państw zaborczych. II. Rozwinięcie W krótkim opisie przypominamy okoliczności, w jakich Polska odzyskała niepodległość, i wydarzenia związane z procesem kształtowania się granic II Rzeczypospolitej. Zwracamy też uwagę na główne problemy młodego państwa jego wielonarodowy charakter oraz wrogie relacje z większością krajów sąsiadujących. Wieszamy na tablicy mapę ścienną II Rzeczypospolitej, a obok zapisujemy hasło: II Rzeczpospolita. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie wykonanie map mentalnych (materiał dla nauczyciela), obrazujących najważniejsze zmiany cywilizacyjne w Polsce w latach Dzielimy klasę na trzy grupy i rozdajemy arkusze papieru, mazaki oraz instrukcje. Grupa I Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałem Państwo z trzech kawałków (podręcznik, s. 87). Zbierzcie informacje na temat sytuacji II Rzeczypospolitej w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, a następnie wykonajcie mapę mentalną. Zapoznajcie się z podrozdziałem Stolica Polski (podręcznik, s ). Zbierzcie informacje na temat zmian, jakim podlegała Warszawa między 1918 a 1939 r., a następnie wykonajcie mapę mentalną. Grupa III Zapoznajcie się z podrozdziałem Osiągnięcia gospodarcze (podręcznik, s ). Zbierzcie informacje na temat gospodarki II Rzeczypospolitej, a następnie wykonajcie mapę mentalną. Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele grup prezentują wyniki pracy i doklejają swoje mapy mentalne pod hasłem głównym na tablicy (podczas prezentacji grupy III prosimy o zlokalizowanie na mapie ściennej: Gdyni, magistrali węglowej i obszaru Centralnego Okręgu Przemysłowego). Reszta klasy przerysowuje mapy do zeszytu. 102

103 III. Podsumowanie Prosimy uczniów o wykonanie polecenia A (podręcznik, s. 90), po czym inicjujemy rozmowę nauczającą, w której próbujemy odpowiedzieć na pytanie, czy podjęte przez Polskę działania doprowadziły do rozwiązania jej problemów. Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o odczytanie odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenia 1 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 44, 45). Materiał dla nauczyciela Propozycje uzupełnienia map mentalnych. Grupa I. 103

104 Grupa II.

105 Grupa III.

106 *13 W II Rzeczypospolitej Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postacie: Juliana Tuwima, Kornela Makuszyńskiego, Haliny Konopackiej, Ernesta Wilimowskiego; najpopularniejsze rozrywki mieszkańców II Rzeczypospolitej, rozumie pojęcie: motowagon, potrafi: omówić funkcjonowanie systemu edukacji w II Rzeczypospolitej; omówić dokonania przedstawicieli polskiej nauki i kultury w okresie międzywojennym; przedstawić osiągnięcia sportowców II Rzeczypospolitej; scharakteryzować rozwój kolei w okresie międzywojennym; przedstawić rozwój kina i radia w czasach II Rzeczypospolitej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 13. Metody i techniki nauczania opowiadanie, JIGSAW, kalambury, praca pod kierunkiem. Formy zajęć praca w grupach, praca indywidualna, praca zbiorowa. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. 106

107 Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Matematyk w kinie, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na zamieszczone pod nim pytania. Wyjaśniamy, że okres międzywojenny to nie tylko czas podejmowania wysiłku na rzecz zjednoczenia ziem polskich, lecz także okres, w którym zmieniły się warunki życia codziennego mieszkańców Polski. II. Rozwinięcie Przypominamy uczniom, na czym polega praca metodą JIGSAW, po czym informujemy, że korzystając z niej, prześledzimy kilka aspektów życia codziennego mieszkańców II Rzeczypospolitej. Dzielimy uczniów na 5-osobowe grupy i każdej z osób w grupie dajemy instrukcję. Osoba I Zapoznaj się z podrozdziałem Szkoła w II Rzeczypospolitej (podręcznik, s. 93) i zbierz informacje na temat szkolnictwa w Polsce w okresie międzywojennym. Osoba II Zapoznaj się z podrozdziałem Nauka i kultura II Rzeczypospolitej (podręcznik, s. 94) i zbierz informacje na temat polskich osiągnięć w tych dziedzinach. Osoba III Zapoznaj się z podrozdziałem Ulubiony sport (podręcznik, s ) i zbierz informacje na temat sportu w międzywojennej Polsce. Osoba IV Zapoznaj się z podrozdziałem Czym podróżowano? (podręcznik, s ) i zbierz informacje na temat środków transportu w II Rzeczypospolitej. Osoba V Zapoznaj się z podrozdziałem Miażdżąco niesamowity... (podręcznik, s ) i zbierz informacje na temat rozrywek mieszkańców Polski okresu międzywojennego. Po upływie wyznaczonego czasu członkowie każdej grupy dzielą się nawzajem informacjami uzyskanymi w trakcie lektury podrozdziałów. Stopień opanowania wiedzy uczniów sprawdzamy na podstawie ćwiczenia 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 47). III. Podsumowanie Proponujemy uczniom grę w kalambury. Wyjaśniamy jej zasady, po czym każda grupa losuje trzy hasła (materiał dla nauczyciela) i przedstawia je pozostałym osobom w klasie. Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się w nich zadania. Następnie prosimy wybrane osoby o odczytanie uzupełnionego schematu oraz haseł odnalezionych w wykreślance. Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). 107

108 Materiał dla nauczyciela Materiały do gry w kalambury. Zasady. 1. W grze biorą udział trzy zespoły. 2. Każdy zespół losuje trzy hasła, które musi przedstawić pozostałym grupom bez użycia słów. Sposób przedstawienia jest dowolny, z zachowaniem zasady, że hasła nie wolno wypowiedzieć. 3. Za odgadnięte uznaje się hasło wypowiedziane w takiej formie, w jakiej zostało zapisane na kartce. Hasła do gry. Szkoła powszechna, obowiązek szkolny, samorząd uczniowski, Lokomotywa, Szatan z siódmej klasy, Przygody Koziołka Matołka, Biskupin, piłka nożna, rzut dyskiem, kolej, Strzała Bałtyku, motowagon, kino, film niemy, radio.

109 14 Wybuch II wojny światowej Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , 1929, 1938, III 1939, VIII 1939, 1 IX 1939, 3 IX 1939, 17 IX 1939; postacie:adolfa Hitlera, Józefa Stalina; żądania Hitlera wysuwane wobec Polski, rozumie pojęcia: pancernik, wielki kryzys, nazizm, rasizm, przemysł ciężki, łagry, pakt o nieagresji, eksterytorialny, wojna błyskawiczna, wojna totalna, kampania wrześniowa; dlaczego Adolf Hitler zdołał przejąć władzę w Niemczech; dlaczego sytuację na zachodzie Europy po 3 września 1939 r. nazywano dziwną wojną, potrafi: opisać sytuację w Niemczech po I wojnie światowej; wskazać na mapie państwa, które dokonały agresji na Polskę; podać charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec własnych społeczeństw i państw podbitych; porównać siły zbrojne II Rzeczypospolitej, Niemiec i ZSRR; opisać przebieg kampanii wrześniowej; wskazać na mapie miejsca najważniejszych starć podczas kampanii wrześniowej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Europy w okresie międzywojennym, karta pracy nr 14, schemat drzewa decyzyjnego, arkusze papieru i mazaki, 109

110 zdjęcia, mapy i dane statystyczne dokumentujące przebieg kampanii wrześniowej, teksty źródłowe opisujące działania i postawy Polaków, Niemców i mieszkańców państw Europy Zachodniej podczas walk, teksty historyczne dotyczące przebiegu działań zbrojnych na ziemiach polskich. Metody i techniki nauczania opis, praca pod kierunkiem, drzewo decyzyjne, dyskusja, praca z tekstem źródłowym, opowiadanie, praca z ilustracją. Formy zajęć praca indywidualna, praca zbiorowa, praca w grupach. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Na drodze do wojny Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie okoliczności zakończenia I wojny światowej oraz skutków tego konfliktu dla mieszkańców Europy. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, informujemy, w jaki sposób klęska poniesiona przez państwa centralne, a zwłaszcza Niemcy, odbiła się na sytuacji tych krajów po wojnie. Omawiamy postanowienia traktatu wersalskiego i wyjaśniamy, że wynikały one z przekonania państw ententy, iż wyłącznie Niemcy są odpowiedzialne za wybuch I wojny światowej i dlatego należy je jak najdotkliwiej ukarać. Następnie przybliżamy uczniom sytuację panującą w Rosji Radzieckiej wojnę domową zakończoną zwycięstwem komunistów, rozpoczęcie budowy państwa o ustroju komunistycznym oraz podjętą przez władze radzieckie nieudaną próbę ekspansji na Europę Zachodnią. Opis kończymy stwierdzeniem, że wydarzenia związane z tymi dwoma państwami, a także polityka ich przywódców, dążących do zmiany porządku ustalonego po zakończeniu I wojny światowej, doprowadziły do jednego z najtragiczniejszych wydarzeń w historii ludzkości. Rozdajemy karty pracy i informujemy, że zadaniem uczniów będzie uzupełnienie tabeli w zadaniu A dotyczącej Niemiec i ZSRR w okresie międzywojennym oraz działalności ich przywódców. Wyjaśniamy, że potrzebne informacje uczniowie znajdą w podrozdziałach Nazizm w Niemczech i Słońce narodów (podręcznik, s ). Po upływie wyznaczonego czasu wybrane osoby odczytują wpisy z poszczególnych rubryk tabeli. Następnie wieszamy na tablicy mapę ścienną Europy w okresie międzywojennym i pytamy, które kraje mogły czuć się najbardziej zagrożone działalnością 110

111 Adolfa Hitlera i Józefa Stalina. Odpowiedzi dotyczące kierunków ekspansji III Rzeszy i ZSRR konfrontujemy z treścią podrozdziału Żądania Hitlera (podręcznik, s. 102). Wskazujemy na mapie państwa zajęte przez III Rzeszę i wymieniamy żądania Hitlera skierowane pod adresem Polski. Rozdajemy uczniom schematy drzewa decyzyjnego (materiał dla nauczyciela) i wyjaśniamy, że ich zadaniem będzie wcielenie się w role polskich polityków, którzy muszą odpowiedzieć na żądania niemieckie. Wspólnie formułujemy cele i wartości, po czym uczniowie pracują w parach, samodzielnie wypełniając schematy. Po upływie wyznaczonego czasu odczytują możliwe decyzje oraz wynikające z nich pozytywne i negatywne skutki. W podsumowaniu tej części lekcji informujemy uczniów o okolicznościach zawarcia paktu o nieagresji między III Rzeszą i ZSRR oraz o jego celach, a następnie prosimy o wykonanie polecenia C (podręcznik, s. 104). Aby to zrobić, uczniowie analizują tabelę w podrozdziale Żądania Hitlera (podręcznik, s. 102) z danymi na temat sił wojskowych Polski, Niemiec oraz ZSRR i formułują wnioski dotyczące szans Polski w ewentualnym konflikcie militarnym z tymi krajami. III. Podsumowanie Inicjujemy dyskusję wokół tezy: Polska jedną z ofiar traktatu wersalskiego. Metody kontroli Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 104). Część II. Kampania wrześniowa Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Przypominamy główne założenia ideologii nazizmu oraz najważniejsze wydarzenia związane z polityką Hitlera po 1938 r. Zwracamy uwagę na rosnące zagrożenie ze strony III Rzeszy dla Polski i działania podejmowane w tej sytuacji przez rząd naszego kraju. Następnie prosimy uczniów, aby zapoznali się z tekstem źródłowym w podręczniku (s. 103) i odpowiedzieli na znajdujące się pod nim pytania. Wyjaśniamy, że rozkaz wydany w sierpniu przez Hitlera doprowadził do wybuchu II wojny światowej, a także określił politykę nazistowskich Niemiec wobec Polski i zapoczątkował pasmo zbrodni dokonanych w naszym kraju, a później w innych państwach Europy. II. Rozwinięcie Dzielimy klasę na cztery grupy, a następnie rozdajemy instrukcje, arkusze papieru i mazaki oraz materiały dodatkowe. 111

112 Grupa I Grupa II Przedstawcie w formie kalendarium najważniejsze wydarzenia kampanii wrześniowej. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Kampania wrześniowa (podręcznik, s ) oraz materiały dodatkowe. Przygotujcie opis postaw Polaków, Niemców i mieszkańców państw Europy Zachodniej w czasie kampanii wrześniowej. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Kampania wrześniowa (podręcznik, s ) oraz materiały dodatkowe. Grupa III Przedstawcie metody walki zastosowane przez armię III Rzeszy podczas kampanii wrześniowej. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Kampania wrześniowa (podręcznik, s ) oraz materiały dodatkowe. Grupa IV Przygotujcie materiał, w którym wyjaśnicie, dlaczego Polska poniosła klęskę w kampanii wrześniowej. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Kampania wrześniowa (podręcznik, s ) oraz materiały dodatkowe. Uczniowie pracują w grupach, a po upływie wyznaczonego czasu prezentują efekty swojej pracy. W ramach wprowadzenia do prezentacji odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie 1września, a następnie prosimy wybraną osobę o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Podczas prezentacji grupy I wskazujemy na mapie ściennej wymienione w kalendarium miejsca starć między wojskami polskimi i niemieckimi. III. Podsumowanie Pytamy uczniów o odczucia towarzyszące im podczas wykonywania zadania. Zachęcamy też do oceny omówionych wydarzeń i zjawisk. Metody kontroli Polecamy uczniom wykonać zadanie B w karcie pracy. Następnie prosimy chętne osoby o podanie rozwiązania. Praca domowa Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 52). Materiał dla nauczyciela Propozycja uzupełnienia drzewa decyzyjnego.

113 Uniknięcie konfliktu militarnego z III Rzeszą. CELE I WARTOŚCI Zachowanie całości terytorium. Utrzymanie niezależności państwa. SKUTKI POZYTYWNE SKUTKI NEGATYWNE Okazanie słabości poprzez spełnianie żądań Hitlera. Możliwa utrata niezależności. Zmarnowanie wysiłku wielu pokoleń walczących o niepodległość kraju. Spełnienie żądań spowoduje pojawienie się kolejnych roszczeń. Możliwa utrata dostępu do Bałtyku. Straty gospodarcze. MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Zgodzić się na nie. Odrzucić je. Hitler żąda od Polski zgody na przyłączenie Gdańska do III Rzeszy oraz na budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej przez Pomorze Gdańskie. Jak polscy politycy powinni zareagować na te żądania? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI Uniknięcie losu zajętej przez Hitlera Czechosłowacji. Wykazanie się odwagą i nieuleganie żądaniom Hitlera. Zachowanie całości terytorium dzięki wsparciu zachodnich sojuszników. Możliwa wojna z III Rzeszą. Potencjalna utrata dostępu do Bałtyku, a nawet niepodległości. Wiele zniszczeń i śmierć tysięcy ludzi. 113

114 15 Dwie okupacje Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1940, 1942, rozumie pojęcia: okupacja, terror, obóz koncentracyjny, zbrodnia katyńska, ruch oporu, Armia Krajowa (AK), konspiracja, Polskie Państwo Podziemne, rząd londyński, tajne komplety, getto, obóz zagłady, Szoah, Holokaust; cele polityki hitlerowskich Niemiec i ZSRR wobec Polaków na okupowanych ziemiach, potrafi: przedstawić organizację ziem polskich po zakończeniu kampanii wrześniowej; opisać działalność hitlerowców na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy oraz w Generalnym Gubernatorstwie; opisać działalność władz radzieckich na terenach wcielonych do ZSRR; podać charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec państw podbitych; zlokalizować na mapie Oświęcim i Katyń; scharakteryzować życie ludności na okupowanych terytoriach Polski, z uwzględnieniem losów ludności żydowskiej; omówić formy oporu społeczeństwa wobec okupantów; przedstawić funkcjonowanie Polskiego Państwa Podziemnego w okresie II wojny światowej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Polski w okresie II wojny światowej, karta pracy nr 15, 114

115 ilustracje i teksty dokumentujące działalność okupanta niemieckiego i radzieckiego na ziemiach polskich podczas II wojny światowej, tabela Działalność Polskiego Państwa Podziemnego, ilustracje i teksty dokumentujące działalność Polskiego Państwa Podziemnego, arkusze papieru, mazaki, klej. Metody i techniki nauczania opis, praca z mapą, praca pod kierunkiem, opowiadanie, dyskusja, praca z tekstem źródłowym, rozmowa nauczająca, praca z ilustracją. Formy zajęć praca indywidualna, praca w grupach, praca zbiorowa. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Okupacja ziem polskich Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie głównych założeń nazizmu i komunizmu. Zapowiadamy, że podczas zajęć uczniowie dowiedzą się, w jaki sposób te ideologie wcielano w życie na ziemiach polskich zajętych w czasie kampanii wrześniowej. II. Rozwinięcie Wieszamy na tablicy mapę ścienną Polski w czasie II wojny światowej i omawiamy podział ziem polskich między III Rzeszę i ZSRR, dokonany pod koniec kampanii wrześniowej. Uczniowie uzupełniają mapę w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 53). Wprowadzamy pojęcie okupacji, a następnie wymieniamy główne cele polityki Hitlera i Stalina wobec Polaków mieszkających na podbitych obszarach. Zwracamy uwagę na to, że choć cele były identyczne, to jednak odmienne było ich uzasadnienie. Wyjaśniamy, że zgodnie z ideologią nazizmu Polacy byli uznawani za gorszą rasę, a w przypadku komunizmu za zaciekłych wrogów tej ideologii oraz za przedstawicieli bogatych warstw społecznych, uciskających ukraińskich chłopów i robotników. Dzielimy uczniów na trzy grupy i informujemy, że ich zadaniem będzie przygotowanie plakatu dokumentującego okres okupacji ziem polskich. Rozdajemy instrukcje i materiały dodatkowe (ilustracje i teksty dokumentujące działalność okupanta niemieckiego i radzieckiego podczas II wojny światowej) oraz arkusze papieru, mazaki i klej. Grupa I Przygotujcie materiał, w którym przedstawicie politykę okupanta hitlerowskiego wobec ludności polskiej. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Pod niemiecką okupacją (podręcznik, s ) oraz materiały dodatkowe. 115

116 Grupa II Przygotujcie materiał, w którym przedstawicie politykę okupanta radzieckiego wobec ludności polskiej. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Pod radziecką okupacją (podręcznik, s ) oraz materiały dodatkowe. Grupa III Przygotujcie materiał, w którym przedstawicie politykę okupanta niemieckiego wobec ludności żydowskiej. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Zagłada Żydów (podręcznik, s. 110) oraz materiały dodatkowe. Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele grup prezentują wyniki ich pracy. III. Podsumowanie Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Kryjówka, po czym prosimy wybraną osobę o odpowiedź na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Na bazie polecenia pod opowiadaniem inicjujemy dyskusję na temat postępowania hitlerowców wobec narodu żydowskiego i postaw Polaków wobec tragedii Holokaustu. Zachęcamy uczniów do oceny polityki stosowanej wobec mieszkańców II Rzeczypospolitej przez okupantów radzieckiego i niemieckiego. Metody kontroli Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać zadanie A. Następnie prosimy chętne osoby o podanie odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 110). Część II. Polskie Państwo Podziemne Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Inicjujemy krótką rozmowę nauczającą, prosząc uczniów o wymienienie sytuacji historycznych, przy omawianiu których pojawiły się pojęcia: partyzantka i tajne państwo. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, przypominamy okoliczności wybuchu II wojny światowej oraz ewakuacji polskiego rządu za granicę. Wyjaśniamy, że władze III Rzeszy próbowały przekonać niektórych polskich polityków do utworzenia rządu zależnego od Niemiec, ale żaden z nich nie wyraził zgody. Przypominamy ponadto, jaka była organizacja ziem polskich pod okupacją niemiecką. Opis kończymy stwierdzeniem, że przegrana podczas kampanii wrześniowej nie załamała Polaków skoro nie mogli otwarcie walczyć z wrogiem, zaczęli przygotowania do walki potajemnej. Polecamy uczniom zapoznać się z zadaniem B w karcie pracy i rozdajemy karteczki z informacjami. Zapowiadamy, że uczniowie odgadną sposób ich ułożenia po przeczytaniu podrozdziału Polskie Państwo Podziemne (podręcznik, s. 109). Po zapoznaniu 116

117 się z jego treścią uczniowie umieszczają karteczki we właściwych miejscach na schemacie. Poprawność wykonania zadania sprawdzamy w trakcie rozmowy nauczającej na temat organizacji i przejawów działalności Polskiego Państwa Podziemnego. Następnie dzielimy uczniów na trzy grupy i każdej przekazujemy zestaw ilustracji i tekstów dotyczących różnych aspektów działalności Polskiego Państwa Podziemnego kultury, edukacji, dywersji (każdy zestaw powinien zawierać materiały przynajmniej jedną ilustrację lub tekst dotyczące każdego aspektu działalności polskiego ruchu oporu). Następnie wieszamy na tablicy tabelę Działalność Polskiego Państwa Podziemnego (materiał nr 1). Wyjaśniamy, że zadaniem grup jest uporządkowanie elementów w zestawach i przyklejenie ich we właściwych rubrykach tabeli. W ten sposób powstanie plakat dokumentujący działalność Polskiego Państwa Podziemnego. Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne zespoły doklejają ilustracje i teksty w odpowiednich miejscach tabeli i krótko wyjaśniają, czego te materiały dotyczą. III. Podsumowanie Odczytujemy Kodeks moralności obywatelskiej (materiał nr 2) obowiązujący Polaków podczas okupacji niemieckiej i prosimy uczniów o odpowiedź na pytanie: Jak według was, czyli przyszłych pokoleń Polacy żyjący pod okupacją zdali sprawdzian swojej wartości obywatelskiej? Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Znajdź i umieść w portfolio informacje o dziejach twojej miejscowości w okresie II wojny światowej. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Tabela Działalność Polskiego Państwa Podziemnego. DZIAŁALNOŚĆ POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO Walka zbrojna Kultura Edukacja 117

118 Materiał nr 2 Kodeks moralności obywatelskiej. 1. Polska walczy z wrogiem nie tylko poza granicami Kraju, ale na swoich obecnie okupowanych ziemiach. 2. Do chwili rozpoczęcia rozprawy zbrojnej wyrazem wojny na ziemiach polskich jest walka cywilna. 3. Udział w walce cywilnej jest obowiązkiem każdego obywatela polskiego. 4. Podstawowym nakazem i obowiązkiem jest poszanowanie prawowitych władz polskich na emigracji. 5. Nakazem walki cywilnej w stosunku do okupanta jest bojkot jego zarządzeń i wezwań, utrudnianie mu wszelkiej akcji oraz absolutny bojkot w stosunkach handlowych, kulturalnych i towarzyskich. 6. Obowiązuje konieczność solidarności społeczeństwa, wspieranie bliźniego Polaka wszędzie, gdzie grozi mu zguba lub nędza. 7. Utrzymywać należy na najwyższym poziomie poczucie honoru narodowego i zgodnie z tym honorem postępować. 8. Należy przeciwdziałać w spotykanych wypadkach odstępstwa Polaka od obowiązujących go zasad postępowania, a to drogą perswazji, napomnień, bojkotu towarzyskiego. 9. Wobec odstępców i zaprzańców obowiązuje bojkot jak wobec wroga i rejestrowanie ichjakozdrajców. 10. Powinnością każdego Polaka jest troska o ocalenie i zachowanie polskości we wszelkiej postaci, a więc ludzkiej, kulturalnej i materialnej, jako sił potrzebnych do wywalczenia wolności i odbudowania Ojczyzny. Polacy! Stopień podporządkowania się powyższym zasadom i nakazom będzie sprawdzianem naszej wartości obywatelskiej wobec przyszłych pokoleń. Pamiętajcie, że w dniach wolności wszyscy będziemy musieli zdać rachunek z naszego obecnego stanowiska i naszych czynów. Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s

119 16 Powstanie warszawskie Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie: czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: VI 1941, 1944, 1 VIII 1944, 2 X 1944, II 1945, 8 V 1945; postać: gen. Tadeusza Komorowskiego Bora ; państwa wchodzące w skład wielkiej trójki ; decyzje wielkiej trójki w sprawie Polski, rozumie pojęcia: akcja Burza, godzina W, ofensywa, bezwarunkowa kapitulacja, wielka trójka ; przyczyny podjęcia przez rząd londyński decyzji o zorganizowaniu akcji Burza i wywołaniu powstania w Warszawie; skutki decyzji podjętych w sprawie Polski na konferencji w Jałcie, potrafi: przedstawić plany Stalina wobec Polski; omówić formy oporu społeczeństwa wobec okupantów; wyjaśnić, czym była i jak się zakończyła akcja Burza ; omówić przebieg powstania warszawskiego; opisać postawę ludności cywilnej i żołnierzy powstańczej Warszawy; wymienić skutki powstania warszawskiego; wskazać przyczyny klęski powstania; ocenić decyzję o wywołaniu powstania w Warszawie; opisać udział żołnierzy polskich w walkach podczas II wojny światowej; wskazać na mapie miejsca walk żołnierzy polskich podczas II wojny światowej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), 119

120 płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna świata podczas II wojny światowej, mapa ścienna Polski po II wojnie światowej, karta pracy nr 16, schemat drzewa decyzyjnego, ilustracje i teksty dokumentujące przebieg powstania warszawskiego, fragmenty filmu Miasto ruin, prezentacja multimedialna na temat udziału wojsk polskich w walkach na frontach II wojny światowej. Metody i techniki nauczania opis, drzewo decyzyjne, praca pod kierunkiem, opowiadanie, pokaz audiowizualny, dyskusja, pokaz, praca z tekstem źródłowym. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie postanowień paktu o nieagresji między III Rzeszą a ZSRR oraz daty ataku Związku Radzieckiego na Polskę. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, omawiamy podboje III Rzeszy dokonane w latach Zwracamy szczególną uwagę na wydarzenia z czerwca 1941 r., kiedy Hitler zaatakował ZSRR. Wyjaśniamy, że dla rządu londyńskiego była to niezwykle trudna sytuacja. Do obozu przeciwników nazistów, a tym samym ważnych sojuszników Anglii, a później także USA, trafiło państwo, które we wrześniu 1939 r. wspólnie z Hitlerem zaatakowało Polskę i zajęło znaczną część jej terytorium. Mimo to rząd londyński i rząd radziecki nawiązały stosunki dyplomatyczne. W dalszej części opisu omawiamy sytuację na froncie wschodnim początkowe klęski ponoszone przez ZSRR, przełom pod koniec 1942 r. i rozpoczęty w 1943 r. marsz Armii Czerwonej w kierunku Niemiec. Informujemy, że wraz ze zbliżaniem się Rosjan do granic przedwojennej Polski kształtował się plan Stalina co do jej przyszłości. Przedstawiamy główne założenia tego planu. Prezentując stosunek Polaków do przywódcy ZSRR, zwracamy uwagę na fakt, że choć nie zdawali sobie oni sprawy z zamiarów Stalina, byli jednak świadomi jego dążeń do utrzymania terytoriów zagarniętych Polsce w 1939 r. Dlatego musieli podjąć decyzję, co robić dalej. 120

121 Rozdajemy schematy drzewa decyzyjnego (materiał nr 1) z wpisanym problemem. Wspólnie formułujemy cele i wartości, po czym uczniowie pracują w parach, samodzielnie uzupełniając schematy. Po upływie wyznaczonego czasu podają możliwe decyzje oraz wynikające z nich pozytywne i negatywne skutki. Prosimy uczniów, aby zapoznali się z pytaniem 2 (podręcznik, s. 114), i polecamy im poszukać odpowiedzi we fragmencie podrozdziału Akcja Burza (podręcznik, s. 113, piąty akapit). Następnie informujemy, że niepowodzenie akcji skłoniło przywódców Armii Krajowej i polityków rządu londyńskiego do podjęcia decyzji o wywołaniu powstania w Warszawie. Dzielimy uczniów na grupy, rozdajemy instrukcje i materiały dodatkowe. Grupa I Grupa II Zapoznajcie się z treścią podrozdziałów Godzina W i 63 dni (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić otrzymaną tabelę (materiał nr 2). Zapoznajcie się z treścią podrozdziałów Godzina W i 63 dni (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam stworzyć kalendarium. Wykorzystajcie w tym celu otrzymaną oś czasu (materiał nr 3). Grupa III Zapoznajcie się z treścią podrozdziału 63 dni (podręcznik, s. 115) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić otrzymaną tabelę (materiał nr 4). Uczniowie pracują w grupach, a po upływie wyznaczonego czasu prezentują wyniki swojej pracy. Wzbogacamy materiał przygotowany przez grupę II, odczytując (podręcznik, s ) lub odtwarzając z płyty CD opowiadanie Roznosiciel radości, anastępnie prosimy wybraną osobę z tej grupy o wykonanie polecenia zamieszczonego pod opowiadaniem. Wyświetlamy fragment filmu Miasto ruin. Posiłkując się treścią podrozdziału Akcja Burza (podręcznik, s ), wyjaśniamy przyczyny decyzji o wywołaniu powstania w Warszawie, a następnie inicjujemy dyskusję wokół pytania: Czy cele władz Armii Krajowej i polityków rządu londyńskiego uzasadniały cenę, jaką zapłaciła Warszawa za wybuch powstania? III. Podsumowanie Opisujemy okoliczności wyzwolenia Warszawy przez Armię Czerwoną oraz zakończenia II wojny światowej w Europie. Na podstawie prezentacji multimedialnej omawiamy udział wojsk polskich w walkach na frontach II wojny światowej i wskazujemy miejsca tych walk na mapie. Korzystając z mapy ściennej Polski po II wojnie światowej, przedstawiamy decyzje wielkiej trójki podjęte na konferencji w Jałcie w sprawie granic państwa polskiego. Podsumowujemy je stwierdzeniem, że pozwoliły one Stalinowi przejąć kontrolę nad Polską. 121

122 Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o odczytanie pojęć i związanych z nimi definicji oraz o odczytanie prawidłowo uzupełnionego tekstu. Ćwiczenia 1 i 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 57, 60). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 117). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Propozycja uzupełnienia drzewa decyzyjnego.

123 CELE I WARTOŚCI Odzyskanie całości utraconego terytorium. Utrzymanie niezależności państwa. Wyzwolenie Polski spod okupacji niemieckiej dzięki Armii Czerwonej. Utrata przez Polskę terenów zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 r. Ryzyko, że Stalin będzie dążyć do przejęcia kontroli nad całością terytorium Polski. Polska stanie się państwem zależnym od ZSRR. W kraju zapanuje komunizm. Rząd londyński nie będzie mógł powrócić do Polski. Armia Krajowa przestanie istnieć. SKUTKI POZYTYWNE SKUTKI NEGATYWNE Opanowanie przez Polskę terytoriów utraconych na rzecz ZSRR we wrześniu 1939 r. Samodzielne wyparcie armii niemieckiej z zajmowanych przez nią obszarów. Stalin jako sojusznik w walce z Hitlerem nie wystąpi przeciw Polakom. Możliwa przegrana. Walki spowodują wiele zniszczeń i śmierć tysięcy ludzi. Stalin może nie uznać praw Polski do odzyskanych w walce ziem. MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Współpracować ze Stalinem. Odzyskać utracone terytoria, zanim opanuje je Armia Czerwona. Armia Czerwona zbliża się do granic przedwojennej Polski. Przywódca ZSRR będzie dążył do utrzymania w swoich rękach terenów II Rzeczypospolitej zajętych we wrześniu 1939 r. Co ma zrobić rząd londyński? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 123

124 Materiał nr 2 Tabela. POWSTANIE WARSZAWSKIE STOSUNEK SIŁ Liczebność wojsk Materiał nr 3 Oś czasu. Uzbrojenie Metody walki Armia Krajowa Armia niemiecka POWSTANIE WARSZAWSKIE PRZEBIEG WALK 1 sierpnia 1944 r. 4 sierpnia 1944 r. 5 sierpnia 1944 r. 2 października 1944 r. Materiał nr 4 Tabela. POWSTANIE WARSZAWSKIE SKUTKI Uczestnicy powstania Ludność cywilna Miasto 124

125 Od niepodległości do niewoli lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Dwie wojny światowe Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Dwie wojny światowe; postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie granic Polski; żądania Adolfa Hitlera wysuwane wobec Polski; decyzje wielkiej trójki w sprawie polskiej, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Dwie wojny światowe; z czego wynikały najważniejsze problemy państwa polskiego po odzyskaniu niepodległości; cele i charakter polityki prowadzonej przez okupantów wobec ludności polskiej w czasie II wojny światowej, potrafi: omówić przebieg I wojny światowej; omówić działania przywódców orientacji prorosyjskiej i proaustriackiej podczas I wojny światowej; przedstawić okoliczności, w których doszło do odzyskania niepodległości przez Polskę; wymienić czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę; wskazać na mapie granice II Rzeczypospolitej i wymienić jej sąsiadów; przedstawić najważniejsze dokonania Polski w okresie międzywojennym; ocenić położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej; podać charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec własnych społeczeństw i państw podbitych; opisać przebieg kampanii wrześniowej; wskazać na mapie podział ziem polskich dokonany przez 125

126 III Rzeszę i ZSRR po kampanii wrześniowej; opisać politykę okupanta niemieckiego i radzieckiego wobec ludności polskiej w czasie II wojny światowej; opisać politykę okupanta niemieckiego wobec ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej; omówić formy oporu społeczeństwa podczas II wojny światowej; omówić przyczyny, przebieg i skutki powstania warszawskiego. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ). Metody i techniki nauczania burza mózgów, JIGSAW, praca z mapą, praca z ilustracją. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Zapisujemy na tablicy przedział czasu i prosimy uczniów, aby podali, które wydarzenia, pojęcia i postacie kojarzą im się z tym okresem. Odpowiedzi uczniów zapisujemy na tablicy, a następnie wyjaśniamy, że pierwsza połowa XX w. obfitowała w ważne i tragiczne wydarzenia, które odcisnęły piętno na losach nie tylko Polaków, lecz mieszkańców całej Europy. II. Rozwinięcie Informujemy uczniów, że będą pracować z wykorzystaniem metody JIGSAW. Dzielimy klasę na pięć grup eksperckich i rozdajemy instrukcje. Grupa I Zapoznajcie się z rozdziałem Niepodległe państwo (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam odpowiedzieć na poniższe pytania. 1. W jakich latach trwała I wojna światowa? 2. Jakie postawy przyjęli Polacy wobec wybuchu I wojny światowej? 3. W jakich okolicznościach Polska odzyskała niepodległość? 4. Jakie wydarzenia zadecydowały o odzyskaniu niepodległości przez Polskę? Grupa II Zapoznajcie się z rozdziałem Walka o granice (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam odpowiedzieć na poniższe pytania. 1. Jakie wydarzenia wpłynęły na kształtowanie się wschodniej granicy II Rzeczypospolitej? 126

127 2. Jakie wydarzenia wpłynęły na kształtowanie się zachodniej granicy II Rzeczypospolitej? 3. Które państwa sąsiadowały z II Rzecząpospolitą? 4. W czym przejawiało się niekorzystne położenie polityczne II Rzeczypospolitej? Grupa III Zapoznajcie się z rozdziałem Wybuch II wojny światowej (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam odpowiedzieć na poniższe pytania. 1. Jak wyglądała sytuacja w Niemczech po przejęciu władzy przez Adolfa Hitlera? 2. Jak wyglądała sytuacja w ZSRR po przejęciu władzy przez Józefa Stalina? 3. Kiedy doszło do wybuchu II wojny światowej? 4. Czym charakteryzował się przebieg działań zbrojnych podczas kampanii wrześniowej? Grupa IV Zapoznajcie się z rozdziałem Dwie okupacje (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam odpowiedzieć na poniższe pytania. 1. Jak zostały zorganizowane ziemie polskie pod okupacją? 2. W jaki sposób postępowali Niemcy i Rosjanie z ludnością polską na zajętych przez siebie terenach II Rzeczypospolitej? 3. Jak było zorganizowane Polskie Państwo Podziemne? 4. Czym był Szoah (Holokaust)? Grupa V Zapoznajcie się z rozdziałem Powstanie warszawskie (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam odpowiedzieć na poniższe pytania. 1. Jakie były plany Stalina wobec Polski? 2. Na czym polegała akcja Burza? 3. Kiedy wybuchło powstanie warszawskie? 4. Jakie były skutki klęski powstania warszawskiego? Uczniowie pracują w zespołach eksperckich. Po upływie wyznaczonego czasu dokonujemy nowego podziału na grupy w taki sposób, aby w każdej znaleźli się przedstawiciele wszystkich zespołów eksperckich, mogący przekazać zdobytą wiedzę pozostałym. III. Podsumowanie Prosimy chętne osoby, aby odczytały historie wojennych losów członków swojej rodziny (ćwiczenie, podręcznik, s. 110). Metody kontroli Ćwiczenia 1, 2 i 4 (zeszyt ćwiczeń, s , 64). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Dwie wojny światowe. 127

128 17 Komuniści u władzy Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1944, 1945, rozumie pojęcia: żelazna kurtyna, Ziemie Odzyskane, reakcja, propaganda, opozycja, komunizm, socjalizm; przyczyny wielkiej wędrówki ludności po II wojnie światowej; dlaczego duża część społeczeństwa poparła rządy komunistów, potrafi: opisać sytuację panującą w Europie po 1945 r.; wskazać na mapie państwa należące do bloku wschodniego i zachodniego; przedstawić straty poniesione przez Polskę podczas II wojny światowej; wskazać na mapie granice Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i wymienić jej sąsiadów; opisać okoliczności, w których komuniści przejęli władzę w Polsce; wyjaśnić, w jaki sposób komuniści postępowali z opozycją; opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęć: odbudowa ze zniszczeń wojennych, awans społeczny i likwidacja analfabetyzmu, zależność od ZSRR. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Europy po II wojnie światowej, karta pracy nr 17, 128

129 prezentacja multimedialna dotycząca skutków II wojny światowej w Polsce, schemat Nowa władza, plansza obcy przybysz, zielone i czerwone karteczki, klej lub taśma klejąca. Metody i techniki nauczania opis, praca z ilustracją, opowiadanie, pokaz, praca pod kierunkiem, obcy przybysz, dyskusja. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie głównych założeń ideologii komunizmu oraz okoliczności wybuchu II wojny światowej. Zwracamy uwagę na charakter Związku Radzieckiego jako jednego z państw agresorów zarówno podczas kampanii wrześniowej, jak i w czasie okupacji ziem polskich oraz na okoliczności, w jakich z agresora stał się ofiarą. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, przedstawiamy sytuację w Europie po zakończeniu II wojny światowej. Wymieniamy zwycięzców konfliktu, szczególną uwagę zwracając na korzyści odniesione przez Stalina. Wyjaśniamy przyczyny takiego stanu rzeczy, po czym wskazujemy na mapie ściennej obszary zajęte lub kontrolowane przez ZSRR. Informujemy, że w każdym państwie, które znalazło się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, w krótkim czasie władzę przejęli komuniści. Podajemy okoliczności, w jakich doszło do powstania wrogich obozów politycznych w Europie, a następnie wprowadzamy pojęcie żelaznej kurtyny i wskazujemy jej przebieg na mapie. Polecamy uczniom przyjrzeć się ilustracji w podręczniku (s. 121) i zadajemy pytanie: Jak sądzicie, czemu miało służyć postawienie tego muru? Informujemy, że ta budowla przez prawie trzydzieści lat była jednym z najważniejszych symboli podziału Niemiec i Europy po II wojnie światowej. Aby wprowadzić uczniów w tematykę powojennej sytuacji Polski, odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Nowe życie, a następnie prosimy wybraną osobę o wykonanie polecenia zamieszczonego pod opowiadaniem. Za pomocą przygotowanej prezentacji multimedialnej ukazujemy gospodarcze, kulturalne i społeczne skutki II wojny światowej. Omawiamy zmiany terytorialne państwa 129

130 polskiego na podstawie mapy w podręczniku (s. 122). Wyjaśniamy, że decyzje dotyczące nowych granic zapadły na spotkaniu przywódców ZSRR, USA oraz Anglii i nie były konsultowane z nikim w Polsce. Następnie tłumaczymy, dlaczego tereny uzyskane przez Polskę nazwano Ziemiami Odzyskanymi, i przedstawiamy konsekwencje społeczne wywołane przez zmiany granic. Podczas prezentacji i omawiania nowego kształtu granic Polski uczniowie uzupełniają ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s ). Rozdajemy karty pracy i informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie prześledzenie procesu przejmowania władzy w Polsce przez komunistów. Polecamy zapoznać się z zadaniem A, a następnie odnaleźć w podrozdziale Nowa władza (podręcznik, s ) treści, którymi będzie można uzupełnić schemat znajdujący się w tym zadaniu. Po upływie wyznaczonego czasu wieszamy na tablicy powiększony schemat z karty pracy i uzupełniamy go wspólnie z uczniami (materiał dla nauczyciela). Przy fragmencie dotyczącym walki z przeciwnikami politycznymi odwołujemy się do ilustracji przedstawiającej komunistyczny plakat (podręcznik, s. 123). Polecamy uczniom zapoznać się z ćwiczeniem w podręczniku (s. 125), po czym wspólnie interpretujemy wymowę i symbolikę plakatu. Wyjaśniamy, że nowe władze wykorzystywały każdy sposób, aby zohydzić swoich przeciwników w oczach społeczeństwa. Tę część lekcji podsumowujemy, zadając pytanie B (podręcznik, s. 125). Posiłkując się treścią podrozdziału Zbudować socjalizm (podręcznik, s ), prezentujemy dążenia nowych władz Polski, a następnie prosimy uczniów, aby zastanowili się, czy były one korzystne dla państwa i społeczeństwa. III. Podsumowanie Korzystając z techniki obcy przybysz, zachęcamy do podsumowania treści zajęć. Wieszamy na tablicy planszę i rozdajemy każdej osobie po jednej karteczce koloru zielonego i jednej koloru czerwonego. Uczniowie zapisują na zielonych karteczkach to, co z punktu widzenia historii Polski uznali za pozytywne wydarzenie, a na czerwonych to, co ich zdaniem było wydarzeniem niekorzystnym, i przyklejają je w odpowiednim miejscu na planszy. Po zakończeniu zadania polecamy uczniom przepisać treści karteczek do tabeli w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 65). Inicjujemy dyskusję wokół pytania: Czy zwycięstwo odniesione w wojnie uprawniało zwycięskie mocarstwa do samodzielnego decydowania o nowym przebiegu granic państw i losach całych narodów mieszkających w Europie? Metody kontroli Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). 130

131 Materiał dla nauczyciela Schemat Nowa władza wersja uzupełniona.

132 18 Czasy stalinowskie Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1948, 1952, 1953, X 1956; postacie: Władysława Gomułki, Stefana Wyszyńskiego, rozumie pojęcia: dyktator, stalinizm, wróg ludu, odwilż, więzień polityczny, potrafi: podać charakterystyczne cechy polityki Stalina wobec własnego społeczeństwa; opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęć: centralne planowanie, zależność od ZSRR, dyktatura partii komunistycznej, cenzura; omówić postępowanie władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego; wskazać przejawy odwilży w ZSRR i wyjaśnić, jaki był jej wpływ na sytuację w Polsce; opisać przebieg polskiego Października. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 18. Metody i techniki nauczania opis, praca pod kierunkiem, opowiadanie, mapa mentalna, praca z ilustracją. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. 132

133 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie metod wykorzystanych przez komunistów w celu przejęcia władzy w Polsce. Informujemy, że stosowanie tych metod nie zakończyło się wraz z ugruntowaniem rządów komunistycznych, a po pewnym czasie wręcz się nasiliło. II. Rozwinięcie Posiłkując się treścią podrozdziału Wierni uczniowie Stalina (podręcznik, s. 128), charakteryzujemy stworzony przez tego przywódcę system rządów. Wyjaśniamy, że po II wojnie światowej został on wprowadzony w państwach, które znalazły się pod kontrolązsrr,wtymwpolsce. Informujemy, że zadaniem uczniów będzie opisanie funkcjonowania państwa polskiego w czasach stalinowskich. Prosimy ich, aby wyobrazili sobie, że otrzymali zadanie powiadomienia społeczeństw Europy Zachodniej o rzeczywistej sytuacji panującej w Polsce. Ponieważ kreowana przez władze komunistyczne oficjalna propaganda przedstawiała PRL jako krainę szczęśliwości, ktoś niezwiązany z tą władzą musi napisać, jak naprawdę żyje się w Polsce (zob. komentarz do lekcji). Dzielimy uczniów na grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Grupa II Na podstawie fragmentu podrozdziału Polska Rzeczpospolita Ludowa (podręcznik, s. 128) napiszcie list, w którym znajdą się informacje na temat ustroju państwa pod rządami komunistów. Na podstawie fragmentu podrozdziału Polska Rzeczpospolita Ludowa (podręcznik, s. 129) napiszcie list, w którym znajdą się informacje o stanie krajowej gospodarki. Grupa III Na podstawie podrozdziału Wrogowie ludu (podręcznik, s. 129) napiszcie list, w którym znajdą się informacje o sposobach walki komunistów z przeciwnikami ich władzy. Grupa IV Na podstawie fragmentu podrozdziału Rok 1956 (podręcznik, s. 130) napiszcie list, w którym znajdą się informacje o sytuacji Kościoła katolickiego w czasach rządów komunistów. Grupa V Na podstawie fragmentu podrozdziału Rok 1956 (podręcznik, s ) napiszcie list, w którym znajdą się informacje o przyczynach, przebiegu i konsekwencjach polskiego Października. Po upływie wyznaczonego czasu reprezentanci poszczególnych zespołów odczytują listy. Aby uzmysłowić uczniom ogrom zbrodni dokonanych przez władze komunistyczne 133

134 na obywatelach posądzanych o szpiegostwo lub należących do Armii Krajowej, po wystąpieniu reprezentanta grupy III odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Nieszczęście, a następnie prosimy o odpowiedź na pytania znajdujące się pod opowiadaniem. III. Podsumowanie Zapisujemy na tablicy hasło: Rządy komunistów w Polsce i zachęcamy uczniów do podawania swoich skojarzeń. Dopisujemy je do hasła głównego, tworząc w ten sposób mapę mentalną, którą uczniowie przerysowują do zeszytu. Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Następnie prosimy chętne osoby o przyporządkowanie pojęć do właściwych scenek i wykonanie poleceń zamieszczonych pod ilustracją. Metody kontroli Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 71). Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 69). Komentarz do lekcji Na zajęciach poprzedzających tę lekcję dzielimy uczniów na grupy i prosimy poszczególne zespoły o zapoznanie się z treścią podrozdziałów, które zostaną wykorzystane w pracy grupowej (zob. instrukcje dla grup).

135 19 Jak zbudować socjalizm? Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , XII 1970, , 1978; postacie:edwarda Gierka, Jana Pawła II, rozumie pojęcia: racjonowanie, propagandasukcesu; z czego wynikała słabość polskiej gospodarki w czasie rządów komunistów; cele i konsekwencje polityki ekonomicznej Edwarda Gierka, potrafi: opisać sytuację panującą w Polsce w okresie rządów Władysława Gomułki; opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęć: centralne planowanie, zależność od ZSRR; wyjaśnić, czym charakteryzowała się gospodarka oparta na centralnym planowaniu; omówić wydarzenia z XII 1970 r. i wyjaśnić, jakie były ich konsekwencje dla władzy komunistycznej; opisać warunki życia w Polsce w czasach rządów Edwarda Gierka; ocenić działania władz komunistycznych w Polsce w okresie Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, 135

136 karta pracy nr 19, materiały do gry dydaktycznej Polska Gomułki i Gierka. Metody i techniki nauczania opowiadanie, praca pod kierunkiem, gra dydaktyczna, dyskusja, praca z ilustracją. Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Przeprowadzka, a następnie prosimy wybranych uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy, że sytuacja, w której znalazła się rodzina Wiśniewskich, odzwierciedla warunki życia panujące w PRL. II. Rozwinięcie Proponujemy uczniom rozegranie gry dydaktycznej Polska Gomułki i Gierka. Dzielimy klasę na trzy grupy, a każdą z nich dodatkowo na cztery podgrupy. Każdej podgrupie polecamy zapoznać się z wyznaczonymi fragmentami podręcznika. Podgrupa I czyta podrozdział Rządy Gomułki (podręcznik, s. 134), podgrupa II podrozdział Grudzień 1970 (podręcznik, s ), podgrupa III fragment podrozdziału Dziesięć lat Edwarda Gierka (podręcznik, s. 136 i dwa akapity na s. 137), podgrupa IV fragment podrozdziału Dziesięć lat Edwarda Gierka (podręcznik, pozostałe akapity na s. 137 i s. 138). Po upływie wyznaczonego czasu (10 minut) wyjaśniamy zasady gry. Członków grupy, która jako pierwsza odpowie poprawnie na wszystkie pytania, mianujemy znawcami historii PRL. III. Podsumowanie Inicjujemy krótką dyskusję wokół treści ćwiczenia 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Następnie sprawdzamy poprawność przyporządkowania ilustracji i prosimy chętne osoby o podanie prawidłowych odpowiedzi na pytania do ilustracji. Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 72). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 138). 136

137 Materiał dla nauczyciela Gra dydaktyczna Polska Gomułki i Gierka. Instrukcja. 1. Uczniowie grają w trzech grupach. 2. Nauczyciel wiesza na tablicy powiększoną planszę do gry, a na polu oznaczonym jako Start przyczepia trzy magnesy w różnych kolorach jako pionki reprezentujące każdą z grup uczestniczących w grze. 3. Gra jest podzielona na rundy. W każdej rundzie nauczyciel zadaje kolejno wszystkim zespołom po jednym pytaniu. Jeśli przedstawiciel zespołu odpowie na nie poprawnie, pionek przesuwa się o jedno pole do przodu. Jeśli udzieli odpowiedzi błędnej, pionek zostaje na swoim miejscu. 4. Grę wygrywa zespół, który odpowie na wszystkie pytania lub którego członkowie udzielą najbardziej wyczerpujących odpowiedzi. Plansza. Dostępna na stronie Zestaw pytań dla grupy I. 1. W jakich latach rządził Władysław Gomułka? 2. Które przedmioty codziennego użytku były marzeniem Polaków w okresie rządów Gomułki? 3. Jak nazywała się marka samochodu produkowanego w Polsce od połowy lat 50.? 4. Na czym polegało centralne planowanie? 5. Co się wydarzyło 16 grudnia 1970 r.? 6. Jakie cele postawił sobie Edward Gierek, obejmując rządy? 7. Jak nazywała się marka samochodu, produkowanego w Polsce po przejęciu władzy przez Gierka? 8. W jaki sposób ekipa Gierka zamierzała zmniejszyć wydatki państwa? 9. Jaki produkt stał się dostępny na kartki w 1976 r.? 10. Która instytucja cieszyła się zaufaniem społeczeństwa w okresie PRL? Zestaw pytań dla grupy II. 1. Jaki cel postawił sobie Władysław Gomułka, obejmując rządy? 2. Z jakiego powodu Gomułka zamierzał utrzymać przyjaźń z ZSRR? 3. Na czym polegał sukces odniesiony przez Gomułkę w 1970 r.? 4. Jaki był efekt ogłoszenia w grudniu 1970 r. podwyżek cen? 5. W jakich latach rządził Edward Gierek? 6. Czym był sklep dewizowy? 7. Jak nazywał się jeden z zakładów przemysłowych wybudowanych w czasach rządów Gierka? 8. W którym roku wprowadzono pierwsze kartki na towary? 9. Na czym polegała nowomowa? 10. Co się wydarzyło w 1978 r.? 137

138 Zestaw pytań dla grupy III. 1. W jaki sposób Władysław Gomułka zamierzał osiągnąć swoje cele? 2. Co w czasach Gomułki uważano w Polsce za szczyt luksusu? 3. Co spowodowało, że poprawiła się sytuacja gospodarcza Polski w okresie rządów Władysława Gomułki? 4. W jaki sposób rząd Gomułki chciał poradzić sobie z wykupywaniem towarów przez Polaków? 5. Kiedy rząd Gomułki ogłosił podwyżkę cen niektórych produktów? 6. Jakie były trzy podstawowe przyczyny słabości gospodarczej Polski w okresie rządów komunistów? 7. Jaki był efekt stosowania centralnego planowania w gospodarce? 8. Które przedmioty codziennego użytku pojawiły się masowo w sprzedaży po 1970 r.? 9. Jakie były przejawy kryzysu gospodarki PRL w czasach rządów Edwarda Gierka? 10. Czym była propaganda sukcesu?

139 *20 Dzieciństwo w PRL Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: najważniejsze różnice między szkołą w czasach PRL a szkołą współczesną; nazwy najpopularniejszych programów telewizyjnych dla dzieci w okresie PRL, rozumie pojęcie: czarny rynek; cele nauczania w polskiej szkole w okresie rządów komunistów; z czego wynikały utrudnienia stawiane przez władze komunistyczne osobom chcącym wyjechać za granicę, potrafi: opowiedzieć, jak wyglądała edukacja w czasach PRL; wymienić rozrywki dzieci w okresie PRL; opowiedzieć, jak rodziny spędzały wakacje w czasach komunistycznych; porównać życie codzienne Polaków w czasach komunistycznych z ich życiem w czasach współczesnych; dostrzec wpływ rządów komunistów na życie codzienne Polaków. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 20, duże arkusze papieru i mazaki. Metody i techniki nauczania opowiadanie, mapa mentalna, rozmowa nauczająca, praca z ilustracją. 139

140 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Wyjazd, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Zachęcamy uczniów do wypowiedzi na temat absurdów życia w rzeczywistości PRL. II. Rozwinięcie W celu przyjrzenia się życiu codziennemu mieszkańców PRL proponujemy uczniom stworzenie map mentalnych. Dzielimy klasę na trzy grupy i rozdajemy arkusze papieru, mazaki oraz instrukcje. Grupa I Przeczytajcie podrozdział Szkoła (podręcznik, s ), a następnie wykonajcie mapę mentalną, za pomocą której przedstawicie, jak wyglądała nauka w szkole w okresie PRL. Grupa II Przeczytajcie podrozdział Po szkole (podręcznik, s ), a następnie wykonajcie mapę mentalną, za pomocą której przedstawicie, jak spędzali czas wolny wasi rówieśnicy w okresie PRL. Grupa III Przeczytajcie podrozdział Wakacje (podręcznik, s ), a następnie wykonajcie mapę mentalną, za pomocą której przedstawicie, jak mieszkańcy PRL spędzali wakacje. Uczniowie pracują w zespołach, a po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele prezentują wyniki pracy swojego zespołu (materiał dla nauczyciela). Pozostałe osoby przerysowują mapy do zeszytu. III. Podsumowanie Korzystamy z polecenia B (podręcznik, s. 144), by zainicjować rozmowę nauczającą, podczas której uczniowie wymieniają podobieństwa i różnice w sposobie życia w okresie PRL i współcześnie. Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Następnie sprawdzamy poprawność ich wykonania. Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 144). 140

141 Materiał dla nauczyciela Propozycje uzupełnienia map mentalnych. Grupa I.

142 Grupa II.

143 Grupa III.

144 21 Solidarność Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: VIII 1980, 31 VIII 1980, 13 XII 1981, 1983; postacie: Lecha Wałęsy, Wojciecha Jaruzelskiego; żądania robotników strajkujących na Wybrzeżu w VIII 1980 r., rozumie pojęcia: związek zawodowy, porozumienia sierpniowe, internowanie, godzina milicyjna; przyczyny wprowadzenia stanu wojennego w Polsce, potrafi: przedstawić sytuację gospodarczą Polski w 1980 r.; opisać powstanie i działania Solidarności, używając określeń: strajk, walka bez przemocy, stan wojenny; scharakteryzować politykę władz komunistycznych wobec Solidarności; opisać warunki życia w Polsce w 1981 r.; przedstawić okoliczności wprowadzenia stanu wojennego w Polsce; wyjaśnić, w czym przejawiało się funkcjonowanie stanu wojennego; opowiedzieć o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęcia: opozycja demokratyczna. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 21, schemat metaplanu, homilia Jana Pawła II (fragment), 144

145 21 postulatów MKS (fragmenty), ilustracje przedstawiające symbole Solidarności, nagranie przemówienia Wojciecha Jaruzelskiego z 13 grudnia 1981 r. (fragment), wybrane materiały źródłowe z teki edukacyjnej Stan wojenny Instytutu Pamięci Narodowej. Metody i techniki nauczania metaplan, opowiadanie, opis, praca pod kierunkiem, praca z tekstem źródłowym, pokaz audiowizualny, rozmowa nauczająca. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Powstanie Solidarności Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy o przypomnienie, czym była gospodarka centralnie planowana oraz jakie były skutki polityki gospodarczej prowadzonej przez ekipy Gomułki i Gierka. II. Rozwinięcie Polecamy uczniom zapoznać się z fragmentem podrozdziału Sierpień 1980 (podręcznik, s. 147, pierwsze trzy akapity). Wieszamy na tablicy powiększony schemat metaplanu i zapisujemy na nim problem. Uczniowie odpowiadają na pytania znajdujące się na metaplanie i formułują ostateczne wnioski (materiał nr 1). Przypominamy uczniom okoliczności pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski i odczytujemy fragment homilii wygłoszonej podczas mszy w Warszawie (materiał nr 2). Informujemy, jaki był skutek słów wypowiedzianych przez papieża: wlały one w serca milionów Polaków nadzieję na to, że można zmienić na lepsze otaczającą ich szarą, komunistyczną rzeczywistość. Dały też odwagę do podjęcia działań, które pozwolą osiągnąć ten cel. Jako przykład wykorzystujemy treść opowiadania Akademia pierwszomajowa. Odczytujemy je (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD, a następnie prosimy uczniów o odpowiedź na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem i wykonanie znajdującego się tam polecenia. Akcentujemy ostatni fragment historii, w którym pojawiła się informacja o wybuchu strajku w Stoczni Gdańskiej. Podajemy datę tego zajścia i opisujemy jego przebieg. Następnie prosimy uczniów, aby odnaleźli w podręczniku (s. 147) żądania strajkujących robotników, skierowane do władz państwa. 145

146 Rozdajemy teksty źródłowe (materiał nr 3). Odwołujemy się do uzupełnionego metaplanu do części dotyczącej stanu pożądanego i prosimy uczniów, aby ustalili, czy sformułowane przez nich propozycje działań znalazły odzwierciedlenie w postulatach robotników. Potem analizujemy te postulaty w celu zrekonstruowania problemów życia codziennego mieszkańców PRL. Nawiązując do reakcji władz na protesty robotnicze, prosimy, aby uczniowie się zastanowili, dlaczego Edward Gierek nie zdecydował się stłumić ich siłą. Po udzieleniu przez nich odpowiedzi przedstawiamy efekty rozmów ekipy rządzącej z robotnikami. Tę część lekcji kończymy informacją, że w wyniku zawartych porozumień powstał pierwszy w bloku wschodnim niezależny związek zawodowy Solidarność, na którego czele stanął Lech Wałęsa przywódca strajku w Stoczni Gdańskiej. Przedstawiamy sytuację panującą w Polsce po powstaniu Solidarności. Podkreślamy masowość tego ruchu i zmiany, jakie pod jego wpływem zaczęły następować w społeczeństwie polskim. Prezentujemy też najważniejsze symbole Solidarności (materiał nr 4) i interpretujemy ich symbolikę. W odniesieniu do braku stanowczej reakcji władz na protesty sierpniowe wyjaśniamy, że taka sytuacja nie mogła trwać długo. Stale rosnąca popularność związku zawodowego, szczególnie w obliczu coraz szybciej pogarszającej się sytuacji gospodarczej państwa, sprawiła, że Solidarność zaczęła być traktowana przez władze jako poważne zagrożenie, z którym należy się jak najszybciej uporać. Zapisujemy na tablicy pytania: Co słyszysz? Co myślisz? Co czujesz? Odtwarzamy fragment przemówienia Wojciecha Jaruzelskiego o wprowadzeniu stanu wojennego i prosimy uczniów, aby odpowiedzieli na zapisane na tablicy pytania. Informujemy, że w taki właśnie sposób komunistyczne władze Polski postanowiły rozprawić się z narastającym zagrożeniem ze strony Solidarności. Wyjaśniamy, czym był stan wojenny i podajemy datę jego wprowadzenia. Odwołując się do treści przemówienia, zadajemy pytania: 1. Jaka była, zdaniem władz, sytuacja państwa polskiego? 2. Kto był odpowiedzialny za tę sytuację? Informujemy, że przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego rozpoczęły się znacznie wcześniej. Trzymano je jednak w głębokiej tajemnicy, aby zaskoczyć i sparaliżować działalność przeciwnika, za jakiego uważano Solidarność. Przemówienie generała Jaruzelskiego było zaś chwytem propagandowym, który miał ukazać członków Solidarności jako grupę zagrażającą bezpieczeństwu, a nawet istnieniu państwa, oraz usprawiedliwić działania podjęte przez władze. Zwracamy też uwagę na to, że decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego była niezgodna z prawem stworzonym przez komunistów. 146

147 III. Podsumowanie Odczytujemy definicję językową pojęcia solidarności (odpowiedzialność zbiorowa i indywidualna określonej grupy osób za całość wspólnego zobowiązania) i zachęcamy uczniów, aby jej poszczególne elementy zastąpili treściami, które poznali na lekcji. Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zadanie A. Następnie sprawdzamy poprawność jego wykonania. Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 80). Część II. Walka władzy z narodem Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Inicjujemy krótką rozmowę nauczającą, w trakcie której uczniowie przypominają okoliczności powstania NSZZ Solidarność i wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. II. Rozwinięcie Informujemy uczniów, że otrzymają materiały źródłowe (zob. komentarz do lekcji), za pomocą których prześledzą przebieg wydarzeń w Polsce w latach Zdobyta wiedza pozwoli im odpowiedzieć na pytanie o zasadność wprowadzenia stanu wojennego i umożliwi ocenę działalności władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wobec społeczeństwa. Dzielimy klasę na grupy i rozdajemy każdej z nich materiały źródłowe oraz instrukcje. Grupa I Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Stan wojenny (podręcznik, s ) oraz z materiałami źródłowymi, a następnie wykonajcie polecenia: 1. Wymieńcie środki i metody, jakie zostały wykorzystane przez władze państwowe w czasie wprowadzania stanu wojennego. 2. Wyjaśnijcie, jak zmieniła się sytuacja robotników w zakładach pracy po ogłoszeniu stanu wojennego. 3. Wyjaśnijcie, w jaki sposób w okresie trwania stanu wojennego władze postępowały z przeciwnikami politycznymi. Grupa II Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Stan wojenny (podręcznik, s ) oraz z materiałami źródłowymi, a następnie wykonajcie polecenia: 1. Przedstawcie okoliczności, w jakich dochodziło do internowania działaczy Solidarności. 2. Wyjaśnijcie, w jaki sposób milicja postępowała z osobami, które postanowiono aresztować. 3. Opiszcie warunki, w jakich przetrzymywano internowanych. 147

148 Grupa III Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Stan wojenny (podręcznik, s ) oraz z materiałami źródłowymi, a następnie wykonajcie polecenia: 1. Opiszcie postawy, jakie przyjmowali Polacy wobec stanu wojennego. 2. Wyjaśnijcie, czym były spowodowane te postawy. 3. Wymieńcie działania podejmowane przez władze państwa w celu skłonienia obywateli do posłuszeństwa. Grupa IV Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Stan wojenny (podręcznik, s ) oraz z materiałami źródłowymi, a następnie wykonajcie polecenia: 1. Wyjaśnijcie, w jaki sposób członkowie Solidarności prowadzili swoją działalność po ogłoszeniu stanu wojennego. 2. Wymieńcie sposoby przekazywania informacji, wykorzystywane przez przedstawicieli Solidarności. 3. Określcie, dlaczego i po co korzystano z tych sposobów. Grupa V Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Stan wojenny (podręcznik, s ) oraz z materiałami źródłowymi, a następnie wykonajcie polecenia: 1. Wymieńcie przejawy oporu społecznego wykorzystywane przez Polaków podczas stanu wojennego. 2. Określcie cel działalności prowadzonej przez Polaków protestujących w czasie stanu wojennego. 3. Wskażcie okres w historii Polski, do którego nawiązywała działalność protestujących Polaków. Grupa VI Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Stan wojenny (podręcznik, s ) oraz z materiałami źródłowymi, a następnie wykonajcie polecenia: 1. Wymieńcie główne problemy życia codziennego w okresie stanu wojennego. 2. Wyjaśnijcie, z jakimi ograniczeniami musiało się zmierzyć społeczeństwo po 13 grudnia 1981 r. 3. Określcie, jaki był stosunek Polaków do rzeczywistości stanu wojennego. Uczniowie pracują w grupach, a po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele każdej z nich odpowiadają na pytania. Tę część lekcji kończymy podaniem informacji, że walka bez przemocy, jaką podjęła opozycja demokratyczna w Polsce, znalazła uznanie w oczach świata i została nagrodzona w 1983 r. przyznaniem przywódcy Solidarności Pokojowej Nagrody Nobla. III. Podsumowanie Polecamy uczniom zapoznać się z treścią ćwiczenia w podręczniku (s. 151) i zachęcamy ich do napisania krótkich relacji o sytuacji panującej w Polsce, jakie chcieliby przekazać za granicę. Polecamy uczniom wykonać zadanie B w karcie pracy. Następnie sprawdzamy poprawność jego wykonania. Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 80). 148

149 Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Propozycja uzupełnienia metaplanu. PROBLEM Dlaczego sytuację Polski w 1980 r. można nazwać katastrofalną? JAK BYŁO? W Polsce trwał kryzys gospodarczy, a w sklepach brakowało podstawowych towarów. Państwo polskie było ogromnie zadłużone. Władze podniosły ceny po cichu. Nie było wolności politycznej. Władze okłamywały społeczeństwo. Za protesty przeciw niesprawiedliwości groziło więzienie. Nie było równości społecznej członkowie partii, żołnierze i milicjanci mieli liczne przywileje. JAK BYĆ POWINNO? Podjęcie działań w celu przezwyciężenia kryzysu gospodarczego. Zapewnienie społeczeństwu dostępu do podstawowych towarów. Przywrócenie wolności politycznej i wolności słowa. Likwidacja przywilejów dla wybranych grup społeczeństwa. DLACZEGO NIE BYŁO TAK, JAK BYĆ POWINNO? Władze PRL chciały obarczyć społeczeństwo kosztami kryzysu gospodarczego. Komunistyczne władze nie dążyły do poprawy pogarszającej się sytuacji społeczeństwa. Władze nie dopuszczały żadnej krytyki wobec siebie i swoich działań. WNIOSKI Gospodarka centralnie planowana była niewydolna, a państwo rządzone w sposób socjalistyczny doprowadziło do zubożenia społeczeństwa. Bieda i brak podstawowych praw mogły wywołać gwałtowne protesty społeczne. 149

150 Materiał nr 2 Fragment homilii Jana Pawła II, wygłoszonej podczas mszy świętej w Warszawie (1979). I wołam, ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja: Jan Paweł II papież, wołam z całej głębi tego tysiąclecia, wołam w przeddzień święta Zesłania, wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój! I odnowi oblicze ziemi. Tej Ziemi! Materiał nr 3 Postulaty strajkujących robotników Stoczni Gdańskiej (fragmenty). 1. Akceptacja niezależnych od partii Wolnych Związków Zawodowych. 2. Zagwarantowanie prawa do strajku. 3. Przestrzegać zagwarantowanej w Konstytucji PRL wolności słowa, druku i publikacji. 4. b) uwolnić wszystkich więźniów politycznych. c) znieść represje za przekonania. 6. Podjąć realne działania mające na celu wyprowadzenie kraju z sytuacji kryzysowej poprzez: a) podanie do publicznej wiadomości pełnej informacji o sytuacji społeczno-gospodarczej. 9. Zagwarantować automatyczny wzrost płac równolegle do wzrostu cen i spadku wartości pieniądza. 10. Realizować pełne zaopatrzenie rynku wewnętrznego w artykuły żywnościowe, a eksportować tylko nadwyżki. 12. Wprowadzić zasady doboru kadry kierowniczej na zasadach kwalifikacji, a nie przynależności partyjnej, oraz znieść przywileje MO, SB i aparatu partyjnego. 18. Wprowadzić urlop macierzyński płatny przez okres trzech lat. 19. Skrócić czas oczekiwania na mieszkanie. (...) 21. Wprowadzić wszystkie soboty wolne od pracy. Materiał nr 4 Symbole Solidarności. ipn.gov.pl 150

151 Logo NSZZ Solidarność to jeden z najbardziej rozpoznawalnych znaków na świecie. Znak powstał podczas strajku robotników w Stoczni Gdańskiej, prawdopodobnie po 20 sierpnia 1980 r. Solidarność to był jeden z najczęściej powtarzanych wyrazów podczas strajku. Solidarność to również tytuł biuletynu wydawanego podczas strajku. Autorem znaku jest Jerzy Janiszewski, grafik i ilustrator ówcześnie mieszkający w Trójmieście. Inspiracją do stworzenia znaku były odręczne, malowane w sierpniu 1980 roku napisy i hasła na murach stoczni, fabryk i domów. Mówiły o tym, że strajki trwają, że robotnicy nie poddadzą się, wyrażały solidarność ze strajkującymi i dodawały otuchy. Znak przywodzi na myśl maszerujących ludzi, wspierających się wzajemnie. Charakterystyczne ułożenie palców wskazującego i środkowego w formie litery V, czyli znaku zwycięstwa (od pierwszej litery angielskiego słowa victory). Komentarz do lekcji Autor poradnika proponuje, aby przy realizacji scenariusza Walka władzy z narodem wykorzystać materiały z teki edukacyjnej na temat stanu wojennego, opracowanej przez Instytut Pamięci Narodowej. W pracy poszczególnych grup mogą zostać wykorzystane materiały źródłowe oznaczone numerami: Grupa I karty nr 16a b, 17a b, 24, 47, 48a b. Grupa II karty nr 32a b, 33, 35; źródło nr 27. Grupa III karty nr 53, 59a b, 60a b, 63, 66; źródła nr 18, 19. Grupa IV karty nr 8, 55a b, 57, 58, 67a c. Grupa V karty nr 14, 43a b, 44, 45a b, 46a b, 68. Grupa VI karty nr 3, 11, 41, 42a b; źródło nr 30, 37. Teki edukacyjne są dostępne na stronie: result page=2. 151

152 22 III Rzeczpospolita Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: tysiąclecie, wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1985, 1989, VI 1989, 1990, 1991, 1993; postacie: Michaiła Gorbaczowa, Tadeusza Mazowieckiego; cele i konsekwencje polityki Michaiła Gorbaczowa; główne postanowienia rozmów Okrągłego Stołu, rozumie pojęcie: Jesień Narodów (Jesień Ludów); znaczenie rozmów Okrągłego Stołu, potrafi: przedstawić okoliczności i skutki rozpadu Związku Radzieckiego; opisać działania Solidarności, używając określenia: Okrągły Stół; wskazać na mapie III Rzeczpospolitą i jej sąsiadów; wyjaśnić, jakie najważniejsze zmiany zaszły w Polsce w 1989 r. iponim; opisać wydarzenia, do jakich doszło w państwach bloku wschodniego w 1989 r. i po nim. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta CD Historia i społeczeństwo 6. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Europy po 1991 r., karta pracy nr 22, prezentacja multimedialna o wydarzeniach z lat , materiały do gry w pokera kryterialnego. 152

153 Metody i techniki nauczania burza mózgów, opowiadanie, praca z ilustracją, opis, pokaz, dyskusja, poker kryterialny, praca pod kierunkiem. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Polecamy uczniom zapoznać się z ćwiczeniem w podręczniku (s. 158). Przypominamy, że zadaniem historyka jest nie tylko poznawanie wydarzeń z dziejów człowieka, ale przede wszystkim dostrzeganie i wyjaśnianie istniejących między nimi związków i wzajemnych zależności. Jedynie w ten sposób można zrozumieć procesy rządzące historią i biegiem następujących po sobie zdarzeń. Ta lekcja będzie tego przykładem. II. Rozwinięcie Metodą burzy mózgów definiujemy pojęcie niepodległości. Pytamy uczniów, czy wszystkie podane przez nich propozycje opisujące to pojęcie można odnieść do dziejów Polski po II wojnie światowej, a następnie prosimy o uzasadnienie odpowiedzi. Gdy pojawi się hasło zależności od ZSRR, zapisujemy je na tablicy, po czym polecamy wymienić przejawy tej zależności, z którymi uczniowie zetknęli się podczas zajęć o historii PRL. Zapisujemy je pod hasłem i wyjaśniamy, że działania przywódców ZSRR w trakcie II wojny światowej i wiele lat po jej zakończeniu miały ogromny wpływ na państwo polskie i życie jego mieszkańców. Z perspektywy władzy komunistycznej wpływ ten był pozytywny, ponieważ pozwalał jej utrzymać rządy. Jednak gospodarka i warunki życia społeczeństwa bardzo ucierpiały w okresie dominacji ZSRR nad Polską. Jako przykład wykorzystujemy tekst opowiadania Awaria. Odczytujemy je (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD, a następnie prosimy wybranych uczniów o wykonanie polecenia i odpowiedź na pytanie znajdujące się pod opowiadaniem. Informujemy uczniów, że ciąg zdarzeń, które rozpoczęły się w 1985 r. w ZSRR, w ostatecznym rozrachunku okazał się dla naszego państwa pozytywny. Rozdajemy uczniom karty pracy wraz z dodatkowymi materiałami. Wyjaśniamy, że w dalszej części zajęć uczniowie będą wklejać w zadaniu A karteczki z zapisanymi wydarzeniami tak, aby utworzyć z nich logiczny ciąg przyczynowo-skutkowy. Korzystając z metody opisu, którą możemy wzbogacić przygotowaną prezentacją multimedialną o wydarzeniach z lat , przedstawiamy okoliczności upadku ZSRR, rozmów Okrągłego Stołu, powstania III Rzeczypospolitej oraz wydarzenia Jesieni Narodów. Zmiany terytorialne, jakie nastąpiły w tym okresie, pokazujemy na mapie ściennej. W tym czasie uczniowie rozmieszczają karteczki w odpowiednich miejscach karty pracy (ale ich nie przyklejają). 153

154 Po zakończeniu opisu prosimy chętną osobę o poinformowanie reszty klasy o kolejności umieszczenia ilustracji (ewentualne błędy korygujemy) i podanie, które z wydarzeń miały największy wpływ na przebieg procesu historycznego, jaki doprowadził do upadku komunizmu. Na koniec uczniowie przyklejają poprawnie rozmieszczone karteczki w kartach pracy. III. Podsumowanie Przypominamy przytoczone na początku zajęć twierdzenie o wpływie ZSRR na Polskę, a następnie inicjujemy dyskusję wokół tezy: Upadek komunizmu w Polsce był dziełem tylko Michaiła Gorbaczowa. Dyskusję kończymy komentarzem, że upadek komunizmu w Polsce nie byłby możliwy bez kryzysu politycznego i gospodarczego w ZSRR, ale też nie doszłoby do niego, gdyby nie opór większości społeczeństwa polskiego przeciw władzy komunistycznej, wyrażany w formie protestów, strajków i poprzez powstanie Solidarności. Dzielimy uczniów na 4-osobowe grupy, rozdajemy im plansze i karty do gry w pokera kryterialnego (materiał dla nauczyciela). Wyjaśniamy, że zadaniem zespołów będzie ustalenie, które z wydarzeń omawianych na zajęciach w największym stopniu przyczyniło się do upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. Po upływie wyznaczonego czasu zespoły przedstawiają swoje propozycje. Metody kontroli Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 84). Materiał dla nauczyciela Poker kryterialny zestaw kart z hasłami do gry. KRYZYS GOSPODARCZY WZSRR HASŁO PRZEBUDOWY IJAWNOŚCI UPADEK ZSRR ROZMOWY OKRĄGŁEGO STOŁU CZĘŚCIOWO WOLNE WYBORY DO SEJMU POWSTANIE RZĄDU TADEUSZA MAZOWIECKIEGO UPADEK MURU BERLIŃSKIEGO ZJEDNOCZENIE NIEMIEC OPUSZCZENIE POLSKI PRZEZ ŻOŁNIERZY ARMII RADZIECKIEJ JESIEŃ NARODÓW PRZEJĘCIE WŁADZY WZSRRPRZEZ MICHAIŁA GORBACZOWA POWSTANIE III RZECZYPOSPOLITEJ 154

155 Od niewoli do wolności lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Polska Rzeczpospolita Ludowa Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: tysiąclecie, wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Polska Rzeczpospolita Ludowa; główne postanowienia rozmów Okrągłego Stołu, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Polska Rzeczpospolita Ludowa; dlaczego komunistom udało się przejąć i utrzymać władzę w Polsce; przyczyny trudności gospodarczych Polski w czasach rządów komunistów, potrafi: przedstawić najważniejsze wydarzenia związane z dziejami Europy po 1945 r.; wskazać na mapie granice Polski po 1945 r. i wymienić jej sąsiadów; scharakteryzować rządy komunistów w Polsce; wymienić i omówić najważniejsze wystąpienia społeczeństwa przeciw rządom komunistycznym w Polsce; wyjaśnić przyczyny i skutki tych wystąpień; opisać sytuację w Polsce w okresie stanu wojennego; opisać okoliczności, w których doszło do upadku komunizmu w Polsce; ocenić skutki rządów komunistycznych w Polsce w latach ; wskazać na mapie III Rzeczpospolitą i wymienić jej sąsiadów. 155

156 Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), zestawy kart do gry dydaktycznej Fabuła z kubka, pięć kubków, oś czasu i karteczki z informacjami, klej lub taśma klejąca. Metody i techniki nauczania burza mózgów, gra dydaktyczna, linia czasu, debata za i przeciw, praca pod kierunkiem, praca z ilustracją. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Zapisujemy na tablicy hasło: PRL i prosimy uczniów, aby wymienili swoje skojarzenia z tym skrótem. Odpowiedzi zapisujemy na tablicy. Wyjaśniamy, że okres, który omawialiśmy, trudno jednoznacznie ocenić. Choć wiele osób ma do niego negatywny stosunek, jest to jednak niezwykle istotna część historii naszego państwa. Należy pamiętać, że istnienie PRL nie było efektem działalności tylko samych Polaków, ale też skutkiem polityki międzynarodowej prowadzonej przez mocarstwa biorące udział w II wojnie światowej. II. Rozwinięcie Dzielimy uczniów na 5-osobowe grupy. Każdej osobie w grupie polecamy zapoznać się z treścią jednego rozdziału w podręczniku (z wyjątkiem rozdziału Dzieciństwo w PRL). Następnie przekazujemy grupom kubki z pięcioma wymieszanymi zestawami kart do opowiadań (materiał nr 1). Uczniowie losują kartki i odczytują zapisane na nich hasła. Wspólnie decydują, do którego opowiadania będą one przydatne, po czym odkładają je na osobne miejsce. Po wylosowaniu ostatniej kartki każda osoba w grupie zabiera zestaw z hasłami związanymi z przeczytanym przez nią rozdziałem i układa opowiadanie. Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne osoby przedstawiają swoje opowiadania pozostałym członkom grupy. Wieszamy na tablicy powiększoną oś czasu, a uczniom rozdajemy po jednej karteczce z informacją (materiał nr 2). Wyjaśniamy, że ich zadaniem będzie chronologiczne uporządkowanie wydarzeń i postaci opisanych w opowiadaniach. Uczniowie kolejno podchodzą do tablicy, krótko omawiają informację zapisaną na karteczce i umieszczają ją w odpowiednim miejscu na osi czasu. 156

157 III. Podsumowanie Zapisujemy na tablicy tezę: PRL okres stracony i proponujemy uczniom przeprowadzenie krótkiej debaty za i przeciw. Prosimy o przygotowanie kilku argumentów popierających bądź odrzucających postawioną tezę. Metody kontroli Ćwiczenia 1, 2, 3 i 4 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Polska po II wojnie światowej. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Gra dydaktyczna Fabuła z kubka. Zestaw kart do opowiadania na podstawie rozdziału Komuniści u władzy. KOMUNIŚCI ODBUDOWA KRAJU ZIEMIE ODZYSKANE ZALEŻNOŚĆ OD ZSRR URZĄD BEZPIECZEŃSTWA ANALFABETYZM AWANS SPOŁECZNY SOCJALIZM Zestaw kart do opowiadania na podstawie rozdziału Czasy stalinowskie. STALINIZM DYKTATURA PARTII KOMUNISTYCZNEJ POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA CENZURA CENTRALNE PLANOWANIE ODWILŻ POLSKI PAŹDZIERNIK KOŚCIÓŁ KATOLICKI 157

158 Zestaw kart do opowiadania na podstawie rozdziału Jak zbudować socjalizm? WŁADYSŁAW GOMUŁKA POLSKA DROGA BUDOWY SOCJALIZMU GRUDZIEŃ 1970 EDWARD GIEREK KREDYTY NA ZACHODZIE KARTKI ŻYWNOŚCIOWE PROPAGANDA SUKCESU JAN PAWEŁ II Zestaw kart do opowiadania na podstawie rozdziału Solidarność. STRAJK W STOCZNI GDAŃSKIEJ LECH WAŁĘSA POROZUMIENIA SIERPNIOWE NSZZ SOLIDARNOŚĆ RUCH SPOŁECZNY STAN WOJENNY OPOZYCJA DEMOKRATYCZNA WALKA BEZ PRZEMOCY Zestaw kart do opowiadania na podstawie rozdziału III Rzeczpospolita. REFORMY GORBACZOWA UPADEK ZSRR ROZMOWY OKRĄGŁEGO STOŁU POWSTANIE PIERWSZEGO NIEKOMUNISTYCZNEGO RZĄDU W BLOKU RADZIECKIM POWSTANIE III RZECZYPOSPOLITEJ UPADEK MURU BERLIŃSKIEGO JESIEŃ LUDÓW ZJEDNOCZENIE NIEMIEC 158

159 Materiał nr 2 Linia czasu. Oś czasu. 159

160 Karteczki z informacjami. PODZIAŁ ŚWIATA NA WROGIE OBOZY KONIEC II WOJNY ŚWIATOWEJ PRZEJĘCIE WŁADZY WPOLSCE PRZEZ KOMU- NISTÓW PRZYŁĄCZENIE DO POLSKI ZIEM ODZYSKANYCH POLSKI PAŹDZIERNIK PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ WŁADYSŁAWA GOMUŁKĘ POCZĄTEK STALINIZMU WPOLSCE POWSTANIE PRL OGŁOSZENIE PODWYŻEK CEN STRAJKI NA WYBRZEŻU PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ EDWARDA GIERKA WPROWA- DZENIE KARTEK NA CUKIER WYBÓR KAROLA WOJTYŁY NA PAPIEŻA STRAJK WSTOCZNI GDAŃSKIEJ POROZU- MIENIA SIERPNIOWE POWSTANIE NSZZ SOLI- DARNOŚĆ LECH WAŁĘSA PRZYWÓDCĄ STRAJKU STAN WOJENNY OBJĘCIE WŁADZY PRZEZ WOJ- CIECHA JARU- ZELSKIEGO ZNIESIENIE STANU WOJENNEGO POKOJOWA NAGRODA NOBLA DLA LECHA WAŁĘSY ROZMOWY OKRĄGŁEGO STOŁU CZĘŚCIOWO WOLNE WYBORY DO SEJMU POWSTANIE III RZECZY- POSPOLITEJ TADEUSZ MAZOWIECKI PREMIEREM

161 23 Rzeczpospolita Polska Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; umieszcza wydarzenia historyczne na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1997; znaczenie słowa: rzeczpospolita; najważniejsze postanowienia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, rozumie pojęcia: republika, obywatel, republika demokratyczna, demokracja bezpośrednia, demokracja pośrednia, referendum, konstytucja, ustrój państwa, ustawa; dlaczego współczesną Polskę nazywa się III Rzecząpospolitą; czym jest równość obywateli wobec prawa, potrafi: dostrzec różnicę między demokracją bezpośrednią i pośrednią; wyjaśnić, w jakich okolicznościach organizuje się w Polsce referendum; wyjaśnić, w czym wyraża się demokratyczny charakter państwa polskiego, używając pojęć: wolne wybory, wolność słowa, wolne media, konstytucja; podać przykłady praw i obowiązków obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa polityczna Europy, karta pracy nr 23, oś czasu, fragmenty Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 161

162 Metody i techniki nauczania rozmowa nauczająca, praca pod kierunkiem, symulacja, drama, opis, praca z ilustracją, praca z tekstem źródłowym, mapa mentalna. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Wieszamy na tablicy mapę polityczną Europy, a następnie inicjujemy rozmowę nauczającą, w czasie której uczniowie przypominają podstawowe informacje dotyczące państwa polskiego (położenie geograficzne, ustrój polityczny, oficjalną nazwę państwa). Przy określaniu położenia geograficznego prosimy wybraną osobę o wskazanie Polski na mapie i wymienienie krajów z nią sąsiadujących. Po podaniu przez uczniów oficjalnej nazwy naszego państwa polecamy im odnaleźć w podrozdziale Co to jest rzeczpospolita? (podręcznik, s. 160, drugi akapit) informacje, które pozwolą wykonać polecenie 1 (podręcznik, s. 161). Następnie rozdajemy oś czasu (materiał nr 1) i informujemy, że Polskę nazywa się też III Rzecząpospolitą. Uczniowie odszukują we fragmencie podrozdziału Co to jest rzeczpospolita? (podręcznik, s. 160, trzeci akapit) wyjaśnienie tej nazwy i zaznaczają na osi czasu okresy istnienia I i II Rzeczypospolitej oraz datę, która zapoczątkowała istnienie III Rzeczypospolitej. II. Rozwinięcie Prosimy uczniów o przypomnienie, czym jest demokracja, i podanie nazwy państwa starożytnego uznawanego za kolebkę tej formy rządów. Wspólnie charakteryzujemy sposób zarządzania państwem ateńskim, po czym informujemy, że jest on określany jako demokracja bezpośrednia. Aby zwrócić uwagę uczniów na zasadniczą słabość tej formy rządów we współczesnych krajach, organizujemy krótką symulację dzielimy uczniów na dwie grupy (pierwsza powinna liczyć maksymalnie pięć osób, w drugiej znajdzie się pozostała część klasy) i rozdajemy instrukcję (materiał nr 2). Uczniowie pracują w grupach, a po upływie wyznaczonego czasu (5 minut) prosimy ich przedstawicieli o podanie podjętej decyzji. Następnie zadajemy pytania: 1. Której grupie było łatwiej podjąć decyzję? Która zrobiła to szybciej? 2. Z czego wynikały trudności przy podejmowaniu decyzji w każdej grupie? Wyjaśniamy, że współcześnie niemożliwe jest zarządzanie państwem przez wszystkich obywateli, i podajemy przyczyny takiego stanu rzeczy. Następnie informujemy, że 162

163 aby zachować podstawową zasadę demokracji, jaką jest wpływ obywateli na zarządzanie państwem, wprowadzono demokrację pośrednią. Uczniowie odnajdują definicję tej formy rządów w podręczniku (s. 160) i wymieniają zalety tego rozwiązania. W podsumowaniu tej części lekcji zwracamy uwagę na to, że mimo pojawienia się przedstawicieli, którzy rządzą krajem w imieniu obywateli, jeden przejaw demokracji bezpośredniej został zachowany. Polecamy uczniom odnaleźć w podręczniku (s. 161, pierwszy akapit) informacje o tym, co to za przejaw i w jakich okolicznościach mamy z nim do czynienia. W celu omówienia warunków, które musi spełnić demokratyczne państwo, proponujemy uczniom udział w zabawie O demokratycznym państwie słów kilka. Dzielimy klasę na cztery grupy, po czym rozdajemy instrukcje. Po upływie wyznaczonego czasu każdy zespół przedstawia swoją scenkę. Grupa I Grupa II Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Demokratyczne państwo (podręcznik, s. 161, drugi akapit). Przygotujcie scenkę, w której wyjaśnicie, co to oznacza, że w demokratycznym państwie wybory są wolne. Pamiętajcie, że w scence nie możecie użyć terminu, który pokazujecie. Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Demokratyczne państwo (podręcznik, s. 161, trzeci akapit). Przygotujcie scenkę, w której wyjaśnicie, co to oznacza, że w demokratycznym państwie panuje wolność słowa. Pamiętajcie, że w scence nie możecie użyć terminu, który pokazujecie. Grupa III Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Demokratyczne państwo (podręcznik, s. 161 czwarty akapit, s. 162 pierwszy akapit). Przygotujcie scenkę, w której wyjaśnicie, co to oznacza, że w demokratycznym państwie media są wolne. Pamiętajcie, że w scence nie możecie użyć terminu, który pokazujecie. Grupa IV Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Demokratyczne państwo (podręcznik, s. 162, drugi akapit). Przygotujcie scenkę, w której wyjaśnicie, co to oznacza, że w demokratycznym państwie panuje równość wobec prawa. Pamiętajcie, że w scence nie możecie użyć terminu, który pokazujecie. W dalszej części lekcji wyjaśniamy, czym jest konstytucja i jakie są jej główne treści, a także na czym polega jej nadrzędna rola wobec innych aktów prawnych. Szczególną uwagę zwracamy na zagwarantowane w konstytucji prawa i obowiązki obywateli oraz na sytuacje, w których prawa te mogą zostać ograniczone. Sprawdzamy uzyskaną przez uczniów wiedzę, wspólnie rozwiązując ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 91). III. Podsumowanie Rozdajemy uczniom fragmenty Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (materiał nr 3) i polecamy się z nimi zapoznać. Następnie prosimy o odpowiedź na pytania zamieszczone pod preambułą i wykonanie polecenia znajdującego się pod tekstem I rozdziału. 163

164 Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 89). Rozdajemy karty pracy i polecamy uczniom wykonać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, polecając wybranej osobie odczytać odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 163). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Oś czasu. Materiał nr 2 Instrukcja dla grup. Jesteście obywatelami rządzącymi państwem A. Właśnie się dowiedzieliście, że w najbliższym czasie sąsiedni kraj B wspólnie z krajem C zamierzają was zaatakować. Jaka będzie wasza reakcja na agresję? Podejmijcie decyzję, biorąc pod uwagę następujące informacje: 1. Kraje B i C mają liczniejszą armię, ale słabsze uzbrojenie. 2. Między krajami B i C leży kraj D, który jest wprawdzie waszym sojusznikiem, ale posiada niewielką i słabo uzbrojoną armię. 3. Wykonanie ataku uprzedzającego może zniechęcić do was inne państwa w regionie. 4. Dowództwo wojskowe informuje, że armia nie zdąży z przygotowaniami przed wybuchem wojny. Pamiętajcie też, że podjęta przez was decyzja musi mieć poparcie większości obywateli. Materiał nr 3 Fragmenty Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 2 kwietnia 1997 r. PREAMBUŁA W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. 164

165 Pytania: 1. Do których wydarzeń historycznych odwołuje się preambuła, czyli wstęp do Konstytucji? 2. Jaki jest podstawowy powód ustanowienia Konstytucji? 3. Na jakie wartości, wyznawane przez Naród Polski, powołuje się preambuła? 4. Jakie korzyści z ustanowienia Konstytucji odnosi obywatel, a jakie władza? Rozdział I. RZECZPOSPOLITA Art Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. 2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Art Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Art Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Art. 14. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu. Art Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu. 2. Barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony. 3. Hymnem Rzeczypospolitej Polskiej jest Mazurek Dąbrowskiego. 4. Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej Polskiej podlegają ochronie prawnej. Art. 29. Stolicą Rzeczypospolitej Polskiej jest Warszawa. Podaj numery artykułów, które dotyczą niżej wymienionych kwestii: Władze państwa.... Symbole narodowe.... Rola narodu w państwie.... Forma rządów w państwie.... Siedziba władz państwowych.... Zasady demokratycznego państwa.... Nadrzędna rola Konstytucji nad innymi aktami prawnymi....

166 24 Kto rządzi Polską? Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: rok; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: imię i nazwisko aktualnie urzędujących prezydenta i premiera; zasady obowiązujące podczas wyborów do sejmu i senatu, rozumie pojęcia: władza ustawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza, trójpodział władzy, parlament, Zgromadzenie Narodowe, Rada Ministrów, minister, trybunał, niezawisłość, bezstronność; dlaczego wprowadzono trójpodział władzy; potrafi: scharakteryzować relacje między władzą wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą; wymienić organy władzy w Rzeczypospolitej Polskiej: parlament, prezydenta, rząd, sądy i omówić najważniejszą funkcję każdego z tych organów w systemie politycznym; opisać sposób działania sejmu i senatu; wyjaśnić, na jakich zasadach opiera się praca sądów i trybunałów. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), karta pracy nr 24, prezentacja multimedialna na temat siedzib władz państwowych oraz prezydentów III Rzeczypospolitej, zestaw kartek z hasłami do zabawy Trójpodział władzy jak to działa? 166

167 Metody i techniki nauczania metoda problemowa, praca pod kierunkiem, pokaz, praca z ilustracją, chodzące kategorie. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Jak działają władze państwa? Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów o przypomnienie, czym jest konstytucja i jakie są jej główne treści, a następnie polecamy wybranym osobom odczytać pracę domową. Informujemy, że konstytucja jest dokumentem, który ma za zadanie ułatwić funkcjonowanie ogromnej i skomplikowanej struktury, jaką jest państwo. Szczególne znaczenie tego dokumentu uwidacznia się w zapisach dotyczących działalności władz państwowych. II. Rozwinięcie Informujemy uczniów, że podczas zajęć podejmą się zadania, które pozwoli im zrozumieć, jak bardzo złożone jest działanie każdego państwa. Będą musieli ustalić zasady obowiązujące w stworzonym przez siebie kraju. Dzielimy uczniów na sześć grup i każdej rozdajemy instrukcję (materiał nr 1). Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele zespołów prezentują wyniki prac. Następnie wspólnie ustalamy zalety i wady każdej z podanych propozycji, zwracając szczególną uwagę na rodzaje wymyślonych władz i podział kompetencji między nimi, po czym wybieramy najlepszą z nich. III. Podsumowanie Pytamy uczniów, co sprawiło im najwięcej trudności przy ustalaniu zasad funkcjonowania władz państwowych. Wyjaśniamy, że kluczem do ich sprawnego działania jest dokonanie wyraźnego podziału kompetencji, aby nie wchodziły sobie w drogę, lecz się uzupełniały. Na podstawie treści podrozdziału Trójpodział władzy (podręcznik, s. 164) wyjaśniamy, czym jest trójpodział władzy i w jakim celu go wprowadzono. Część II. Kto rządzi Polską? Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. 167

168 Prosimy uczniów o przypomnienie, czym jest trójpodział władzy i w jakim celu został wprowadzony. II. Rozwinięcie Polecamy uczniom zapoznać się z ćwiczeniem 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 92) i wyjaśniamy, że ich zadaniem będzie uzupełnienie tabeli informacjami o władzach państwa polskiego oraz ich uprawnieniach. Dzielimy klasę na trzy grupy i rozdajemy instrukcje: Grupa I Grupa II Zapoznajcie się z treścią podrozdziału Sejm i senat, czyli władza ustawodawcza (podręcznik, s ), a następnie zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić część tabeli dotyczącą władzy ustawodawczej. Zapoznajcie się z treścią podrozdziału Prezydent i rząd, czyli władza wykonawcza (podręcznik, s. 166), a następnie zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić część tabeli dotyczącą władzy wykonawczej. Grupa III Zapoznajcie się z treścią podrozdziału Sądy i trybunały, czyli władza sądownicza (podręcznik, s. 167), a następnie zbierzcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić część tabeli dotyczącą władzy sądowniczej. Uczniowie zapoznają się z treścią podrozdziałów, a po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele zespołów odczytują zebrane informacje. Korygujemy ewentualne błędy i polecamy pozostałym grupom uzupełnić kolejne części tabeli. W celu sprawdzenia stopnia opanowania zdobytych wiadomości rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, polecając wybranej osobie odczytać informacje przyporządkowane poszczególnym organom władzy oraz uzupełniony tekst. III. Podsumowanie Korzystając z przygotowanej wcześniej prezentacji multimedialnej, przedstawiamy siedziby poszczególnych władz państwa polskiego oraz postacie prezydentów III Rzeczypospolitej (prezentację możemy wzbogacić dodatkowymi informacjami dotyczącymi zasad obowiązujących podczas wyborów parlamentarnych i prezydenckich oraz sposobu działania i uprawnień władz Rzeczypospolitej Polskiej). Po zakończeniu prezentacji prosimy uczniów o wykonanie ćwiczenia 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Proponujemy zabawę Trójpodział władzy jak to działa? z wykorzystaniem techniki chodzących kategorii (materiał nr 2). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 167). 168

169 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Instrukcja. Jesteście założycielami nowego państwa. Nadajcie mu nazwę, a następnie ustalcie zasady dotyczące funkcjonowania władzy, która nim rządzi. Pamiętajcie przy tym, że wasze państwo musi zachować demokratyczny charakter. Zastanówcie się nad następującymi kwestiami: Jakie instytucje mają sprawować władzę? W jaki sposób powinny być powoływane? Czym mają się zajmować? Swoje ustalenia przedstawcie w formie schematu. Materiał nr 2 Zabawa Trójpodział władzy jak to działa? Przebieg zabawy. Rozdajemy kartki z informacjami związanymi z trójpodziałem władzy. Wybrane osoby otrzymują kolorowe kartki z głównymi hasłami, pozostali białe kartki z informacjami cząstkowymi odnoszącymi się do haseł głównych. Zadaniem uczniów będzie ustawienie się przy osobie z właściwym hasłem głównym i wyjaśnienie, w jaki sposób informacja na ich kartce z nim się wiąże. Hasła główne. Władza ustawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza. Informacje cząstkowe. sejm, senat, parlament, Zgromadzenie Narodowe, posłowie, senatorowie, 460, 100, prezydent, rząd, Rada Ministrów, premier, prezes Rady Ministrów, ministrowie, sądy, Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, sędziowie, uchwalanie prawa, wprowadzanie prawa w życie, sądzenie za nieprzestrzeganie prawa, rozstrzyganie sporów, wybór przez obywateli na 4 lata, wybór przez obywateli na 5 lat, głowa państwa, niezawisłość, bezstronność.

170 25 To, co nas łączy Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: lokalizację najważniejszych miejsc pamięci narodowej, rozumie pojęcia: święto państwowe (narodowe), miejsca pamięci narodowej; dlaczego obchodzimy święta państwowe (narodowe); co zadecydowało o nadaniu konkretnym terenom, budowlom i obiektom statusu miejsc pamięci narodowej, potrafi: wymienić i wytłumaczyć znaczenie najważniejszych świąt narodowych, symboli narodowych (państwowych) i miejsc pamięci narodowej; przedstawić historię polskich symboli narodowych; opisać najważniejsze miejsca pamięci narodowej; wyjaśnić, z jakimi wydarzeniami są związane te miejsca; zlokalizować i opisać miejsca pamięci narodowej w środowisku lokalnym. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), karta pracy nr 25. Metody i techniki nauczania burza mózgów, opis, rozmowa nauczająca, projekt, praca z ilustracją. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. 170

171 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Zachęcamy uczniów do podzielenia się swoimi skojarzeniami ze słowem patriotyzm. Zapisujemy na tablicy propozycje uczniów, po czym wybieramy te, które pozwolą sformułować definicję tego pojęcia. Następnie pytamy o sposoby okazywania patriotycznej postawy wobec ojczyzny. Wyjaśniamy uczniom, że okazywanie patriotyzmu jest jednym z najbardziej pożądanych zachowań każdego obywatela. Utożsamianie się z własną ojczyzną, jej symbolami, historią i kulturą, a także rozwinięte poczucie przynależności do własnego narodu są podstawą prawidłowego funkcjonowania zarówno społeczeństwa, jak i państwa. II. Rozwinięcie Prosimy uczniów o wymienienie polskich symboli narodowych, a także przypomnienie okoliczności historycznych związanych z powstaniem polskiego hymnu państwowego. Posiłkując się treścią podrozdziału Symbole narodowe (podręcznik, s ), opisujemy historię polskiej flagi i godła narodowego. Kolejną część lekcji rozpoczynamy od zapytania uczniów o poznane na zajęciach historii wydarzenia, które najbardziej zapadły im w pamięć (wybieramy spośród nich odpowiedzi dotyczące świąt narodowych). Następnie zachęcamy uczniów, aby wyjaśnili, dlaczego zapamiętali te właśnie wydarzenia. Ich odpowiedzi posłużą do zdefiniowania pojęcia święta państwowego (narodowego). Korzystając z treści podrozdziału Święta państwowe (podręcznik, s. 170), wymieniamy te święta, które nie pojawiły się wśród odpowiedzi uczniów. Jako kolejny, obok uroczystego obchodzenia świąt państwowych, przejaw patriotyzmu wskazujemy otaczanie czcią i szacunkiem miejsc związanych z ważnymi wydarzeniami z historii kraju. Przypominamy uczniom zagadnienia, które mieli opracować w ramach projektu Polskie miejsca pamięci narodowej (zob. komentarz do lekcji). Grupy kolejno przedstawiają przygotowane materiały na forum klasy. Po zakończeniu prezentacji prosimy uczniów, aby zastanowili się nad celem istnienia miejsc pamięci narodowej i nad odgrywaną przez nie rolą. III. Podsumowanie Omawiamy z uczniami przygotowany projekt. Pytamy o emocje towarzyszące im w czasie jego realizacji, o trudności w trakcie pracy, o przebieg współpracy między członkami zespołów. Wykorzystując arkusz oceny projektu, wspólnie oceniamy prace poszczególnych grup. Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zamieszczone w nich zadanie. Poprawność jego wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o podanie odpowiedzi. 171

172 Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 95). Praca domowa Znajdź i umieść w portfolio informacje o miejscach pamięci narodowej, które znajdują się w twojej okolicy. Komentarz do lekcji Na dwa tygodnie przed planowanymi zajęciami proponujemy uczniom udział w projekcie Polskie miejsca pamięci narodowej. Dzielimy klasę na osiem grup i każdej z nich przydzielamy do omówienia jedno z podanych niżej miejsc pamięci narodowej: 1. Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie. 2. Katedra na Wawelu. 3. Pomnik Obrońców Wybrzeża na Westerplatte. 4. Bazylika i klasztor Ojców Paulinów na Jasnej Górze. 5. Zamek Królewski w Warszawie. 6. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau. 7. Pole bitwy pod Grunwaldem. 8. Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Zadanie uczniów będzie polegało na przygotowaniu prezentacji zawierającej krótką informację o wydarzeniu historycznym, z którym jest związane to miejsce, opis okoliczności powstania danego miejsca, opis samego miejsca oraz informacje o sposobach obchodzenia rocznic wydarzeń historycznych, upamiętnianych przez to miejsce.

173 26 Nie tylko Polacy Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: dane dotyczące liczebności mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, rozumie pojęcia: mniejszość narodowa, mniejszość etniczna; różnice między mniejszością narodową i mniejszością etniczną, potrafi: wyjaśnić, na czym polega podwójna narodowość; wymienić mniejszości narodowe i etniczne żyjące w Polsce i na wybranych przykładach opisać ich kulturę i tradycje; wyjaśnić, jakie prawa przysługują mniejszościom narodowym i etnicznym w Polsce; wymienić pozytywne aspekty obecności mniejszości narodowych i etnicznych wpolsce. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), karta pracy nr 26. Metody i techniki nauczania rozmowa nauczająca, opis, praca pod kierunkiem, dyskusja, praca z mapą. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. 173

174 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Nawiązując do tematów o społeczeństwie polskim I i II Rzeczypospolitej, prosimy uczniów o dokonanie jego krótkiej charakterystyki. Rozmową kierujemy tak, aby uczniowie dostrzegli wielonarodowy i tolerancyjny charakter społeczeństwa polskiego. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, wyjaśniamy, że przez wiele wieków Rzeczpospolita stanowiła mozaikę narodowości, języków, religii i kultur. Ta różnorodność czyniła Polskę państwem niezwykłym. Jednak stan ten należy już do przeszłości w wyniku wydarzeń związanych z II wojną światową. Przypominamy działania nazistów w Polsce, które doprowadziły do Holokaustu, a także podjęte po wojnie decyzje dotyczące zmiany granic Polski. Pociągnęły one za sobą zniknięcie licznych grup narodowych i etnicznych mieszkających na utraconych terenach oraz migracje innych, które opuszczały zajęte przez nasz kraj obszary. W rezultacie tych zmian Polska stała się krajem jednolitym narodowościowo. Nie wyjaśniamy tego terminu, tylko zachęcamy uczniów, aby przyjrzeli się danym w tabeli (podręcznik, s. 175) i spróbowali sami go wyjaśnić. Prosimy też o podanie odsetka ludności niepolskiej mieszkającej w naszym kraju. Wprowadzamy pojęcia mniejszości narodowej oraz mniejszości etnicznej i wymieniamy konkretne grupy, które do tych mniejszości należą. Zwracamy też uwagę na zjawisko podwójnej narodowości. Następnie polecamy uczniom zapoznać się z fragmentem podrozdziału Mniejszości narodowe w Polsce (podręcznik, s. 176) i wykonać polecenie 6 (podręcznik, s. 176). Wykorzystując treść podrozdziału Litwini z Puńska (podręcznik, s. 174), pytamy uczniów, czy prawa przysługujące mniejszościom narodowym są w Polsce przestrzegane. W celu scharakteryzowania mniejszości etnicznych w Polsce polecamy uczniom zapoznać się z ćwiczeniem 3 (zeszyt ćwiczeń, s ) i odnaleźć w podrozdziale Mniejszości etniczne (podręcznik, s ) informacje, które pozwolą to ćwiczenie uzupełnić (zob. komentarz do lekcji). III. Podsumowanie Inicjujemy dyskusję wokół pytania C (podręcznik, s. 177). Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się w nich zadania. Następnie sprawdzamy, czy mapa została poprawnie uzupełniona i prosimy wybrane osoby o odczytanie informacji zamieszczonych w tabeli. Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 97). 174

175 Znajdź i umieść w portfolio informacje o mniejszościach narodowych i etnicznych żyjących obecnie (lub w przeszłości) w twojej najbliższej okolicy. Komentarz do lekcji Jeśli mamy taką możliwość, możemy zaprosić na zajęcia przedstawiciela mniejszości narodowej lub etnicznej, który opowie o jej historii, kulturze i obyczajach. Możemy też zorganizować Dzień Mniejszości Narodowych i Etnicznych, który będzie okazją do przybliżenia uczniom zagadnień związanych z obecnością mniejszości w Polsce oraz praw, jakie im przysługują.

176 27 Polacy na świecie Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: przyczyny emigracji w przeszłości i współcześnie; dane liczbowe dotyczące skupisk Polonii na świecie, rozumie pojęcia: emigracja, Polonia; na czym polega różnica między osobami polskiego pochodzenia a Polakami za granicą; problemy, jakie emigranci napotykają za granicą, potrafi: rozróżnić emigrację polityczną i zarobkową; opisać historię emigracji Polaków; wymienić i wskazać na mapie miejsca największych skupisk Polaków na świecie; wskazać pozytywne i negatywne aspekty życia na emigracji. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa polityczna świata, karta pracy nr 27, opowiadanie Historia Marysi, plansza Emigracja plusy i minusy. Metody i techniki nauczania praca pod kierunkiem, praca z mapą, dyskusja, praca z ilustracją. 176

177 Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Zapisujemy na tablicy hasło: emigracja. Nawiązując do lekcji o powstaniu listopadowym, prosimy o przypomnienie najważniejszych skutków tego wystąpienia zbrojnego przeciw zaborcy. Gdy padnie hasło: Wielka Emigracja, informujemy, że opuszczanie kraju przez Polaków to zjawisko, które dotyczy nie tylko przeszłości. Występuje też współcześnie, choć jego skala i przyczyny są dziś zupełnie inne. II. Rozwinięcie Polecamy uczniom zapoznać się z treścią podrozdziału Historia polskiej emigracji (podręcznik, s ). Informujemy, że uzyskane wiadomości zostaną wykorzystane do wykonania projektu z ćwiczenia 2 w zeszycie ćwiczeń (s ). Prosimy uczniów o ustalenie, jakie informacje powinny się znaleźć przy każdej ilustracji (zaznaczamy, że uzupełnienie ćwiczenia będzie pracą domową). Następnie, w nawiązaniu do wymienionych w podrozdziale przyczyn emigracji, prosimy o odpowiedź na pytanie 2 (podręcznik, s. 179). Wyjaśniamy pojęcie Polonii. Na przykładzie z podręcznika (s. 179) tłumaczymy, na czym polega różnica między osobami polskiego pochodzenia a Polakami za granicą. Podajemy też szacunkową liczebność Polonii. Potem rozdajemy uczniom karty pracy i informujemy, że ich kolejnym zadaniem będzie zaznaczenie na mapie w zadaniu A największych skupisk Polonii. Po wykonaniu zadania sprawdzamy jego poprawność, wykorzystując jako klucze odpowiedzi informacje z podręcznika (s. 180) oraz mapę ścienną. Zwracamy uwagę na to, że Polacy mieszkający za naszą północno-wschodnią i wschodnią granicą (Litwa, Białoruś, Ukraina) nie chcą, aby nazywano ich Polonią, i wyjaśniamy dlaczego. Kolejną część lekcji poświęcamy omówieniu zjawiska emigracji Polaków we współczesnych czasach. Prosimy uczniów o przypomnienie jej charakteru, a następnie informujemy, że wyjazdy za chlebem nasiliły się po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Wyjaśniamy, że umożliwiło to naszym rodakom podjęcie legalnej pracy za granicą (najpierw w większości państw Unii, a obecnie na całym jej terytorium). Z powodu utrzymującego się w Polsce wysokiego bezrobocia wyjazd okazał się dla wielu Polaków jedynym sposobem uzyskania zatrudnienia. Jednak podjęcie decyzji o opuszczeniu kraju zawsze wiąże się z różnorodnymi konsekwencjami. Dotykają one zarówno samych wyjeżdżających, jak i ich rodzin, które pozostały w kraju. Aby uczniowie mogli poznać i zrozumieć te konsekwencje, prosimy o wysłuchanie pierwszej części historii 12-letniej Marysi (materiał nr 1). Po odczytaniu tekstu za- 177

178 chęcamy uczniów do zastanowienia się nad tym, jakie zmiany czekają ojca Marysi i jego rodzinę. Wieszamy na tablicy pierwszą tabelkę z planszy Emigracja plusy i minusy (materiał nr 2), a następnie inicjujemy dyskusję. Sformułowane przez uczniów wnioski zapisujemy na planszy. W dalszej części lekcji odczytujemy drugą część opowiadania (materiał nr 1) i powtarzamy procedurę. Wnioski zapisujemy w drugiej tabelce planszy. Po jej uzupełnieniu polecamy uczniom zapoznać się z podrozdziałem Życie na emigracji (podręcznik, s ) i wymienić te skutki wyjazdu z kraju, które powtórzyły się w czasie dyskusji. III. Podsumowanie Prosimy uczniów, aby spróbowali ocenić, czy decyzja o emigracji przynosi osobom wyjeżdżającym i ich rodzinom więcej korzyści czy strat. Na koniec zadajemy pytanie C (podręcznik, s. 182). Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 101). Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Opowiadanie Historia Marysi. 1. Do niedawna 12-letniej Marysi świat wydawał się miejscem uporządkowanym i bezpiecznym. Wszystko się zmieniło, gdy pewnego dnia jej tata przyszedł do domu z okropną wiadomością, że właśnie stracił pracę. Ponieważ zakład, w którym pracował, był jedynym w najbliższej okolicy, szanse na znalezienie nowej pracy wydawały się znikome. Mama zajmowała się półrocznym bratem Marysi, Jasiem, i nie mogła pracować. Tata przez rok próbował coś znaleźć, ale bez powodzenia. W końcu rodzina wydała wszystkie zgromadzone oszczędności. Pewnego dnia tata zebrał wszystkich przy kuchennym stole i oznajmił, że jedynym wyjściem z tej sytuacji jest jego wyjazd za granicę w poszukiwaniu pracy. Marysia nie wiedziała, co o tym myśleć Ojciec Marysi już od pół roku przebywa poza granicami kraju. Sytuacja finansowa rodziny zdecydowanie się poprawiła, ale dziewczynka bardzo tęskni za tatą. Chociaż on codziennie dzwoni i co miesiąc przesyła pieniądze, to jednak czuje się w domu wielką pustkę. Na dodatek kilka dni temu Marysia usłyszała zaskakującą, dziwną rozmowę mamy z tatą. Wynikało z niej, że namawia on mamę, aby wraz z dziećmi przeprowadziła się do niego. Dziewczynkę ogarnęło przerażenie. Co to dla nich wszystkich oznacza...? 178

179 Materiał nr 2 Plansza Emigracja plusy i minusy. Wersja do uzupełnienia. Ojciec Marysi Emigracja plusy i minusy Wyjazd ojca za granicę Rodzina w kraju Wyjazd całej rodziny za granicę +++

180 Wersja uzupełniona (propozycja). Emigracja plusy i minusy Wyjazd ojca za granicę Ojciec Marysi Rodzina w kraju znajdzie pracę, której brakuje wkraju będzie zarabiał pieniądze będzie mógł udzielić wsparcia finansowego rodzinie w Polsce pozna nowy kraj, nowych ludzi nauczy się obcego języka będzie tęsknił za rodziną i za krajem będzie czuł się samotny i wyobcowany może wykonywać pracę poniżej swoich kwalifikacji uzyska wsparcie finansowe podniesie się jej poziom życia będzie tęsknić za mężem i ojcem będzie rozbita istnieje możliwość rozpadu rodziny, której członkowie po długotrwałej rozłące nie będą wstaniesięporozumieć dzieci będą miały poczucie opuszczenia, niekochania ich przez ojca dzieci mogą sprawiać kłopoty wychowawcze Wyjazd całej rodziny za granicę +++ połączenie rodziny stabilizacja finansowa poznanie nowego kraju, nowych ludzi poznanie obcego języka oderwanie od reszty rodziny i przyjaciół konieczność przystosowania się do życia w kraju o innej kulturze i obyczajach możliwe problemy dzieci w szkole tęsknota za domem

181 Państwo i społeczeństwo lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Polska dziś Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: polskie święta narodowe, symbole narodowe i miejsca pamięci narodowej; najważniejsze mniejszości narodowe i etniczne zamieszkujące Polskę; typy emigracji oraz jej przyczyny w przeszłości i współcześnie, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Polska dziś; dlaczego obchodzimy święta państwowe (narodowe), potrafi: wyjaśnić, w czym wyraża się demokratyczny charakter państwa polskiego; podać przykłady praw i obowiązków obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; wymienić organy władzy w Rzeczypospolitej Polskiej i omówić najważniejszą funkcję każdego z tych organów w systemie politycznym; opisać sposób działania sejmu i senatu; opisać na wybranych przykładach kulturę i tradycje mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce; wymienić i wskazać na mapie miejsca największych skupisk Polaków na świecie. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), 181

182 materiały do gry w bingo, materiały do gry prawda fałsz. Metody i techniki nauczania gra dydaktyczna, rozmowa nauczająca. Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat, a następnie wyjaśniamy uczniom, że celem zajęć będzie próba zebrania najważniejszych informacji związanych z organizacją i funkcjonowaniem państwa polskiego po 1989 r. oraz dotyczących społeczeństwa polskiego i wzajemnych relacji między nim a państwem. II. Rozwinięcie W celu przypomnienia najważniejszych zagadnień związanych z organizacją państwa polskiego proponujemy uczniom udział w grze dydaktycznej bingo. Dzielimy klasę na 5-osobowe zespoły, a następnie rozdajemy plansze oraz zestaw haseł do gry i wyjaśniamy jej zasady (materiał nr 1). Po zakończeniu gry zachęcamy uczniów do wypowiedzi na temat zalet funkcjonowania demokracji w Polsce oraz korzyści wynikających z istnienia trójpodziału władzy. Następną część lekcji poświęcamy kwestiom dotyczącym społeczeństwa polskiego i jego relacji z państwem. Służyć temu będzie rozegranie gry dydaktycznej prawda fałsz. Ponownie dzielimy klasę na grupy i informujemy, że każda osoba w danym zespole ma za zadanie przypomnieć sobie treść jednego z rozdziałów w dziale Polska dziś. Po upływie wyznaczonego czasu wyjaśniamy uczniom zasady gry i rozdajemy plansze oraz zestawy kart (materiał nr 2). III. Podsumowanie Inicjujemy rozmowę, w trakcie której zachęcamy uczniów do scharakteryzowania społeczeństwa Polski po 1989 r. Metody kontroli Uczniowie rozwiązują Wielki sprawdzian wiedzy o dzisiejszej Polsce (zeszyt ćwiczeń, s ).

183 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Gra dydaktyczna bingo. Instrukcja. 1. Gra odbywa się w zespołach 5-osobowych. 2. Każdy zespół otrzymuje planszę do gry. 3. Nauczyciel czyta losowo wybrane definicje haseł, a następnie odkłada je na bok, by po skończonej rozgrywce móc sprawdzić, które z nich wystąpiły w grze. 4. Uczniowie mają za zadanie odgadnąć, o jakim pojęciu jest mowa, i zaznaczyć je drobnym przedmiotem (kulką z papieru, gumką). Po zaznaczeniu 5 pól w pionie, poziomie lub po przekątnej zespół ogłasza koniec partii, krzycząc: bingo. Nauczyciel każdorazowo, po zaznaczeniu przez wszystkie grupy hasła, podaje to właściwe. Grupy, które się pomyliły, zdejmują przedmiot ze źle zaznaczonego pola i kładą go obok planszy. 5. Znawcami państwa polskiego ogłaszamy uczniów z zespołu, który jako pierwszy ukończył grę. Plansza do gry. (Pozostałe wersje planszy są dostępne na stronie RZECZPOSPOLITA POLSKA REPUBLIKA PARLAMENT PREMIER III RZECZPOSPOLITA MINISTER REFERENDUM DEMOKRACJA DEMOKRACJA BEZPOŚREDNIA RÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA KONSTYTUCJA TRÓJPODZIAŁ WŁADZY OBYWATEL SENAT TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY WOLNOŚĆ MEDIÓW TRYBUNAŁ STANU SEJM USTAWA RZĄD PREZYDENT USTRÓJ WOLNE WYBORY WOLNOŚĆ SŁOWA DEMOKRACJA POŚREDNIA 183

184 Definicje haseł. Oficjalna nazwa państwa polskiego. Państwo, którym rządzą władze wybierane przez obywateli na określony czas. Mieszkaniec państwa mający uprawnienia i obowiązki określone przez prawo i konstytucję. Nazwa państwa polskiego powstałego po 1989 r. Inaczej władza ludu. Forma rządów polegająca na decydowaniu o sprawach państwa przez wszystkich obywateli. Forma rządów polegająca na decydowaniu o sprawach państwa przez władze wybrane w drodze wyborów przez obywateli. Głosowanie, w którym może wziąć udział każdy pełnoletni obywatel. Jest ono organizowane w sprawach wyjątkowej wagi i najczęściej ma formę pytania. Sytuacja, w której obywatel może bez obaw zagłosować na wybranego przez siebie kandydata. Możliwość swobodnego wypowiadania swoich poglądów. Sytuacja, w której każdy ma możliwość przedstawienia swoich poglądów w środkach masowego przekazu. Sytuacja, w której każdy obywatel jest traktowany tak samo, bez względu na pochodzenie, czy pełnioną funkcję. Zasady określające organizację państwa i sposób działania jego władz. Dokument opisujący ustrój państwa oraz główne prawa i obowiązki obywateli. Sposób organizacji państwa polegający na podziale uprawnień między trzy rodzaje instytucji pełniących władzę w państwie. Instytucja sprawująca władzę ustawodawczą i składająca się z dwóch izb. Prawo uchwalone przez sejm. Składa się z 460 posłów. Liczy 100 senatorów. Pełni funkcję głowy państwa. Inaczej Rada Ministrów. Potoczne określenie osoby stojącej na czele Rady Ministrów. Członek Rady Ministrów odpowiadający za jakąś dziedzinę. Instytucja zajmująca się ocenianiem, czy tworzone w Polsce prawo jest zgodne z Konstytucją, oraz rozstrzyganiem sporów między innymi władzami państwa. Instytucja zajmująca się sądzeniem najwyższych urzędników państwowych za naruszenie Konstytucji lub ustawy. 184

185 Materiał nr 2 Gra dydaktyczna prawda fałsz. Instrukcja. 1. Gra odbywa się w zespołach 5-osobowych. 2. Każdy zespół otrzymuje planszę do gry i karty. 3. Karty należy położyć na środkowym polu czystą stroną do góry. Uczniowie kolejno wyciągają po jednej karcie i głośno odczytują jej treść. Grupa decyduje, czy kartę położyć na polu PRAWDA czy na polu FAŁSZ. 4. Jeżeli grupa w przewidzianym czasie nie dojdzie do porozumienia lub uzna, że do podjęcia decyzji potrzebuje więcej informacji, odkłada kartę na pole oznaczone znakiem zapytania. Będzie mogła do niej wrócić później. 5. Grę wygrywa zespół, który jako pierwszy poprawnie ułoży wszystkie karty. Plansza.

186 Karty do gry. Flaga Polski jest biało-czerwona. Godłem Polski jest orzeł biały w czerwonej koronie na złotym tle. Hymnem państwowym (narodowym) Polski jest Mazurek Dąbrowskiego. Słowa do hymnu państwowego powstały pod koniec XIX w. Najważniejsze rocznice narodowe obchodzimy jako święta państwowe (narodowe). 3 maja obchodzimy Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego. 11 listopada obchodzimy Narodowe Święto Niepodległości. Miejscem pamięci narodowej są tereny, budowle i obiekty, które upamiętniają postać lub wydarzenie ważne dla dziejów narodu polskiego. Jednym z miejsc pamięci narodowej jest Muzeum Powstania Warszawskiego. Miejscem pamięci narodowej związanym z historią średniowiecznej Polski jest pole bitwy pod Grunwaldem. Miejscem pamięci narodowej związanym z okresem II wojny światowej są bazylika i klasztor Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Mniejszość narodowa nigdy nie miała własnego państwa. Mniejszość etniczna to grupa ludzi, która nie uznaje się za część społeczeństwa żyjącego w danym państwie. Do największych mniejszości narodowych w Polsce należą Niemcy i Ukraińcy. Najmniej liczną mniejszością narodową w Polsce są Czesi. W Polsce mieszkają przedstawiciele czterech mniejszości etnicznych. Najmniej liczną mniejszością etniczną w Polsce są Tatarzy. Jedną z mniejszości etnicznych w Polsce jest lud pochodzenia tureckiego, wyznający religię, która wywodzi się z judaizmu. Łemkowie to wędrowny lud wywodzący się z Indii. Mniejszości narodowe w Polsce stanowią ok. 3% mieszkańców kraju. Jednym z praw mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce jest możliwość posługiwania się językiem polskim. 186

187 Emigracja to wyjazd z ojczyzny na dłużej albo na stałe. Najliczniejszą emigracją whistoriipolskibyła Wielka Emigracja. Emigracja polityczna to ucieczka z kraju w obawie przed represjami za przekonania polityczne. Po 1989 r. w Polsce nie było emigracji politycznej. Współczesna emigracja z Polski ma przyczyny ekonomiczne. Polonia to Polacy mieszkający poza granicami kraju. Nie ma różnicy między osobą polskiego pochodzenia apolakiemzagranicą. Największe skupisko Polonii znajduje się w Niemczech. Do pozaeuropejskich państw, w których mieszka najwięcej przedstawicieli Polonii, należą Stany Zjednoczone i Wielka Brytania.

188 28 Nikt nie jest samotną wyspą Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: tysiąclecie; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: dane liczbowe dotyczące wysokości bezrobocia w Polsce; sposoby walki z bezrobociem, rozumie pojęcia: potrzeby fizjologiczne, potrzeby psychiczne, społeczeństwo, kultura, wartości, grupa społeczna, problemy społeczne, bezrobocie, narkomania; znaczenie realizacji potrzeb dla funkcjonowania każdego człowieka; wpływ problemów społecznych na funkcjonowanie społeczeństwa, potrafi: wyjaśnić, w czym wyraża się odmienność i niepowtarzalność każdego człowieka; dokonać charakterystyki własnej osoby i dostrzec te cechy, które odróżniają go od innych; podać przykłady różnorodnych potrzeb człowieka oraz sposoby ich zaspokajania; opisać proces kształtowania się pierwszych społeczeństw; wymienić przykłady wartości, które są ważne dla niego i dla społeczeństwa; opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie; wymienić przykłady grup społecznych, do których należy; podać przykłady ważnych problemów współczesnej Polski, korzystając z różnych źródeł informacji (od osób dorosłych, z prasy, radia, telewizji, internetu); odczytaćzwykresu wysokość bezrobocia w Polsce w wybranych latach. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), 188

189 karta pracy nr 28, tabela To ja to my, plakat z sylwetką człowieka, uproszczony schemat potrzeb według Maslowa, obrazki do definicji społeczeństwa, plakat Struktura społeczeństwa. Metody i techniki nauczania burza mózgów, rozmowa nauczająca, praca pod kierunkiem, opis, praca z ilustracją, mapa mentalna, zabawa dydaktyczno-ruchowa, dyskusja, projekt. Formy zajęć praca indywidualna, praca zbiorowa, praca w grupach. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Nikt nie jest samotną wyspą Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Wieszamy na tablicy tabelę To ja to my (materiał nr 1) oraz plakat z sylwetką człowieka (materiał nr 2), po czym rozdajemy uczniom karty pracy. Zachęcamy ich do wpisania w zadaniu A wszystkich skojarzeń na temat własnej osoby. Po wykonaniu polecenia prosimy chętne osoby o odczytanie wpisanych skojarzeń. Odpowiedzi każdej osoby zaznaczamy w odpowiedniej rubryce tabeli znakiem + w innym kolorze. Jeśli któraś z nich się powtórzy, otaczamy ją kółkiem. Następnie pytamy, o czym świadczy liczba plusów, które nie są w kółku (zob. komentarz do lekcji, pkt 1). Uczniowie powinni dojść do wniosku, że każdy z nas ma pewien niepowtarzalny zestaw cech, które go charakteryzują, choć kilka z nich jest wspólnych dla wielu, a nawet dla wszystkich ludzi. Dla potwierdzenia słuszności tego wniosku polecamy uczniom zapoznać się z rysunkami i treścią podrozdziału Podobni, a jednak różni (podręcznik, s ). Wykorzystując zawarte w nim informacje, zachęcamy uczniów, aby określili, które z podanych przez nich cech są wspólne, a które odróżniają nas od siebie. Zgeneralizowane odpowiedzi (wygląd fizyczny, cechy biologiczne, cechy charakteru, zdolności, upodobania, poglądy) umieszczamy na plakacie z sylwetką człowieka. II. Rozwinięcie Odwołując się do tekstu przeczytanego przez uczniów, zwracamy uwagę na to, że jedną z cech łączących wszystkich ludzi są ich potrzeby. Wyjaśniamy, czym są potrzeby (najprościej możemy je określić jako odczuwalne poczucie braku, który człowiek chce 189

190 uzupełnić). Korzystając z uproszczonego schematu (materiał nr 3) i treści podrozdziału Potrzeby każdego z nas (podręcznik, s. 185), omawiamy podział potrzeb na fizjologiczne i psychiczne. Zadajemy pytanie 4 i polecenie 5 (podręcznik, s. 185). Po udzieleniu przez uczniów odpowiedzi zwracamy uwagę, że do zaspokojenia tych potrzeb niezbędny jest drugi człowiek. Bez jego obecności potrzeb psychicznych nie można zaspokoić. Wyjaśniamy, że ta wzajemna zależność była w odległej przeszłości podstawowym czynnikiem, który doprowadził do powstania społeczeństwa. Posiłkując się fragmentem podrozdziału Społeczeństwo (podręcznik, s. 186), opisujemy ewolucję społeczeństw na przestrzeni dziejów. Rozdajemy zestawy obrazków (materiał nr 4) i prosimy, aby na ich podstawie uczniowie spróbowali sformułować definicję społeczeństwa. Propozycje konfrontujemy z definicją w podręczniku (s ). Następnie polecamy uczniom uzupełnić mapę mentalną w ćwiczeniu 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 107). Przy haśle odrębność od innych społeczeństw prosimy o podanie przykładów wartości, które są ważne w społeczeństwie polskim, oraz wartości, które są ważne dla samych uczniów. W celu wyjaśnienia, czym są grupy społeczne, wieszamy na tablicy schemat Struktura społeczeństwa (materiał nr 5) i organizujemy zabawę dydaktyczno-ruchową Ja wśród innych. Każdy z jej uczestników podnosi się z miejsca w momencie, gdy usłyszy nazwę grupy ludzi, której jest częścią. Podajemy nazwy przykładowych grup Polacy, uczniowie, członkowie samorządu, harcerze, fani piłki nożnej, fani xxx (imię sławnego piosenkarza, piosenkarki), mieszkańcy miasta, rowerzyści itp. Po zakończeniu zabawy prosimy uczniów, aby wyjaśnili, w jaki sposób nawiązywała ona do treści schematu. Wprowadzamy pojęcie grupy społecznej, polecamy uczniom zapoznać się z treścią podrozdziału Grupy społeczne (podręcznik, s ), po czym inicjujemy krótką dyskusję wokół pytania B (podręcznik, s. 189). III. Podsumowanie Prosimy uczniów o wykonanie polecenia A (podręcznik, s. 189). Metody kontroli Polecamy wykonać zadanie B w karcie pracy. Poprawność jego wykonania sprawdzamy, prosząc chętne osoby o odczytanie uzupełnionego schematu. Praca domowa Ćwiczenia 1 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 106, 107). Część II. Społeczeństwo i jego problemy Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. 190

191 W krótkiej rozmowie nauczającej przypominamy najważniejsze treści poznane przez uczniów na poprzednich zajęciach. W nawiązaniu do zagadnień dotyczących społeczeństwa ponownie wieszamy na tablicy schemat Struktura społeczeństwa i wyjaśniamy, że funkcjonowanie tworów o tak złożonej strukturze jest narażone na liczne nieprawidłowości. II. Rozwinięcie Wprowadzamy pojęcie problemu społecznego i przypominamy zagadnienia, których opracowanie było zadaniem uczniów (zob. komentarz do lekcji, pkt 2). Następnie zapraszamy przedstawicieli poszczególnych zespołów na forum klasy w celu zaprezentowania przygotowanych materiałów. Po zakończeniu prezentacji prosimy uczniów o wybranie dwóch problemów społecznych występujących w Polsce, które ich zdaniem są największym zagrożeniem. III. Podsumowanie Omawiamy z uczniami przygotowany projekt. Pytamy o emocje towarzyszące im w czasie jego realizacji, o trudności napotkane w trakcie pracy, o przebieg współpracy między członkami zespołów. Wykorzystując arkusz oceny projektu, wspólnie oceniamy prace poszczególnych grup. Praca domowa Znajdź i umieść w portfolio krótkie informacje na temat największych problemów społecznych występujących w twojej miejscowości. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Tabela To ja to my. TO JA TO MY Cechy biologiczne Cechy fizyczne Cechy charakteru Umiejętności Ja w otoczeniu innych ludzi 191

192 Materiał nr 2 Plakat z sylwetką człowieka. Materiał nr 3 Uproszczony schemat potrzeb człowieka według Maslowa. 192

193 Materiał nr 4 Obrazki do definicji społeczeństwa. 193

194 Materiał nr 5 Plakat Struktura społeczeństwa. Komentarz do lekcji 1. Jeżeli zdarzy się, że kilka pierwszych osób poda takie same informacje, wówczas nauczyciel musi zachęcić do wypowiedzi innych. Celem ćwiczenia jest ukazanie różnorodności cech charakteryzujących każdego człowieka i świadczących o jego odmienności i niepowtarzalności, dlatego w tabeli liczba plusów nieotoczonych kółkiem powinna być zdecydowanie większa od tych, które oznaczają cechy wspólne (wyjątkiem jest rubryka dotycząca cech fizycznych). 2. Na dwa tygodnie przed planowanymi zajęciami proponujemy uczniom udział w projekcie Problemy społeczne w dzisiejszej Polsce. Dzielimy klasę na osiem grup i każdej z nich przydzielamy jedno zagadnienie do omówienia (w dowolnej formie). Dwa pierwsze zagadnienia, spośród niżej podanych, autor poradnika proponuje przydzielić uczniom najsłabszym, aby mogli wykorzystać treść podrozdziału Problemy społeczne (podręcznik, s ) jako bazę materiałową. 194

195 1. Bezrobocie. 2. Narkomania. 3. Alkoholizm. 4. Przemoc w rodzinie. 5. Bezdomność. 6. Wandalizm. 7. Niski przyrost naturalny. 8. Piractwo drogowe. Prezentacja przygotowana przez uczniów powinna zawierać następujące elementy: diagnoza problemu (wyjaśnienie, na czym polega problem), opis problemu (jakiej dziedziny życia dotyczy, jaka jest jego skala i zasięg), skutki problemu (opis jego wpływu na społeczeństwo i jednostkę), przeciwdziałania (kto i w jaki sposób próbuje z nim walczyć), własne propozycje rozwiązania problemu lub skutki działań podejmowanych w celu jego zwalczenia.

196 29 Każdy człowiek ma prawo Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1948, 1989; główne prawa zawarte w Powszechnej deklaracji praw człowieka oraz w Konwencji o prawach dziecka; numer dziecięcego telefonu zaufania i adres mailowy rzecznika praw dziecka, rozumie pojęcia: konwencja, rzecznik praw dziecka; dlaczego Powszechna deklaracja praw człowieka jest uważana za wielkie osiągnięcie ludzkości, potrafi: podać przykłady praw przysługujących każdemu człowiekowi; wyjaśnić, czym jest Organizacja Narodów Zjednoczonych; omówić wybrane prawa dziecka i podać, gdzie można się zwrócić, gdy są one łamane. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), karta pracy nr 29, ilustracje i fragment Konwencji o prawach dziecka. Metody i techniki nauczania drama, rozmowa nauczająca, opis, praca z tekstem źródłowym, praca z ilustracją, dyskusja, praca pod kierunkiem. 196

197 Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Proponujemy uczniom obejrzenie dwóch scenek. Wyznaczone wcześniej osoby (zob. komentarz do lekcji) przedstawiają je na forum klasy. Po zakończeniu każdej scenki prosimy o odpowiedź na pytania: 1. Jakie wydarzenie zostało ukazane w scence? 2. Co było niewłaściwe w tym wydarzeniu? Wypowiedziami uczniów kierujemy w taki sposób, aby padło określenie prawa człowieka. Następnie podajemy temat i cele lekcji. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, przedstawiamy historię praw człowieka. Zwracamy uwagę na zdobycze okresu rewolucji francuskiej w tej dziedzinie, zaznaczając jednocześnie, że realizacja praw spisanych w Deklaracji praw człowieka i obywatela napotykała duże trudności. Następnie opisujemy dokonania Organizacji Narodów Zjednoczonych, utrwalone w Powszechnej deklaracji praw człowieka. Podajemy, czym zajmuje się ONZ, i przedstawiamy okoliczności powstania dokumentu stworzonego przez tę organizację. Wyjaśniamy też, że jest on źródłem praw przysługujących dziś każdemu człowiekowi. Odczytujemy tekst źródłowy z podręcznika (s. 190) i prosimy uczniów o odpowiedź na pytania znajdujące się pod tekstem. Wyjaśniamy, że zacytowany fragment dotyczy tylko niewielkiego wycinka praw, które są zapisane w Deklaracji. Korzystając z fragmentu podrozdziału Prawa człowieka (podręcznik, s. 190, czwarty akapit), wymieniamy najważniejsze prawa zawarte w tym dokumencie. W celu sprawdzenia stopnia opanowania nowych wiadomości polecamy uczniom wykonać ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 108). Kolejną część lekcji poświęcamy na omówienie praw dzieci. Informujemy, że oprócz tych, które przysługują każdemu człowiekowi, posiadają one także zestaw dodatkowych praw. Zawarto je w Konwencji o prawach dziecka, którą uchwalono w 1989 r. na wniosek Polski. W celu omówienia praw umieszczonych w Konwencji proponujemy uczniom udział w zabawie Jakie to prawo? Rozdajemy ilustracje oraz tekst źródłowy (materiał dla nauczyciela). Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie zapoznanie się z fragmentem Konwencji i przyporządkowanie ilustracji do właściwego postanowienia zawartego wtymdokumencie. Uczniowie pracują w parach. Po wykonaniu zadania prosimy chętne osoby o podanie numerów artykułów, których dotyczą ilustracje. Następnie inicjujemy dyskusję o za- 197

198 grożeniach, na które zwraca uwagę treść niektórych postanowień Konwencji. Wtrakcie dyskusji zachęcamy uczniów, aby podali znane im z życia codziennego przykłady łamania praw dziecka. W ramach podsumowania tej części lekcji wspólnie wykonujemy ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 110). Zwracamy uwagę na to, że nie tylko dorośli są zobowiązani do przestrzegania praw dzieci. Także same dzieci powinny wiedzieć i pamiętać, że prawa jednej osoby kończą się tam, gdzie łamie się prawa drugiej osoby. Nie można też przysługujących nam praw nadużywać. Polecamy uczniom zapoznać się z dialogiem rodziny Nowaków w podrozdziale Prawa dziecka (podręcznik, s. 192) i pytamy o prawa rodziców, które zostały naruszone przez Olę i Michała. Prosimy, aby uczniowie podali przykłady sytuacji, w których dzieci nadużywają swoich praw kosztem innych (w przypadku trudności z uzyskaniem odpowiedzi możemy wykorzystać jako przykład ćwiczenie w podręczniku na s. 193). Informujemy, że uchwalenie Konwencji nie zapobiegło łamaniu praw dzieci. Nadal zdarzają się sytuacje, w których młodzi ludzie są źle traktowani bądź w różny sposób wykorzystywani. Dlatego konieczne stało się utworzenie instytucji, której zadaniem jest pilnowanie respektowania praw dzieci i interweniowanie w sytuacji, gdy są łamane. Polecamy, by uczniowie zapoznali się z podrozdziałem Jak bronić swoich praw? (podręcznik, s. 193), i prosimy o odpowiedź na pytanie 5 (podręcznik, s. 193). III. Podsumowanie Zadajemy pytanie A (podręcznik, s. 193), a następnie polecamy uczniom wykonać ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc chętne osoby o podanie odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 109). Materiał dla nauczyciela Zabawa Jakie to prawo? Ilustracje. 198

199