Rozmieszczenie populacji nornika zwyczajnego Microtus arvalis w Tatrach. Distribu on of the common vole Microtus arvalis popula on in the Tatra Mts

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Rozmieszczenie populacji nornika zwyczajnego Microtus arvalis w Tatrach Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (6): , 2014 Distribu on of the common vole Microtus arvalis popula on in the Tatra Mts JAN CICHOCKI 1, AGNIESZKA WAŻNA 1, ZBIGNIEW MIERCZAK 2, TOMASZ ZWIJACZ KOZICA 2 1 Katedra Zoologii, Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra, ul. Prof. Z. Szafrana 1 j.cichocki@wnb.uz.zgora.pl, a.wazna@wnb.uz.zgora.pl 2 Tatrzański Park Narodowy Zakopane, ul. Kuźnice 1 Słowa kluczowe: nornik zwyczajny, Microtus arvalis, Tatry, rozmieszczenie populacji, wypas owiec. Nornik zwyczajny Microtus arvalis (Pallas, 1778) jest jednym z najliczniejszych kręgowców lądowych Polski, szeroko rozprzestrzenionym zwłaszcza w nizinnej części kraju. Występuje głównie na terenach wykorzystywanych rolniczo: łąkach, pastwiskach, uprawach. Dotychczas nornik zwyczajny nie został stwierdzony w polskiej części Tatr. Odłowy prowadzone w latach wykazały obecność tego gatunku na dziesięciu powierzchniach próbnych w Tatrzańskim Parku Narodowym oraz na niżej położonych terenach przyległych. Wszystkie stanowiska zlokalizowane były w reglu dolnym na śródleśnych polanach, na których prowadzony był wypas bądź wykaszanie. Gryzonie odłowiono w Tatrach na wysokościach od 910 do 1090 m n.p.m. W słowackiej części Tatr Wysokich norniki zwyczajne rejestrowano do wysokości 1320 m n.p.m. Wstęp Nornik zwyczajny Microtus arvalis (Pallas, 1778) jest drobnym gryzoniem, którego zasięg obejmuje Europę i centralną część Azji, z izolowanymi populacjami w Mongolii. W Europie występuje na całym kontynencie z wyjątkiem Wysp Brytyjskich, Półwyspu Apenińskiego i Półwyspu Skandynawskiego. Izolowane stanowiska stwierdzono na Półwyspie Iberyjskim (Amori i in. 2008). Jest jednym z najliczniejszych kręgowców lądowych Polski, silnie związanym z terenami uprawianymi rolniczo. Preferuje tereny otwarte: pola, łąki, pastwiska. Zagęszczenia gatunku w korzystnych warunkach mogą osiągać nawet do 3000 osobników na hektar (Kowalski, Ruprecht 1984). W górach nornik zwyczajny jest rzadziej stwierdzany, głównie z uwagi na wysoką lesistość tych obszarów, niestwarzającą dogodnych warunków siedliskowych. W Atlasie rozmieszczenia ssaków w Polsce (Raczyński 1983) nie wykazano stanowisk nornika zwyczajnego w Tatrach. Wprawdzie w drugiej połowie XX wieku w Tatrach były prowadzone intensywnie odłowy drobnych ssaków (Kowalski 540

2 J. Cichocki i in. Rozmieszczenie populacji nornika zwyczajnego w Tatrach 1960, Bartkowska 1973, Cais 1977, Haitlinger 1980), dotyczyły jednak najwyższych partii tych gór bądź lasów reglowych (Juchiewicz i in. 1986), gdzie norniki zwyczajne nie występują. W podsumowaniu danych o ssakach Tatr również Profus (1996) wspominał o braku w literaturze teriologicznej jakichkolwiek wzmianek o stanowiskach nornika zwyczajnego. Gatunek jest wykazywany na obszarze leżącej u podnóża Tatr Kotliny Zakopiańskiej (Cichocki 1993). W pobliskiej Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej populacja nornika zwyczajnego wykazywała w latach gradacji jedno z najwyższych zagęszczeń w kraju (Romankow-Żmudowska, Grala 1990). Celem niniejszej pracy było wykazanie stanowisk nornika zwyczajnego w Tatrzańskim Parku Narodowym (dalej: TPN) oraz wskazanie czynników sprzyjających zasiedlaniu przez gatunek wyższych partii gór. Praca ma również uzupełnić dane o rozmieszczeniu populacji tego gatunku w Tatrach do nowego wydania przygotowywanego Atlasu rozmieszczenia ssaków Polski. Teren i metody badań Badania prowadzono w latach na obszarze TPN i na terenach przyległych (Rów Podtatrzański), obejmując wszystkie piętra roślinności: regiel dolny (do 1200 m n.p.m.), regiel górny ( m n.p.m.), piętro kosodrzewiny ( m n.p.m.), piętro alpejskie ( m n.p.m.), piętro subniwalne (powyżej 2250 m n.p.m.) (Piękoś- Mirkowa, Mirek 1996). Odłowy przy użyciu stożków żywołownych i pułapek typu Sherman prowadzono na wysokości od 900 do 1810 m n.p.m. Przedstawione dane z odłowów stanowią sumę odłowionych osobników na powierzchni próbnej. Wyniki W latach stwierdzono 10 stanowisk nornika zwyczajnego w Tatrach (tab. 1, ryc. 1). Większość z nich zlokalizowano w trakcie odłowów prowadzonych w latach Norniki zwyczajne występowały głównie na polanach w obrębie regla dolnego, zarówno użytkowanych rolniczo poprzez wypas i wykaszanie, jak i tych, gdzie prowadzono kilkudniowy przegon owiec (dolna część polany Huciska oraz polany Brzanówka i Zazadnia). Wszystkie stanowiska zlokalizowane były na wysokościach od 910 do 1090 m n.p.m. (tab. 1). Na pozostałym obszarze TPN obejmującym lasy reglowe, piętro kosodrzewiny i hal, gatunku nie odłowiono. Na Polanie Chochołowskiej nie stosowano regularnych odłowów, a nornika zwyczajnego znaleziono tam w 2004 roku w pułapce Barbera. Tab. 1. Rozmieszczenie stanowisk nornika zwyczajnego Microtus arvalis w Tatrach w latach Table 1. Distribu on of common vole s Microtus arvalis sites in the Tatra Mountains in Lp. No. Stanowisko/polana Site/glade Rok Year N Wysokość m n.p.m. Al tude a.s.l. [m] 1 Polana Chochołowska Huciska Wyżnie Huciska Niżne Siwa Polana Molkówka Biały Potok Palenica Pańszczykowa Niżna Brzanówka Zazadnia Gronik N Liczba osobników/ number of individuals 541

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 6, 2014 Ryc. 1. Aktualne stanowiska nornika zwyczajnego Microtus arvalis na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego: a granica państwa, b granica Tatrzańskiego PN, c kosodrzewina, d polany, hale, strefa alpejska, e zbiorniki wodne i potoki, g obszary zabudowane; 1 61 liczba stwierdzonych osobników nornika na stanowisku (wielkość punktów proporcjonalna do liczby stwierdzonych osobników) Fig. 1. Current sites of common vole Microtus arvalis in the Tatra Na onal Park: a the state border, b borders of the Tatra Na onal Park, c Pinus mugo thickets, d glades, alpine meadows, rocks, e mountain streams and water bodies; 1 61 the number of individuals of Microtus arvalis caught at a site (the size of dots reflects the number of individuals caught) Z polan tatrzańskich na szczególną uwagę zasługuje Zazadnia. Od wielu lat nie jest ona wykaszana, a okresowo, przez 3 do 7 dni w sezonie, prowadzony jest przegon owiec. Mimo to w latach nornik zwyczajny był tu stwierdzany regularnie, co wskazuje, że nawet krótkotrwały wypas może wpływać na utrzymanie się populacji tego gryzonia. Prawdopodobnie część osobników dociera do Zazadniej z pobliskiej polany Brzanówka użytkowanej kośnie. Dyskusja Nornik zwyczajny występuje na terenie Tatr zapewne od czasu wprowadzenia gospodarki pasterskiej. Wzmianki o pierwszych polanach pojawiają się w dokumentach pisanych już w XVI wieku (Hołub-Pacewiczowa 1931). Polany tatrzańskie powstały w obrębie lasów reglowych w wyniku prowadzonego przez wieki pasterstwa. W celu uzyskania terenów przydatnych dla rolnictwa wypalano i karczowano powierzchnie leśne. Powstało w ten sposób blisko 120 polan (Piękoś-Mirkowa, Mirek 1996). Polany reglowe, niegdyś użytkowane rolniczo, obecnie utrzymywane są wyłącznie dzięki stałej ingerencji człowieka. W innym przypadku zarosłyby lasem w drodze naturalnej sukcesji. Wypas owiec, będący niegdyś tradycyjną formą użytkowania zarówno terenów leśnych, jak i strefy alpejskiej polskich Tatr, ograniczony jest obecnie do kilku polan pochodzenia an- 542

4 J. Cichocki i in. Rozmieszczenie populacji nornika zwyczajnego w Tatrach tropogennego i traktowany jako metoda ochrony polan przed zarastaniem przez gatunki leśne oraz element kulturowy. W słowackiej części Tatr zaniechano gospodarki pasterskiej w latach 60. XX wieku, po utworzeniu parku narodowego TANAP (Harvan 1965). W polskich Tatrach do lat 80. XX wieku prowadzono intensywną działalność gospodarczą związaną głównie z wypasem owiec. Wypas prowadzony był pierwotnie również w lasach reglowych oraz na terenach zlokalizowanych powyżej górnej granicy lasu na alpejskich łąkach. Presja gospodarki pasterskiej na naturalne ekosystemy spowodowała w wielu miejscach zmianę naturalnego zasięgu zbiorowisk roślinnych np. obniżenie górnej granicy lasu (Skawiński 1993). Obecnie wypas owiec w polskich Tatrach ma w większości charakter ekstensywny i prowadzony jest tylko na wybranych polanach reglowych, poniżej górnej granicy lasu. Jest to tzw. wypas kulturowy, który ma na celu zachowanie zwyczajów i tradycji oraz specyficznych układów środowiskowych np. owca szafran spiski Crocus scepusiensis. Zmiany struktury wypasu związane są z ograniczeniami wprowadzonymi przez Tatrzański Park Narodowy. Pierwsze wzmianki o obserwacji nornika zwyczajnego z Tatr pochodzą z publikacji Kocyana (1867). W Muzeum Tatrzańskim znajdują się dwa okazy dowodowe oznaczone numerami Z/42/MT i Z/47/MT. Osobnik pochodzący z Witowa, z roku 1879 jest albinotyczny. Drugi okaz opisany jest jedynie datą (1883 rok), bez podania lokalizacji. W słowackich Tatrach nornik zwyczajny stwierdzany był tylko na tych obszarach, gdzie wypasano owce (Kratochvíl, Pelikán 1955; Rosický, Kratochvíl 1955). Po zaprzestaniu wypasu w latach 60. XX wieku nastąpiło powolne wycofanie się tego gatunku z wyższych partii Tatr (Zíma i in. 1984; Kocian i in. 1985; Štollmann, Dudich 1985). W latach 80. XX wieku pojedyncze osobniki stwierdzano do wysokości 1600 m n.p.m. (Kocian i in. 1985), a w niżej położonych obszarach obserwowano okresowe migracje osobników na tereny wylesione (Štollmann, Dudich 1985). Rozmieszczenie pionowe nornika zwyczajnego sięga do 2250 m n.p.m. w Pirenejach i do 3000 m w Alpach Centralnych (Louarn i in. 1977, za: Niethammer, Krapp 1982). W słowackich Tatrach Wysokich norniki rejestrowano do wysokości 1320 m n.p.m., a w Tatrach Bielskich gryzoń ten dochodził do 2100 m n.p.m. (Kratochvíl, Pelikán 1955). Zebrane informacje mogą tłumaczyć obecność norników zwyczajnych na polanach otoczonych lasem, niełączących się z terenami otwartymi (np. Polana Chochołowska czy polana Huciska). Podobne, izolowane populacje stwierdzono w Beskidzie Żywieckim (Chudoba, Haitlinger 1971). Norniki zwyczajne tworzyły tam niewielkie populacje silnie związane z kulturą agrarną, przede wszystkim z pasterstwem. W pobliskich Gorcach nornik zwyczajny był mniej liczny od nornika burego Microtus agrestis i związany głównie z terenami otwartymi (Białas i in. 1989). Tendencję do zasiedlania przez nornika zwyczajnego nowych obszarów potwierdzają obserwacje z Bieszczad. O ile w latach 60. XX wieku nie obserwowano tego gatunku na połoninach (Grodziński i in. 1966), o tyle współcześnie jest już tam stwierdzany (Górecki i in. 2000; Taborska 2004). Wyniki badań prowadzonych w Tatrach wykazują nornika zwyczajnego jedynie z kilku polan reglowych. Należy podkreślić, że odłowy wykonywano nie na wszystkich polanach objętych wypasem. Pasterstwo w Tatrach ma wielowiekową tradycję i obejmowało w przeszłości wielokrotnie większy obszar niż obecnie. Można zatem sądzić, że nornik zwyczajny występował niegdyś w Tatrach znacznie powszechniej. PIŚMIENNICTWO Amori G., Hutterer R., Kryštufek B., Yigit N., Mitsain G., Palomo L.J Microtus arvalis. W: IUCN IUCN Red List of Threatened Species [ dostęp: r. Bartkowska K Siphonaptera Tatr Polskich. Fragmenta Faunistica 19 (10):

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 6, 2014 Białas I., Chętnicki W., Kupryjanowicz J Small mammals of Gorce National Park. Acta Zoologica Cracoviensia 32 (15): Cais L Wszy (Anoplura) zebrane na gryzoniach w Tatrach Polskich. Wiadomości Parazytologiczne 23 (4): Chudoba S., Haitlinger R Drobne ssaki Beskidu Żywieckiego. Acta Zoologica Cracoviensia 16: Cichocki W Ssaki. W: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Przyroda Kotliny Zakopiańskiej: Poznanie, przemiany, zagrożenia i ochrona. Tatry i Podtatrze. Tom 2. Tatrzański Park Narodowy, Kraków Zakopane: Górecki A., Ćwikowski C., Gryc A., Jabłońska I Drobne ssaki Bieszczadów. Monografie Bieszczadzkie 9: Grodziński W., Górecki A., Janas K., Migula P Effect of rodents on the primary productivity of Alpine meadows in Bieszczady Mountains. Acta Theriologica 9 (20): Haitlinger R Przyczynek do znajomości Acarina drobnych ssaków subalpejskiej strefy Polskich Tatr. Wiadomości Parazytologiczne 26 (6): Hołub-Pacewiczowa Z Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podtatrzu. Prace Komisji Geograficznej 1. PAU, Kraków. Juchiewicz M., Zemanek M., Bieniek M., Siuta E Small mammals communities in the Tatra Mountain forests. Acta Theriologica 31 (32): Kocian L., Kocian A., Kocianowa E., Halák K K pozaniu stavovcov subalpínskeho a alpínskeho stupňa západných Tatier Roháčov a ich bioindikačný význam. Oravské Múzeum 2: Kocyan A Zapiski o ssakach tatrzańskich. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej 1: Kowalski K Pitymys Mc Murtrie 1831 (Microtidae, Rodentia) in the Northern Carpathians. Acta Theriologica 4 (6): Kowalski K., Ruprecht A.L Rodzina: Nornikowate Arvicolidae. W: Pucek Z. (red.). Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: Kratochvíl J., Pelikán J Zur Verbreitung der Feldmaus im Nationalpark der Hohen Tatra. Folia Zoologica et Entomologica 4: Louarn Le H., Spitz F., Grolleau G Le campagnol des champs Microtus arvais Pallas dans le Briançonnais. Annales de Zoologie Ecologie Animale 2: Niethammer J., Krapp F Microtus arvalis (Pallas 1779) Feldmaus. W: Niethammer J., Krapp F. (red.). Handbuch der Säugetiere Europas. Band 2/I Rodentia II. Akademische Verlagsgessellschaft, Wiesbaden: Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Zbiorowiska roślinne. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze. Tom 3. Tatrzański Park Narodowy, Kraków Zakopane: Profus P Ssaki. W: Mirek Z. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze. Tom 3. Tatrzański Park Narodowy, Kraków Zakopane: Pucek Z Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa. Raczyński J Microtus arvalis (Pallas, 1779). W: Pucek Z., Raczyński J. (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: Romankow-Żmudowska A., Grala B Występowanie nornika polnego, Microtus arvalis (Pallas) w Polsce w latach na podstawie obserwacji WSKiOR. Przegląd Zoologiczny 34 (2 3): Rosický B., Kratochvíl J Drobni ssavci Tatranského Národniho Parku. Ochrana Přirody 10: Skawiński P Oddziaływania człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach. W: Cichocki W. (red.). Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń. Muzeum Tatrzańskie im. dr T. Chałubińskiego, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane: Štollmann A., Dudich A Príspevok k poznaniu fauny drobných zemných cicavcov (Insectivora, Rodentia) Západných Tatier. Zborník Prác o TANAP 26: Taborska M Small mammals of the Wołosate area (Bieszczady National Park, SE Poland). Acta Zoologica Cracoviensia 47 (1 2): Zíma J., Hrabé V., Štérba O., Schlamp M Drobní savci Kotliny Siedmych Prameňov v Belianských Tatrách. Zborník Prác o TANAP 25:

6 J. Cichocki i in. Rozmieszczenie populacji nornika zwyczajnego w Tatrach SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (6): , 2014 Cichocki J., Ważna A., Mierczak Z., Zwijacz-Kozica T. Distribu on of the common vole Microtus arvalis popula on in the Tatra Mts The common vole Microtus arvalis is one of the most common rodents in Poland. The results of the previous studies have not confirmed the presence of the species in the Polish Tatra Mountains. The presence of the species was confirmed only in the 1950s in the Slovak Tatra Mountains where sheep were pastured. The catches were conducted in in all the vegetation zones in the Tatra Mountains and in the foothills of the mountains. The presence of the vole was confirmed at 10 sites only, including 7 sites located in the Tatra Mountains and 3 sites located in the Subtatran Ditch, in the close proximity of the Tatra National Park. Eight sites of common vole were located at m above see level. The highest two sites of the common vole were located at the Chochołowska Glade (1090 m a.s.l.) and at the Huciska Glade (1050 m a.s.l.). Most of the glades where the common vole occurred were used as pasturelands. The species was not found at the glades where grazing was ceased 20 or 30 years ago. The prevalence of the common vole can be related to the arable farming. The presence of the species is limited to the glades of the Tatra Mountains. 545