Tradycyjne rolnictwo jako forma rozszerzenia oferty edukacyjnej, turystycznej i promocji parku narodowego

Transkrypt

1 Tradycyjne rolnictwo jako forma rozszerzenia oferty edukacyjnej, turystycznej i promocji parku narodowego Prof. dr hab. Zbigniew Witkowski Zakład Ekologii i Kształtowania Środowiska AWF w Krakowie zbigniew.witkowski@onet.eu

2 Parki narodowe w Polsce słyną z bogactwa żywej przyrody. Elementem tego bogactwa są nie tylko zbiorowiska naturalne, głównie leśne. Istotne znaczenie dla bioróżnorodności tych obszarów mają również zbiorowiska nieleśne: łąki, pastwiska, sady i pola uprawne, które znajdują się we wszystkich parkach narodowych. Wiele z nich utrzymywanych jest na gruntach skarbu państwa, inne na gruntach prywatnych, wspólnotowych i innych. Wiele parków na swoich gruntach wprowadza rozmaite formy ochrony aktywnej biocenoz nieleśnych, żaden natomiast nie prowadzi czynnej ochrony na gruntach prywatnych, przy czym służby parków zdają sobie sprawę ze znaczenia utrzymania tych biocenoz dla bogactwa i atrakcyjności turystycznej przyrody w parku. Przedstawione niżej przykłady w kilku parkach narodowych pokazują jak wielkie bogactwo przyrodnicze wiąże się z biocenozami upraw, łąk i pastwisk. Dalej przedstawię propozycje jak zagospodarować to bogactwo dla celów ochrony przyrody, edukacji i turystyki.

3 Struktura użytkowania gruntów w Ojcowskim Parku Narodowym

4 Piętro roślinne Typy zbiorowisk roślinnych w rezerwacie biosfery Babia Góra Muraw y w ysokogórskie Wyleżyska śnieżne Krzew inkow e Traw oroślow e Ziołoroślow e i okrajkow e Zaroślow e Leśne Młaki, turzycow iska i torfow iska Porębow e Łąkow e Tłoki w rzosow e i psiary Upraw rolnych Ruderalne Liczba zbiorow isk roślinnych Alpejskie Subalpejskie Regiel górny Regiel dolny

5 Jedynie w dwóch parkach narodowych w Ojcowskim PN, i Babiogórskim PN znalazłem Informacje na temat udziału procentowego lub liczby zbiorowisk nieleśnych (we władaniu parku lub w rękach prywatnych) w powierzchni parku. Stan informacji na ten temat jest zadziwiająco skąpy, zważywszy, że niemal wszystkie parki narodowe dysponują dokładnymi mapami cyfrowymi roślinności, wykonanymi w ramach prac nad planami ochrony. Sprawa dostępu do tych podstawowych informacji była przedmiotem badań NIK, w którego raporcie pt. Informacja o wynikach kontroli Funkcjonowanie parków narodowych w zakresie zachowania, zrównoważonego użytkowania oraz odnawiania zasobów przyrody z 2006 r. znalazły się następujące stwierdzenia: W toku kontroli stwierdzono, że Departament Ochrony Przyrody Ministerstwa Środowiska nie dysponował danymi dotyczącymi powierzchni gruntów leżących w granicach parków narodowych, nie będących własnością Skarbu Państwa, których wykup był lub będzie niezbędny ze względu na walory przyrodnicze, w celu objęcia ich ochroną ścisłą, czynną lub krajobrazową. Ministerstwo nie określiło też szacunkowej wielkości środków potrzebnych na wykup gruntów w tym celu.

6 Powstaje pytanie: Czy administracje parków narodowych w ogóle zdają sobie sprawę z wartości przyrodniczej obszarów nieleśnych w obrębie parku narodowego, w tym wartości przyrodniczej gruntów ornych znajdujących się w granicach parku?

7 Z informacji na oficjalnej stronie internetowej Poleskiego PN: Na terenie Poleskiego PN można spotkać wiele miejsc gdzie występują pola i ugory. Wiążą się z nimi cenne zespoły i gatunki roślin synantropijnych, w wielu wypadkach rzadkie w kraju lub stopniowo zanikające z uwagi na zmianę sposobu zagospodarowania rolniczego. Aby chronić te obszary wskazane jest dalsze zagospodarowanie tradycyjnymi metodami użytkowania niektórych fragmentów takich zbiorowisk.

8 Z informacji na stronie internetowej Wigierskiego PN: Na przydrożach, ugorach, polach i ogrodach, po przypłociach i wśród zabudowań występuje roślinność synantropijna zróżnicowana na kilkanaście zespołów. W związku z coraz powszechniejszym stosowaniem herbicydów wiele gatunków zanika. Dotyczy to szczególnie chwastów pól uprawnych. Takie gatunki jak kąkol, maki, chaber, dawniej pospolite, obecnie należą do rzadkości. Na terenie parku narodowego również one powinny być zachowane, przynajmniej w niektórych miejscach. Wigierski PN Pola, łąki i pastwiska

9 W Pienińskim PN łąki na gruntach skarbu państwa podlegają ochronie czynnej dla utrzymania bogactwa gatunkowego, roślin, bezkręgowców i grzybów. Łąki na gruntach prywatnych są opuszczone i zarastają, zaś resztki prywatnych gruntów rolnych są w parku niemile widziane. Pieniński PN Łąka na przełęczy Szopka

10 W Bieszczadzkim PN na gruntach skarbu państwa prowadzi się hodowlę rasowych koni huculskich. Pozwala to na utrzymanie dużych kompleksów łąk i pastwisk. Bieszczadzki PN Hodowla zarodowa koni huculskich

11 Ojcowski PN Przejażdżki dorożką Ojcowski PN posiada na swojej powierzchni największy procent pól uprawnych. Tutaj też prywatni właściciele gruntów przejawiają inicjatywę w kierunku rozwoju biznesu turystycznego

12 Tatrzański PN to domena tradycyjnego wypasu owiec. Park obok Pienińskiego PN prowadzi tzw. wypas kulturowy zarówno na gruntach prywatnych jak i na gruntach skarbu państwa. Tatrzański PN Wypas owiec

13 Łąki i pastwiska są również znaczącym typem ekosystemów w nadmorskich parkach narodowych. W słowińskim PN ekosystemy te na gruntach skarbu państwa są wykaszane przy pomocy maszyn Słowiński PN Użytkowanie łąk w Klukach

14 W Roztoczańskim PN podobnie jak w Bieszczadzkim PN prowadzona jest hodowla koni. W tym parku na gruntach skarbu państwa hodowane są koniki polskie. Roztoczański PN Koniki polskie

15 A co mówi na ten temat wspomniany raport NIK z 2006 r.? Szczególnej troski wymagają cenne przyrodniczo ekosystemy nieleśne, powstałe wskutek wcześniejszej działalności człowieka, w ostatnich latach zanikłej z powodów przemian cywilizacyjnych. Ekosystemy te, usytuowane na obrzeżach lasów, podlegają naturalnej sukcesji, ulegając wpierw zakrzaczeniu, a następnie stopniowemu zarastaniu lasem. W ten sposób cenne przyrodniczo obszary tracą poprzedni charakter i wypierane są te elementy ekosystemów, które należy chronić ze względu na potrzebę utrzymania różnorodności biologicznej. Warunkiem zachowania ich poprzedniego charakteru jest utrzymywanie tych obszarów w stanie zachowawczego użytkowania rolniczego lub prowadzenia na nich zabiegów ochronnych (odkrzaczania, wykaszania, itp.). Na ogół są to jednak tereny prywatne, a wskutek braku racji ekonomicznych spadkobiercy nie są nawet zainteresowani regulowaniem stanów prawnych tych gruntów. Park narodowy, bez zgody właściciela nie może prowadzić na tych gruntach zabiegów ochronnych. W tej sytuacji, zdaniem dyrektorów niektórych parków narodowych, rozważenia wymaga wprowadzenie instrumentów prawnoekonomicznych motywujących władających gruntami na terenie parku narodowego do rolniczego, zachowawczego ich użytkowania dla realizacji celów ochronnych.

16 W raporcie NIK znalazło się też stanowisko Państwowej Rady Ochrony Przyrody w tej sprawie: Według Państwowej Rady Ochrony Przyrody, na gruntach prywatnych w parkach narodowych znajdują się istotne wartości przyrodnicze. Ochrona przyrody na tych gruntach powinna mieć integralne miejsce w działaniach parku narodowego i wymaga pracy negocjacyjnej i uzgodnieniowej, a także instrumentów ekonomicznych do kompensacji utraty korzyści z powodu realizowanego programu ochrony. Wykupy gruntów powinny być objęte spójnym programem uwzględniającym strategiczne potrzeby ochrony przyrody.

17 Zarys propozycji rozwiązania problemu: Celem utrzymania ekstensywnej gospodarki rolnej w parkach narodowych jest ochrona specyficznych walorów przyrodniczych związanych z tradycyjną gospodarką rolną, Rozwiązanie tego problemu widzę we współpracy parku narodowego, prywatnego właściciela i ekologicznej organizacji pozarządowej, Organizacja we współpracy z właścicielem i parkiem narodowym przygotowuje projekt obejmujący podtrzymanie tradycyjnej uprawy wraz z towarzyszącymi jej chwastami jako projekt o charakterze edukacyjnym i przyrodniczym (ochrona bioróżnorodności) przeznaczony dla zielonej szkoły i/lub turystów indywidualnych. Projekt stanowił będzie tzw. ścieżkę edukacyjną, Park narodowy przygotowuje folder i informację w internecie na temat tego przedsięwzięcia, Prywatny właściciel zobowiązuje się do przyjmowania zwiedzających ścieżkę; może z własnej inicjatywy przygotować elementy towarzyszące projektowi degustację produktu i innych produktów lokalnych, sprzedaż pamiątek lub miejsce rekreacyjne pod kątem potrzeb rekreacji i turystyki, Wszystkie podmioty współpracują przy realizacji projektu.

18 Najważniejsze zalety takiego rozwiązania: Projekt omija sformalizowane i niedostosowane do potrzeb ochrony przyrody programy rolno środowiskowe, które w przyszłości powinny być dostosowane do potrzeb i celów ochrony obszarów Natura 2000, 2. Współpraca z organizacją pozarządową eliminuje napięcia na linii właściciel administracja parku, 3. Projekt wychodzi naprzeciw problemom formalnego niedostosowania przepisów prawnych w zarządzaniu ochroną przyrody na gruntach prywatnych w parku narodowym wspomnianych m. in. w raporcie NIK, 4. Właściciel dzięki wsparciu staje się współuczestnikiem planu ochrony parku narodowego, 5. Na wielu obszarach parku narodowego w ten sposób można wprowadzić ochronę czynną zamiast enigmatycznej ochrony krajobrazowej.

19 Gorczański PN Wilgotna łąka storczykowa Dziękuję za uwagę Zbigniew Witkowski