Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne Short floristic, faunistic and micobiotic notes

Transkrypt

1 Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) Short floristic, faunistic and micobiotic notes ŁUKASZ KRAJEWSKI, PAWEŁ PAWLIKOWSKI Zespół Nitelletum capillaris CORILLION 1957 (Charetea fragilis FUKAREK 1961 ex KRAUSCH 1964) w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego KRAJEWSKI Ł., PAWLIKOWSKI P Nitelletum capillaris CORILLION 1957 (Charetea fragilis FUKAREK 1961 ex KRAUSCH 1964) in the buffer zone of the Biebrza National Park. Parki nar. Rez. Przyr. 34(1): ABSTRACT: In the spring of 2014, the Nitelletum capillaris plant community was found on the right bank of the Narew valley, around 10 km upstream of the mouth of the Biebrza River, in the buffer zone of the Biebrza National Park near Zajki village. Nitella capillaris grew in a small and shallow pool (probably remnant of a former oxbow lake) on the edge of sandy floodplain terrace. Water samples were collected in order to determine the water chemistry of the Niteletum capillaris community. The water was moderately acidic and poor in both cations and nutrients. The bottom was sandy-silty and the maximum depth reached ca. 1 meter. Nitella capillaris formed its own community, occupying almost the entire pool area. In the peripheral part of the pool numerous other plant species occurred, e.g.: Hottonia palustris, Batrachium aquatile, Rorippa amphibia, Sparganium erectum, Carex vesicaria and Acorus calamus. Both male and female individuals of N. capillaris were present. The present paper is the first documented and published report on the occurrence of Nitelletum capillaris association in Poland, since it has been previously known exclusively from unpublished data. KEY WORDS: Nitelletum capillaris, plant community, Charetea fragilis, Nitella capillaris, Biebrza National Park, Narew valley Łukasz Krajewski: Zakład Ochrony Przyrody i Krajobrazu Wiejskiego, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, Falenty, Al. Hrabska 3, Raszyn, lukkrajewski@wp.pl; Paweł Pawlikowski: Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, Instytut Botaniki, Wydział Biologii, Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych, Uniwersytet Warszawski, ul. I. Miecznikowa 1, Warszawa, tel. (4822) , p.pawlikowski@uw.edu.pl [81]

2 82 WSTĘP Krynicznik włosowaty Nitella capillaris (Characeae) należy do najrzadziej stwierdzanych ramienic Polski. Gatunek rozpoczyna wzrost w chłodnej porze roku, wczesną wiosną rozwija gametangia, a po wykształceniu oospor w bardzo krótkim czasie zamiera, jeszcze przed nadejściem fenologicznego lata. N. capillaris wykazuje wyraźne cechy heliofita, wiosenny rozwój wskazuje także na przystosowanie do zajmowania szczególnie wód okresowych, zanikających latem (DĄMBSKA 1964; BLINDOW 2009; AUDERSET JOYE, SCHWARZER 2012). W Polsce gatunek notowano głównie w płytkim, mineralnym litoralu najwyżej umiarkowanie żyznych jezior, także lobeliowych (PEŁECHATY, PUKACZ 2008; GĄBKA 2009; URBANIAK i in. 2011), co prawdopodobnie jest konsekwencją koncentracji polskich badań hydrobiologicznych w jeziorach. Charakterystycznym siedliskiem gatunku są jednak doliny zalewowe rzek, a w nich płytkie, szybko nagrzewające się starorzecza, zalewiska i kałuże, także astatyczne (np. GROVES, BULLOCK-WEBSTER 1920; VAN GEEST i in. 2005; VESIĆ i in. 2011), a także wszelkie niewielkie sztuczne zbiorniki zarówno w obrębie terasy zalewowej (np. KRAJEWSKI 2012), jak i poza nią, szczególnie te niedawno powstałe, na wczesnym etapie rozwoju roślinności. W związku z powszechną regulacją rzek, osuszaniem dolin i pogarszaniem stanu ekologicznego jezior, gatunek jest dziś wyraźnie rzadszy ze względu na zanik większości naturalnych siedlisk. Siedliska zastępcze, takie jak szczególnie świeżo powstałe bądź czyszczone rowy, oczka wodne czy stawy (MIGULA 1909, KARPIŃSKI 1939, CORILLION 1953), zwykle umożliwiają najwyżej efemeryczny pojaw gatunku. Sama N. capillaris jest objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową (ROZPORZĄDZENIE a), a na,,czerwonej liście glonów Polski otrzymała kategorię I zagrożenie nieokreślone (DZIEDZIC i in. 2006). W Europie aktualnie gatunek uznawany jest za silnie zagrożony bądź nawet wymarły, jak np. na Wyspach Brytyjskich (BRYANT i in. 2002), czy w Szwajcarii (AUDERSET JOYE, SCHWARZER 2012). W Szwecji gatunek ostatnio został znaleziony po przeszło stu latach od ostatniego notowania (WIDGREN 2009), a we Włoszech ostatni raz był obserwowany pół wieku temu (BAZZICHELLI, ABDELAHAD 2009). Gatunek tworzy własne zbiorowisko bardzo rzadko, zazwyczaj występując jedynie w postaci pojedynczych kęp i luźnych skupisk (PEŁECHATY, PUKACZ 2008). Dotąd żadne zdjęcie fitosocjologiczne reprezentujące zespół Nitelletum capillaris nie zostało z Polski opublikowane (brak zespołu także w podstawowym polskim ujęciu klasy Charetea DĄMBSKIEJ z 1966 roku). URBANIAK i GĄBKA (2014) na podstawie nielicznych niepublikowanych danych podają występowanie Nitelletum capillaris,,głównie w płytkich, okresowych zbiornikach, prawdopodobnie także rzadziej na płyciznach jezior (najczęstsze notowanie gatunku), rowach i torfiankach, podkreślając jednocześnie efemeryczny i wczesnowiosenny charakter zbiorowiska. Zespół krynicznika włosowatego Nitelletum capillaris w Niemczech został uznany za zbiorowisko na skraju wymarcia (RENNWALD 2000), a z Czech i Ukrainy nie został

3 83 dotąd podany (ŠUMBEROVÁ i in. 2011; IAKUSHENKO, BORYSOVA 2012), podobnie jak z pozostałych sąsiednich krajów. W Polsce zespół ostatnio uznano za bardzo rzadki (kategoria RR) i jednocześnie narażony (kategoria V; URBANIAK, GĄBKA 2014, Appendix 3). METODY Na odkrytym wiosną 2014 roku stanowisku zespołu Nitelletum capillaris wykonano zdjęcie fitosocjologiczne metodą Braun-Blanqueta oraz pobrano do plastikowych pojemników próby wody, w których zmierzono niezwłocznie ph i przewodność elektrolityczną (za pomocą przenośnego miernika). Połowa wody została utrwalona przez dodanie 1 ml stężonego kwasu siarkowego (VI) na litr próby. Po przewiezieniu do Laboratorium Chemii Środowiska w Centrum Nauk Biologiczno- -Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego, wykonano analizy stężenia następujących pierwiastków i jonów: Ca 2+, Na +, K + (metodą fotometrii płomieniowej), Mg 2+, Fe og (metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej), PO 4 3- (na analizatorze przepływowym z użyciem metody molibdenowej) i NH 4 + (spektrofotometrycznie metodą Nesslera). WYNIKI Nowo odkryta fitocenoza tworzona przez Nitella capillaris rozwijała się w Kotlinie Biebrzańskiej, w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego, około 10 km powyżej ujścia Biebrzy, w prawobrzeżnej części doliny Narwi na zachód od wsi Zajki, w oczku wodnym (najprawdopodobniej pozostałość starorzecza) przylegającym od południa do asfaltowej drogi Zajki-Laskowiec. Sąsiadujący teren jest użytkowany od dawna jako ekstensywne pastwisko wspólnoty gruntowej. Występuje tu mozaika starorzeczy i mineralnych wyniesień piasków rzecznych, dawniej eksploatowanych, zajętych przez murawy napiaskowe ze związków Vicio lathyroidis-potentillion argenteae, Koelerion glaucae i Corynephorion canescentis. Oczko leży na osi niemal suchego koryta powstałego w czasie wysokich stanów wody, od jego dalszych części oddzielone jest drogą (pod którą istniał przepust) i nieznaczną grzędą. Być może zbiornik dodatkowo pogłębiono wybierając piasek pod budowę przylegającej grobli, przecinającej obniżenie. Bezdrzewne brzegi porasta słabo zwarty i niski szuwar manny mielec Glyceria maxima, jeżogłówki gałęzistej Sparganium erectum, tataraku Acorus calamus i turzyc Carex spp. Zespół krynicznika włosowatego N. capillaris udokumentowano zdjęciem fitosocjologicznym. Klasa Charetea fragilis FUKAREK 1961 ex KRAUSCH 1964, rząd Nitelletalia flexilis W. KRAUSE 1969, związek Nitellion flexilis (CORILLION 1957) DĄMBSKA 1966, zespół Nitelletum capillaris CORILLION 1957: Kotlina Biebrzańska, Zajki W, oczko wodne w starym korycie rozcinającym mineralny skraj doliny Narwi, ATPOL FC06 (10 10 km), N, ,4 E, , 102 m n.p.m., podłoże

4 84 piaszczysto-muliste, głębokość 0,7 1 m, powierzchnia 25 m 2, c 80%, Ch.Cl.,O., All.,Ass.: Nitella capillaris 4.5, Ch.All. Ranunculion aquatilis: Hottonia palustris 2.3, Batrachium aquatile 1.2, Ch.Cl. Phragmitetea australis: Rorippa amphibia 1.1, Sparganium erectum +, Ch.All. Magnocaricion: Carex vesicaria r, inne: Callitriche sp. r. W zbiorowisku masowo występowały głównie osobniki męskie Nitella capillaris z młodymi i dojrzewającymi plemniami, otoczonymi widoczną gołym okiem charakterystyczną galaretowatą otoczką. Nieco rzadziej obserwowano w podwodnej łące osobniki żeńskie, słabiej rozwinięte, wszystkie jedynie z młodymi lęgniami w licznych główkach (f. capituligera) i na rozwidlonych nibyliściach, jeszcze bez wykształconych oospor. Podczas kolejnej kontroli stanowiska dnia 19 VI 2014 stwierdzono całkowity zanik zbiorowiska oraz już jedynie nieliczne, zamierające osobniki żeńskie Nitella capillaris z ciemnobrunatnymi oosporami i o bladożółtych plechach z rozkładajacym się chlorofilem; roślinność podwodną zdominowała wówczas Hottonia palustris. Fitocenoza zespołu Nitelletum capillaris koło Zajek rozwija się w wodzie umiarkowanie kwaśnej, ubogiej w sole mineralne i biogeny (N, P, K). Zwraca uwagę bardzo niskie przewodnictwo właściwe oraz niska zawartość wapnia i magnezu (Tab. 1). Tab. 1. Właściwości chemiczne wody stanowiska Nitelletum capillaris koło wsi Zajki, Table 1. Chemical properties of water in site of the Nitelletum capillaris in the vicinity of Zajki village, Parametr Wartość Parameter Value ph 5,69 konduktywność [μs/cm] 41,3 conductivity [μs/cm] Ca 2+ [mg/l] 5 Mg 2+ [mg/l] 2,152 Fe og [mg/l] 1,082 K + [mg/l] 1,91 Na + [mg/l] 1,44 N-NH 4+ [mg/l] 0,58 P og [mg/l] 0,058 DYSKUSJA Zmierzona wartość ph jest nawet nieco niższa od zakresu podanego przy opisie zespołu (CORILLION 1957 za DĄMBSKĄ 1964: ph 6,1 7), odpowiada też wcześniejszym słowom CORILLIONA (1953) o jego występowaniu w wodach kwaśnych. Autor ten podkreślał jednocześnie przywiązanie gatunku we Francji do podłoży o kwaśnym charakterze (granitowy Półwysep Bretoński), do czego nawiązuje podłoże koło Zajek, które stanowią przemyte piaski powstałe głównie z granitów Półwyspu

5 85 Skandynawskiego. Sam gatunek jest w stanie pojawiać się nawet w wodach wyraźnie zasadowych, niemniej nie jest jasne, czy również wtedy jest w stanie tworzyć własne zbiorowisko (pierwszy z autorów obserwował N. capillaris w wodach twardych i zasadowych, nawet silnie inkrustowany, ale były to zawsze nieliczne osobniki). Wody kwaśne o niskiej zawartości wapnia na skutek niskiego zbuforowania są szczególnie podatne na zmiany właściwości chemicznych (SZMEJA 2006), co może pośrednio tłumaczyć rzadkość zespołu. Istotna wydaje się niska zawartość fosforu (0,058 mg/l), niemal zgodna z wynikami uzyskanymi z siedlisk gatunku przez GĄBKĘ (2009; 0,05 mg/l) i WIDGRENA (2009; 0,02 0,05 mg/l). Także czas pojawu zbiorowiska, podłoże, płytkość występowania, niewielka powierzchnia zbiornika (ok. 70 m 2 ), znaczne nasłonecznienie i brak falowania, kwaśność i oligo- mezotroficzność wody odpowiadają warunkom, w jakich rozwija się zespół wg FELZINESA i LAMBERTA (2012), analizujących 31 znanych z Europy zdjęć fitosocjologicznych. Odnotowali aż 26 gatunków roślin w płatach zespołu, lecz niemal zawsze o najniższej (I) stałości, jedynie z nieco częstszymi (II): rzęsami, Chara vulgaris i Elodea spp. niemniej nie stwierdzili żadnego z gatunków towarzyszących Nitella capillaris koło Zajek. Na jednym ze szwedzkich stanowisk N. capillaris stwierdzono jednak odnotowaną także przez nas Hottonia palustris (WIDGREN 2009). Warto podkreślić położenie stanowiska w obrębie spasanej doliny rzecznej, gdyż w takich warunkach odnajdowano zbiorowisko Nitella capillaris w Holandii (VAN GEEST i in. 2005). Omawiane zbiorowisko może być szerzej rozprzestrzenione i w Kotlinie Biebrzańskiej, szczególnie ze względu na wciąż występujące regularne wielkopowierzchniowe zalewy, a tym samym mnogość potencjalnych siedlisk. Zagrożeniem dla naturalnej dynamiki wylewów są zmiany hydrologiczne w dolinie Narwi: zmniejszenie zalewów i skrócenie czasu ich występowania (MIODUSZEWSKI i in. 2004). Sama rzadkość notowań Nitella capillaris prawdopodobnie jest związana częściowo z brakiem systematycznych badań niewielkich i okresowych oczek wodnych. Na trudność wykrycia gatunku istotnie wpływa krótki czas pojawu i jego wczesnowiosenna pora, gdyż badania hydrobotaniczne prowadzone są głównie latem. Stanowisko zespołu Nitelletum capillaris koło Zajek nie jest obecnie zagrożone przez procesy sukcesji, a oczko w którym występuje jest w pełni nasłonecznione. Występujące dookoła ubogie murawy napiaskowe korzystnie wpływają na utrzymanie niskiej trofii wody, tworząc ubogą zlewnię. Na utrzymanie takich warunków wpływa pozytywnie także ekstensywny wypas. Istotna jest prawdopodobnie także wymiana wody związana z powolnym przesączaniem się wód gruntowych w piaskach i torfach w kierunku doliny Narwi, gdyż oczko leży na osi jednego ze starych koryt łączących z doliną kilkusethektarowe zabagnienia kompleksu Laskowiec-Zajki, gromadzące wody roztopowe. Bydło okazjonalnie wykorzystujące oczko jako wodopój pozytywnie wpływa na rozwój zespołu krynicznika włosowatego poprzez systematyczne tratowanie roślinności na brzegach. Z obecnością zwierząt gospodarskich prawdopodobnie ma związek występowanie w oczku pijawki lekarskiej Hirudo medicinalis, gatunku chro-

6 86 nionego częściowo (ROZPORZĄDZENIE b), narażonego na wymarcie w Polsce (kategoria V, JAŻDŻEWSKA, WIEDEŃSKA 2004). Podkreśla to siedliskotwórczy charakter zbiorowisk ramienic i ich parasolowy wpływ na wiele rzadkich gatunków zwierząt, co bywa bagatelizowane w Polsce, podczas gdy w Europie jest podkreślane nawet przy tworzeniu czerwonych list ramienic przykładowo przywiązanie Hirudo medicinalis do łąk ramienicowych wspomnieli KABUS i MAUERSBERGER (2011). Przedstawiane stanowisko zespołu krynicznika włosowatego jest jednocześnie doskonałym przykładem pozytywnego wpływu tradycyjnej gospodarki rolnej (wypasu) na zachowanie wysokiej bioróżnorodności krajobrazu wiejskiego. PIŚMIENNICTWO AUDERSET JOYE D., SCHWARZER A Liste rouge Characées. Espèces menacées en Suisse, état Office fédéral de l environnement OFEV Berne, LEBA Université de Genéve. L environnement pratique no 1213: BAZZICHELLI G., ABDELAHAD N Flora analitica delle Caroficee. Alghe d acqua dolce d Italia. Università degli Studi di Roma La Sapienza. BLINDOW I Åtgärdsprogram för hotade kransalger: arter i småvatten/periodiska vatten Vårslinke (Nitella capillaris) Uddrufse (Tolypella intricata) Trubbrufse (Tolypella glomerata). Naturvårdsverket. Stockholm. Rapport 5849: BRYANT J.A., STEWART N.F., STACE C.A A checklist of Characeae of the British Isles. Watsonia 24: CORILLION R IV ème addition à la Flore charologique du nord-ouest de la France. Bulletin de la Société Botanique de France 100(1-3): DĄMBSKA I Charophyta Ramienice. Flora Słodkowodna Polski 13: DĄMBSKA I Zbiorowiska ramienic Polski. PTPN. Prace Komisji Biologicznej 31 (3): DZIEDZIC J., PEŁECHATY M., GĄBKA M Charophyta. [W:] Red list of plants and fungi in Poland. Kraków, Z. MIREK, K. ZARZYCKI, W. WOJEWODA, Z. SZELĄG (red.). W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków. FELZINES J.C., LAMBERT É Contribution au prodrome des végétations de France: les Charetea fragilis F. Fukarek J. Bot. Soc. Bot. France 59: GĄBKA M Charophytes of the Wielkopolska region (NW Poland): distribution, taxonomy and autecology. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. GROVES J., BULLOCK-WEBSTER G.R The British Charophyta. Vol. 1. Nitellae. Ray Society, London. IAKUSHENKO D., BORYSOVA O Plant communities of the class Charetea Fukarek 1961 ex Krausch 1964 in Ukraine: an overview. Biodiv. Res. Conserv. 25: JAŻDŻEWSKA T., WIEDEŃSKA J Hirudo medicinalis Linnaeus Pijawka lekarska. [W:] Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce, Z. GŁOWACIŃSKI, J. NOWACKI (red.). Inst. Ochr. Przyr. PAN, AR im. A. Cieszkowskiego, Kraków Poznań, KARPIŃSKI J Materiały do flory ramienic (Characeae) Polski ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski. Sprawozdania fizjograficzne Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 12, Rok 1938: KABUS T., MAUERSBERGER R Liste und Rote Liste der Armleuchteralgen (Characeae) des Landes Brandenburg (2011). Natursch. und Landschaftspfl. in Brand. 20(4): KRAJEWSKI Ł Ramienice (Characeae) Zagłębia Dąbrowskiego (S Polska). Natura Silesiae Superioris 13:

7 87 MIGULA W Characeae [W:] Kryptogramen Flora von Deutschland, Deutsch-Österreich und der Schweiz, 2(2), Rhodophyceae, Phaeophyceae, Characeae. Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz 7: MIODUSZEWSKI W., GAJEWSKI G., BIESIADA M Zróżnicowanie stosunków wodnych w dolinie Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Woda Środowisko Obszary Wiejskie 4 (2a): PEŁECHATY M., PUKACZ A Klucz do oznaczania ramienic (Characeae) w rzekach i jeziorach. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. RENNNWALD E. (red.) Rote Liste Pflanzengesellschaften Deutschlands mit Anmerkungen zur Gefährdung. [W:] Verzeichnis und Rote Liste der Pflanzengesellschaften Deutschlands mit Datenservice auf CD-ROM, E. RENNWALD (red.). Schriftenr. für Vegetationsk. 35: ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz.U a, poz ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U b, poz ŠUMBEROVÁ K., HRIVNÁK R., RYDLO J., OT AHEL OVÁ Vegetace parožnatek (Charetea). Vegetation of stoneworts. [W:] Vegetace České republiky 3. Vodní a mokřadní vegetace, M. CHYTRÝ (red.). Academia, Praha, SZMEJA J Przewodnik do badań roślinności wodnej. Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. VAN GEEST G.J., COOPS H., ROIJACKERS M.M., BUIJSE A.D., SCHEFFER M Succesion of aquatic vegetation driven by reduced water-level fluctuations in floodplain lakes. J. Appl. Ecol. 42: VESIĆ A., BLAŽENČIĆ J., STANKOVIĆ M Charophytes (Charophyta) in the Zasavica Special Nature Reserve. Arch. Biol. Sci. Belgrade 63(3): URBANIAK J., GĄBKA M Polish Charophytes an illustrated guide for identification. Wyd. UP, Wrocław. URBANIAK J., SUGIER P., GĄBKA M Charophytes of the Lubelszczyzna region (Eastern Poland). Acta Soc. Bot. Pol. 80(2): WIDGREN Å Vårslinke återfunnet i Sverige. Svensk Bot. Tidskr. 103: SUMMARY In April 2014, Nitelletum capillaris plant community was recorded in the Narew valley near Zajki village, in the buffer zone of the Biebrza National Park. Plant association was documented in a small pool (probably remnant of an oxbow lake) in the sandy floodplain. Together with the abundant Nitella capillaris occurred other macrophytes, e.g. Hottonia palustris, Batrachium aquatile, Rorippa amphibia, Sparganium erectum, Carex vesicaria and Callitriche sp. The Nitelletum capillaris plant association has not been phytosociologically documented and published in Poland until now only few unpublished data are known. Both the species and its community are among the rarest and most endangered elements of the plant cover of Poland. Hirudo medicinalis (Hirudinea) has been also recorded. This is probably the result of continuing cattle grazing in the area around the oxbow lake. The newly discovered site of Nitelletum capillaris does not seem to be endangered and the Nitelletum capillaris plant association can be more widespread in the Biebrza Basin, where numerous shallow and ephemeral water bodies in the floodplain zone still occur. Nadesłano do redakcji: grudzień 2014 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: luty 2015 r. Przyjęto do druku: luty 2015 r.