Rezerwat Arktyczny. Światowe tereny wspólne, ochrona środowiska i bezpieczeństwo na przyszłość

Transkrypt

1 Rezerwat Arktyczny Światowe tereny wspólne, ochrona środowiska i bezpieczeństwo na przyszłość Czerwiec 2014

2 Rezerwat Arktyczny Lód morski Arktyki topnieje. Zmiany klimatyczne wynikające z działalności człowieka spowodowały zniknięcie co najmniej 75% objętości letniego lodu morskiego w tempie nigdy wcześniej nienotowanym w naszej historii. Już niedługo Ocean Arktyczny będzie przez znaczną część roku wyglądał tak samo jak inne oceany czyli jak otwarte wody podatne na eksploatację i niszczenie środowiska. Ten unikalny obszar jest niezwykle wrażliwy, a jednak spośród wszystkich oceanów jest najmniej chroniony. Mniej niż 1,5% jego powierzchni posiada jakikolwiek status obszaru chronionego. Wody międzynarodowe, które są dobrem wspólnym, nie posiadają takiego statusu w ogóle. Właśnie dlatego Arktyka jest najlepszym symbolem niekontrolowanych zmian klimatycznych. Jej topniejący lód morski jest tragicznym skutkiem ludzkich działań. Do niedawna znaczna część Oceanu Arktycznego była de facto morskim rezerwatem chronionym przez stale pokrywający go lód, i właśnie dlatego wody te stają się obecnie krytycznym obszarem w walce o zrównoważoną przyszłość naszej planety. Państwa graniczące z Arktyką (Kanada, Grenlandia, Norwegia, Rosja i USA) są żywotnie zainteresowane zawłaszczeniem sobie cennych zasobów leżących poza ich terytoriami i wszystkie starają się o rozszerzenie granic podlegającego im polarnego dna morskiego. Przemysł i rządy krajów postrzegają otwarcie Arktyki jako kolejną szansę biznesową, dzięki której zwiększą ilość wydobywanej ropy i poławianych ryb, przez co narażają ten unikalny rejon, a wraz z nim cały świat, na jeszcze większe niebezpieczeństwo. Ludzkość stoi teraz przed ważnym wyborem. Możemy eksploatować zasoby jednego z najdelikatniejszych oceanów świata, albo odpowiedzialnie nim zarządzać zarówno dla przyszłych pokoleń, jak i dla żyjących tam dzisiaj północnych i rdzennych społeczności, których przetrwanie zależy od zdrowego oceanu. Część rozwiązania jest prosta: to stworzenie rezerwatu w rejonie wód międzynarodowych otaczających Biegun Północny. Jiri Rezac / Greenpeace 2

3 Mapa Arktyki ukazująca proponowany obszar rezerwatu 3

4 CZYM JEST REZERWAT ARKTYCZNY? Proponowany Rezerwat Arktyczny to ściśle chroniony obszar (czyli rezerwat morski), zamknięty dla wszelkich działań wydobywczych i szkodliwych, pokrywający środkową część Oceanu Arktycznego, poza strefą 200 mil morskich od wybrzeży państw arktycznych, która stanowi ich wyłączne strefy ekonomiczne. Region ten, według Konwencji o prawie morza ONZ (UNCLOS), technicznie określa się jako morze otwarte i jest uznawany za teren wspólny, stanowiący odpowiedzialność całej społeczności międzynarodowej. Taki rezerwat spełni część z międzynarodowych zobowiązań dotyczących ustanowienia światowej sieci chronionych obszarów morskich oraz zrealizuje wynikającą z Konwencji o różnorodności biologicznej (CBD) potrzebę stworzenia sieci reprezentatywnych morskich i przybrzeżnych obszarów chronionych, na których zakazane jest pozyskiwanie, a inne znaczące rodzaje presji ludzkiej są eliminowane lub minimalizowane w celu umożliwienia utrzymania lub odtworzenia integralności, struktury i funkcjonowania ekosystemów (Decyzja VII/5 CBD, paragraf 21 (b)). Nick Cobbing / Greenpeace 4

5 W obrębie Rezerwatu Arktycznego zabronione będą połowy oraz poszukiwanie i wydobycie paliw kopalnych i innych minerałów z dna morskiego, nie będzie też można prowadzić działań wojskowych. Wszelki ruch statków w tym obszarze będzie poddawany ścisłej kontroli pod kątem wpływu na środowisko, jednak żegluga transportowa nie będzie całkowicie zakazana. Niedozwolone będzie na przykład używanie ciężkiego oleju napędowego, co już ma miejsce na wodach Antarktyki. Proponowany Rezerwat Arktyczny to duży obszar pokrywający 2,8 miliona km2. To teren o wielkości podobnej do Morza Śródziemnego, jednak stanowiący jedynie mały fragment całego Oceanu Arktycznego (14 milionów km2). Jest on niesamowicie odległy, leży poza lądami i wodami tradycyjnie zajmowanymi przez rdzenną ludność, jednak ma fundamentalne znaczenie dla przetrwania ich sposobu życia. Powstanie rezerwatu przyniesie światu zarówno realne, jak i symboliczne korzyści, które w przeciwnym razie zostaną utracone, pociągając za sobą globalne konsekwencje. 5

6 Daniel Beltrá / Greenpeace 6

7 L-R: Todd Warshaw / Greenpeace Jason Box / Greenpeace Nick Cobbing / Greenpeace Dlaczego utworzenie rezerwatu jest konieczne? Mówiąc krótko, rezerwat jest konieczny, ponieważ Ocean Arktyczny to jeden z ostatnich dziewiczych obszarów morskich na naszej planecie, który jest jednocześnie wyjątkowo podatny na wpływ człowieka. Wody arktyczne i subarktyczne należą do najbardziej produktywnych biologicznie wód na świecie. Jednak obecnie, po raz pierwszy w historii ludzkości, stała pokrywa lodowa na morzu gwałtownie się kurczy w wyniku zmian klimatycznych, umożliwiając wydobycie ropy naftowej, ruch statków i przemysłowe rybołówstwo na międzynarodowych wodach pośrodku Oceanu Arktycznego. Centralna część Oceanu Arktycznego może się wydawać miejscem surowym i opuszczonym, w rzeczywistości jednak aż kipi od życia niespotykanego nigdzie indziej na Ziemi. Skąpana w słońcu przez 24 godziny na dobę w ciągu miesięcy letnich, Arktyka jest pełna zależnych od lodu ssaków, takich jak niedźwiedzie polarne, foki, morsy i walenie, a także ogromnych populacji ptaków morskich. Jest również domem dla wielkich ławic ryb, zaś dno jej oceanu pokrywają ogrody gąbek i zimnolubnych koralowców. Obecność lodu morskiego w Arktyce tworzy fundament dla unikalnego morskiego łańcucha pokarmowego. Najmniejsze mikroorganizmy i zooplankton przeżywają właśnie na spodniej powierzchni lodu i są zjadane przez dorsze arktyczne. Te z kolei są pokarmem dla fok, które stanowią podstawę diety niedźwiedzi polarnych. Foki również potrzebują lodu, ponieważ właśnie na nim rodzą i wychowują swoje młode. Z kolei niedźwiedzie polarne, unikalne i ikoniczne drapieżniki Arktyki, wędrują po lodzie morskim jest on ich domem. Wszystko to narażone jest obecnie na niebezpieczeństwo ze strony ludzkiej działalności, takiej jak odwierty w poszukiwaniu ropy, przemysłowe rybołówstwo, transport morski i wydobycie minerałów z dna morskiego. 7

8 Nick Cobbing / Greenpeace REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ REZERWAT ARKTYCZNY: KRYTYCZNY REZERWAT MORSKI Naukowcy ustalili, że rejon morza otwartego w centralnej części Oceanu Arktycznego ma ogromne znaczenie biologiczne. Niedawne Regionalne Spotkanie Arktyczne CBD, mające na celu wyznaczenie ekologicznie lub biologicznie istotnych obszarów morskich (Ecologically or Biologically Significant Area EBSA), oceniało wnioski dotyczące wód międzynarodowych w środkowej części Oceanu Arktycznego, wliczając w to wody stale pokryte lodem. Uznano, że Rezerwat Arktyczny spełnia wszystkie naukowe kryteria konieczne, by uznać go za EBSA. Ten zawierający bardzo wrażliwe ekosystemy i gatunki obszar jest zagrożony. Stwierdzono, że istnieje konieczność ograniczenia działalności przemysłowej i jednoczesnej intensyfikacji prowadzonych tam badań naukowych. Zaobserwowano już, że tworzenie dużych rezerwatów morskich prowadzi do długotrwałych i często gwałtownych wzrostów liczebności, różnorodności oraz produktywności organizmów morskich. Rezerwaty takie nie tylko stanowią ważne narzędzie ochrony i gospodarowania środowiskiem, ale również skutecznie budują odporność ekosystemów oceanicznych na gwałtowne zmiany klimatu i zakwaszanie wód morskich. W przeciwieństwie do Antarktyki, w Arktyce nie obowiązuje obecnie żaden pojedynczy, ogólny traktat, który regulowałby działalność ludzką na tym obszarze. Ocean Arktyczny jest w chwili obecnej objęty jedynie mozaiką różnych zasad i regulacji (większość których nie jest prawnie wiążąca), przez co narażony jest na eksploatację, działania niszczycielskie i bezprawie. 8

9 Nigdy wcześniej nie mieliśmy możliwości zadecydowania, od samego początku i z pełnym poparciem nauki i prawa międzynarodowego, w jaki sposób chcemy zarządzać ogromnym obszarem oceanu. Bez ustalonego i konkretnego sposobu zarządzania, ten niezwykły rejon jest bezbronny i narażony na niebezpieczeństwo. Jeśli niczego nie zrobimy, Arktyka stanie się kolejną ofiarą naszego zachłannego apetytu na zasoby naturalne, może być też przy okazji źródłem napięć między państwami, które szukają okazji do ich eksploatowania. Rybołówstwo to tylko jeden z przykładów na to, jak bardzo potrzebne jest ustalenie lepszych reguł. Obszar wód międzynarodowych nie podlega w chwili obecnej żadnym regulacjom dotyczącym połowów. W roku 2012 topniejący lód morski obnażył ponad 1 milion km2 wód Oceanu Arktycznego (to więcej niż powierzchnia Morza Norweskiego), które nadają się do połowów i które były dotychczas niedostępne dla flot rybackich. Uważa się obecnie, że produkcja pierwotna Oceanu Arktycznego jest znacznie wyższa, niż wcześniej szacowano, co roku odkrywane są też nowe, migrujące ławice ryb. Kilka państw nieleżących w rejonie Arktyki już teraz poszukuje tu nowych łowisk. 9

10 Kto jest odpowiedzialny za ustanowienie rezerwatu? Nie tylko pięć państw arktycznych, które graniczą z wodami międzynarodowymi, odpowiada za ustanowienie Rezerwatu. Brany pod uwagę obszar jest poza narodową jurysdykcją, co oznacza, że stanowi on część światowych terenów wspólnych i jest odpowiedzialnością wszystkich krajów, niezależnie od tego, czy leżą na drugim końcu świata lub mają dostęp do morza. Aby zapewnić istnienie Rezerwatu, pięć krajów sąsiadujących z Arktyką oraz państwa członkowskie Rady Arktycznej musiałyby ściśle współpracować ze społecznością międzynarodową. Jak dotąd nie poczyniły jednak w tym kierunku żadnych kroków. Ustanowiony w przestrzeni międzynarodowej Rezerwat musi stać się częścią znacznie szerszej, kompletnej sieci morskich obszarów chronionych (Marine Protected Area MPA), obejmujących również rejony w obrębie wyłącznych stref ekonomicznych (Exclusive Economic Zone EEZ) pięciu państw wybrzeża Arktyki. Sieć taka jest absolutną podstawą dla skutecznego zarządzania opartego na ekosystemach, którego wprowadzenie jest konieczne dla ochrony regionu i które w oczywisty sposób stanowi część mandatu Rady Arktycznej. A jednak, pomimo niemal 20 lat pracy naukowców, sieć morskich obszarów chronionych pozostaje odległym marzeniem. Nick Cobbing / Greenpeace 10

11 11

12 Stworzenie rezerwatu na obszarze międzynarodowych wód arktycznych W wodach Arktyki mają zastosowanie zasady UNCLOS, nakładające na państwa prawny wymóg współpracy w celu zapewnienia skutecznej ochrony i zarządzania zasobami żywymi w tych rejonach, włączając w to wody pokryte lodem. Wspólnota międzynarodowa podjęła również zobowiązania polityczne mające na celu ochronę mórz i oceanów. W roku 2010 CBD wyznaczyła cel utworzenia sieci morskich obszarów chronionych MPA (w obrębie i poza wyłącznymi strefami ekonomicznymi) pokrywającej do 2020 roku co najmniej 10% powierzchni wód, wezwała też do współpracy przy ochronie morskiej bioróżnorodności (decyzja CBD X/29, paragraf 32). Trwający w ramach CBD proces wyznaczania istotnych obszarów morskich (EBSA), takich jak Ocean Arktyczny, dodatkowo zobowiąże rządy do współpracy w celu ochrony tych zagrożonych obecnie wód. Wyraźnie widać zarówno prawne, polityczne, jak i środowiskowe podstawy do działania. Pomimo tego, że polityka zarządzania Arktyką usiana jest czarnymi dziurami, istnieje kilka sposobów na ustanowienie Arktycznego Rezerwatu. Najprostszym sposobem byłaby wiążąca umowa wielostronna. Państwa arktyczne, we współpracy ze społecznością międzynarodową, mogą w każdej chwili stworzyć umowę wielostronną, która kontrolowałaby działalność wydobywczą i militarną na terenie międzynarodowych wód poza ich strefami ekonomicznymi. Arktyczna umowa o poszukiwaniu i ratownictwie oraz Umowa o współpracy, gotowości i reagowaniu na morskie skażenie ropą naftową w Arktyce są niedawnymi przykładami dwóch regionalnych traktatów podpisanych przez członków Rady Arktycznej. Pokazują one, że przy wystarczającej woli politycznej rządy państw mogą współpracować i tworzyć wiążące umowy. Nick Cobbing / Greenpeace 12

13 Innym sposobem na utworzenie międzynarodowo zarządzanego rezerwatu morskiego w centralnej części Oceanu Arktycznego jest podpisanie nowej umowy wykonawczej w ramach UNCLOS. Zgromadzenie Ogólne ONZ pracuje właśnie nad decyzją o rozpoczęciu negocjacji dotyczących poważnych luk w systemie zarządzania światowymi oceanami, poprzez działania takie jak ustanowienie konkretnych zasad ochrony bioróżnorodności w wodach międzynarodowych, które wykraczają poza ogólne wezwanie do ochrony i zachowania środowiska morskiego (artykuł 192). Greenpeace, wraz z innymi organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, dąży do stworzenia nowej umowy wykonawczej w ramach UNCLOS, która zapewni ochronę i zrównoważone wykorzystanie morskiej bioróżnorodności w obszarach leżących poza państwową jurysdykcją. Jednym ze sposobów na zapewnienie takiej ochrony byłoby tworzenie morskich rezerwatów. Jednak na nową umowę wykonawczą UNCLOS trzeba będzie sporo poczekać i nawet jeśli pojawi się zielone światło dla zainicjowania procesu, który doprowadziłby do takiej umowy w roku 2015, miną lata zanim zostanie ona wynegocjowana i ratyfikowana. Arktyka nie może tak długo czekać. Istnieje wiele innych, branżowych instrumentów zarządzania obejmujących region Arktyki, takich jak regionalne organizacje do spraw rybołówstwa (Regional Fisheries Management Organisation RFMO) lub Międzynarodowa Organizacja Morska (International Maritime Organisation IMO), istnieją też traktaty geograficzne takie jak OSPAR. Każdy z nich ma swoje zalety i wady, strony mocne i słabe. Jednak daleko im do całościowego rozwiązania, które zapewniłoby ustanowienie wielosektorowego morskiego obszaru chronionego. Najprostszą i najskuteczniejszą opcją jest utworzenie prawnie wiążącego Rezerwatu Arktycznego, dedykowanego ochronie centralnej części Oceanu Arktycznego. 13

14 Alex Yallop / Greenpeace 14

15 działajmy! Utworzenie Rezerwatu Arktycznego jest jednym z najpilniejszych wyzwań naszych czasów, co widać w różnych mediach, kulturze i opinii publicznej. Dużo więcej zyskamy chroniąc Arktykę dla przyszłych pokoleń niż eksploatując ją dla zysku kilku korporacji. Dlatego Greenpeace wzywa do podjęcia natychmiastowych działań zmierzających do utworzenia w Arktyce rezerwatu, dla dobra wszelkiego życia na Ziemi. 15

16 Greenpeace to międzynarodowa organizacja pozarządowa, działająca na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Organizacja koncentruje swoje działania na najbardziej istotnych, zarówno globalnych jak i lokalnych, zagrożeniach dla bioróżnorodności i środowiska. Aby zachować swoją niezależność, organizacja nie przyjmuje dotacji od rządów, partii politycznych i korporacji. Działania finansowane są dzięki wsparciu indywidualnych darczyńców. W Polsce Greenpeace działa od 2004 roku. Siedziba biura znajduje się w Warszawie. Autor: Dr Neil T. M. Hamilton, Starszy Doradca Polityczny Polar, Greenpeace International Redakcja i produkcja: Steve Erwood Fotografia na okładce: Nick Cobbing/Greenpeace Opublikowano we wrześniu 2014 Greenpeace Polska Altowa 4, Warszawa facebook.com/greenpeacepl twitter.com/greenpeace_pl arktyka@greenpeace.pl