DOBROSTAN BYDŁA MLECZNEGO A ROZWÓJ GOSPODARSTW NA OBSZARACH PRZYRODNICZO CENNYCH. Wstęp

Transkrypt

1 Dobrostan STOWARZYSZENIE bydła mlecznego EKONOMISTÓW a rozwój gospodarstw ROLNICTWA na obszarach I AGROBIZNESU przyrodniczo cennych Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 1 43 Edyta Gajos, Sylwia Małażewska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie DOBROSTAN BYDŁA MLECZNEGO A ROZWÓJ GOSPODARSTW NA OBSZARACH PRZYRODNICZO CENNYCH ANIMAL WELFARE AND FARM S DEVELOPMENT AT NATURAL VALUABLE AREAS Słowa kluczowe: dobrostan zwierząt, bydło mleczne, gospodarstwa mleczne, obszary przyrodniczo cenne Key words: animal welfare, dairy cattle, dairy farms, natural valuable areas Abstrakt. Celem artykułu było wskazanie organizacyjnych i ekonomicznych aspektów dobrostanu zwierząt w gospodarstwach mlecznych z uwzględnieniem kryterium skali chowu i wskazanie ich możliwości rozwojowych na obszarach przyrodniczo cennych. Zbadano 150 gospodarstw w województwach mazowieckim i podlaskim. Stwierdzono, że w większości gospodarstw małych i średnich użytkowano obory uwięziowe i korzystało z pastwiska, podczas gdy większość gospodarstw dużych wyposażona była w obory wolnostanowiskowe i nie korzystano tam z pastwisk. Wskazano także, że gospodarstwa o małej i średniej skali chowu częściej niż duże uzyskiwały mieszane źródła przychodów. W gospodarstwach dużych wyniki produkcyjne i ekonomiczne produkcji mleka były wyższe niż w małych. Szansą rozwojową dla małych gospodarstw jest połączenie produkcji rolniczej z działalnością pozarolniczą, jednak taką, która będzie wspierać ochronę obszarów przyrodniczo cennych, np. ekoagroturystyką. W przypadku gospodarstw dużych wskazane jest pozostanie przy specjalizacji i rozwój uwzględniający ograniczenia wynikające z położenia na obszarach przyrodniczo cennych. Wstęp Produkcja mleka jest jedną z najważniejszych gałęzi polskiego rolnictwa. Jej rozwój zależy od wielu czynników, m.in. aspektów prawnych, takich jak regulacje dotyczące dobrostanu zwierząt oraz na obszarach przyrodniczo cennych związane z ochroną przyrody. W Unii Europejskiej spełnienie standardów cross-compliance określających warunki produkcji, w tym aspektów związanych z dobrostanem zwierząt, warunkuje m.in. otrzymanie płatności bezpośrednich przez rolników. Na terenach objętych ochroną, z uwagi na walory przyrodnicze występują liczne ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej, co oznacza dodatkowe utrudnienia w dostępie do pozarolniczych źródeł utrzymania. Zdefiniowanie zarówno pojęcia obszarów przyrodniczo cennych, jak i dobrostanu zwierząt jest trudne. Podawane w literaturze przedmiotu definicje niejednokrotnie są ze sobą sprzeczne. Obszary przyrodniczo cenne można określić jako obszary których różnorodność biologiczna stanowi lub może stanowić dominujący czynnik działalności gospodarczej lub w istotny sposób ogranicza konwencjonalne sposoby gospodarowania [Dobrzańska 2005]. Wyróżnia się obszary chronione, np. parki krajobrazowe lub rezerwaty przyrody, oraz obszary przyrodniczo cenne nieobjęte ochroną [Puciato 2009]. Natomiast dobrostan można traktować jako odczucia zwierząt [Duncan 1996] lub stan harmonii pomiędzy zwierzęciem a jego środowiskiem, wyrażający się prawidłowym funkcjonowaniem fizjologicznym i psychicznym, żywotnością oraz wysoką jakością życia [Hurnik 1995 za Pisula 1999]. Kwestie dobrostanu zwierząt gospodarskich mają istotne znaczenie dla gospodarstw na obszarach przyrodniczo cennych, ponieważ wiele aspektów dobrostanu ma pośredni wpływ na zachowanie chronionego krajobrazu. Wpływają również na dochody rolników, które są kluczowe dla utrzymania prowadzonej działalności. Problematyka dobrostanu zwierząt gospodarskich jest aktualnie szeroko dyskutowana na forum Komisji Europejskiej. Mówi się o istniejącej potrzebie doprecyzowania i podwyższenia istniejących standardów dobrostanu zwierząt. Ewentualne zmiany w tym zakresie mogą rodzić istotne konsekwencje dla ekonomiki gospodarstw [Lewandowski

2 44 Edyta Gajos, Sylwia Małażewska 2008]. Wskaźniki produkcji, takie jak wydajność mleczna, są odzwierciedleniem zdrowia zwierząt, a zatem poziomu ich dobrostanu. Zdrowe zwierzęta osiągają lepsze wyniki produkcyjne [Kołacz 2006]. Wprowadzenie obowiązku np. korzystania z pastwiska podniesie walory krajobrazowe chronionego obszaru, jednocześnie będzie miało duży wpływ na aspekty organizacyjne i ekonomiczne funkcjonowania gospodarstw niekorzystających z pastwisk. Celem artykułu jest wskazanie organizacyjnych i ekonomicznych aspektów dobrostanu zwierząt w gospodarstwach mlecznych z uwzględnieniem kryterium skali chowu i wskazanie ich możliwości rozwojowych na obszarach przyrodniczo cennych. Tabela 1. Struktura próby Table 1. Sample structure Liczba krów/ Struktura próby/sample structure [%] Number ogółem/ of cows general Podlaskie Mazowieckie ,7 42,7 46, ,3 46,7 40, ,0 10,7 13,3 Metodyka badań Badaniem objęto gospodarstwa rolne położone w województwach mazowieckim i podlaskim. Wybrano województwa o największej produkcji mleka i skali chowu krów mlecznych. Ponadto, na ich obszarze znajdują się liczne chronione obszary przyrodniczo cenne zamieszkałe przez ludność wiejską. Aktualny jest zatem problem uzyskania przez tą ludność satysfakcjonującego poziomu dochodu. Badaniem zostało objętych 150 gospodarstw mlecznych 75 z województwa mazowieckiego i 75 z podlaskiego. Próba została podzielona na 3 grupy ze względu na skalę chowu. Struktura próby została przedstawiona w tabeli 1. Do analizy uzyskanych wyników wykorzystano proste metody statystyczne, takie jak średnia arytmetyczna i udział procentowy oraz analizę wariancji i kowariancji (α= 0,05). Wyniki i dyskusja Wśród badanych gospodarstw 11,3% z nich wyposażone było w obory wolnostanowiskowe, 78,7% w uwięziowe, a 10,0% w dwa typy obór. Istotne statystycznie różnice w tym zakresie stwierdzono pomiędzy grupą gospodarstw o największej skali chowu i pozostałymi. Znacznie wyższy odsetek gospodarstw w tej grupie wyposażonych było w obory wolnostanowiskowe lub w dwa typy obór łącznie 77,8%. W pozostałych grupach zdecydowanie przeważały gospodarstwa z oborami uwięziowymi. Typ obory ma istotny wpływ na dobrostan zwierząt. System uwięziowy ogranicza naturalne zachowania zwierząt. W systemie wolnostanowiskowym istnieje większe ryzyko chorób nóg, natomiast znacznie niższe zapalenia wymion [Sossidou 2004]. We wcześniejszych badaniach [Gajos 2012a] stwierdzono, że wydajność mleczna krów różni się w zależności od typu obory. W gospodarstwach z oborami tylko uwięziowymi przeciętna wydajność mleczna krów była niższa niż w gospodarstwach z oborami wolnostanowiskowymi lub dwoma typami obór. Koresponduje to z wynikami uzyskanymi w badaniu, ponieważ najwyższa wydajność mleczna wystąpiła w grupie gospodarstw największych (tab. 3), w której był również najwyższy udział gospodarstw wyposażonych w obory wolnostanowiskowe. Rodzaj obory nie był jedynym czynnikiem warunkującym uzyskane wyniki. Nie mniej istotna była specjalizacja, na którą wskazuje najwyższy w tej grupie udział przychodów ze sprzedaży mleka w przychodach ogółem (tab. 3). W grupie tej zanotowano także najwyższy udział gospodarstw wyposażonych w kojce porodowe (67%), co związane jest w rodzajem obory wyposażane w nie są częściej obory wolnostanowiskowe. Kolejną istotną z punktu widzenia dobrostanu kwestią jest stały dostęp do wody w oborze. W tym aspekcie nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami gospodarstw wyodrębnionymi ze względu na skalę chowu. Krowy oraz jałówki i byczki miały zapewniony stały dostęp do wody w niemal wszystkich gospodarstwach. Cielęta natomiast w około 85,0% gospodarstw.

3 Dobrostan bydła mlecznego a rozwój gospodarstw na obszarach przyrodniczo cennych 45 Tabela 2. Gospodarstwa korzystające z pastwiska/wybiegu Table 2. Farms using pasture/open run Liczba krów/ Tylko pastwisko/ Tylko wybieg/ Pastwisko i wybieg/both Bez pastwiska i wybiegu/ Number of Pasture only Open run only pasture and open run Neigher pasture nor open run cows udział gospodarstw/share of farms [%] Ogółem/Total 14,7 27,3 33,3 24, ,0 34,3 44,8 14, ,0 21,5 30,8 27, ,8 22,2 0,0 50,0 Kolejną kwestią związaną z dobrostanem bydła mlecznego i jednocześnie znacząco wpływającą na ochronę obszarów przyrodniczo cennych jest fakt korzystania z pastwiska. Z punktu widzenia dobrostanu kluczowe jest zapewnienie zwierzętom możliwości regularnego ruchu. Całoroczne utrzymywanie bydła na uwięzi rodzi wiele niekorzystnych konsekwencji, m.in. predyspozycje do różnego rodzaju schorzeń, zmiany zachowania, wzrost poziomu stresu [Sossidou 2004]. Wywiera także negatywny wpływ na rozrodczość [Grzegorzak i in. 1983]. Wykazano, że regularny ruch na świeżym powietrzu w przypadku krów utrzymywanych w systemach uwięziowych wyraźnie poprawia zdrowotność zwierząt [Keil i in. 2006, Loberg i in. 2004]. Z punktu widzenia ochrony przyrody pastwisko jest lepszym rozwiązaniem niż łąka kośna, ponieważ w większym stopniu zabezpiecza możliwości rozrodu dzikich zwierząt. Bioróżnorodność i ochrona ginących gatunków są ważne na chronionych obszarach przyrodniczo cennych. W badanej próbie stwierdzono istotne statystycznie różnice w zakresie korzystania z pastwiska i wybiegu pomiędzy wszystkimi wyróżnionymi skalami chowu. Pastwiska użytkowane były w ponad 50,0% gospodarstw najmniejszych i średnich. Taki sam odsetek obejmował największe gospodarstwa, które nie miały ani pastwiska, ani wybiegu, a 22,2% tych gospodarstw miało tylko wybieg. Rolnicy z tej grupy stwierdzili, że korzystanie z pastwiska byłoby dla nich zbyt czasochłonne i że według nich jest ono niepotrzebne. Może wynikać to z faktu, że większość z nich posiadało obory wolnostanowiskowe, które zapewniają zwierzętom większe możliwości ruchu. Stwierdzono istotne statystycznie różnice w poziomie przychodów ze sprzedaży mleka w przeliczeniu na krowę i wydajności mlecznej krów w zależności od skali chowu i korzystania z pastwiska. Gospodarstwa duże charakteryzowały się wyższym poziomem badanych zmiennych niż gospodarstwa małe i średnie tylko w porównaniu gospodarstw dużych korzystających z pastwiska oraz małych i średnich niekorzystających z pastwiska. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy gospodarstwami dużymi niekorzystającymi z pastwiska oraz małymi i średnimi korzystającymi z pastwiska. Aspekt pastwiska ma więc istotny wpływ na osiągane wyniki produkcyjne i ekonomiczne. Znajduje to potwierdzenie we wcześniejszych badaniach, w których wykazano, że gospodarstwa korzystające z pastwiska osiągają lepsze wyniki ekonomiczne [Gajos 2012b]. W badanych gospodarstwach stwierdzono istotne różnice w osiąganych wynikach produkcyjnych i ekonomicznych. Gospodarstwa największe charakteryzowały się najwyższą wydajnością mleczną i przychodami ze sprzedaży mleka w przeliczeniu na 1 krowę. Rolnicy z tej grupy posiadają zazwyczaj wysokowydajne krowy oraz są ukierunkowani na uzyskiwanie przychodów z tej działalności. Dostarczając duże partie towaru do mleczarni uzyskują często wyższą cenę sprzedawanego mleka. W gospodarstwach o małej i średniej skali chowu częściej występowały mieszane źródła przychodów. Właściciele tych gospodarstw sprzedawali opasy w różnym wieku, o czym świadczy m.in. wyższy udział w przychodach ogółem przychodów ze sprzedaży bydła oraz mieli oni przychody z działalności niezwiązanych z produkcją mleka. Szansą rozwojową dla tych gospodarstw jest połączenie produkcji rolniczej z działalnością pozarolniczą, np. agroturystyką. Agroturystyka jest jednym z pozarolniczych źródeł dochodów na obszarach przyrodniczo cennych. Nową formą turystyki wiejskiej, zyskującą coraz szersze poparcie i zainteresowanie jest ekoagroturystyka

4 46 Edyta Gajos, Sylwia Małażewska Tabela 3. Wybrane wyniki ekonomiczne i produkcyjne badanych gospodarstw Table 3. Selected economic and production parameters of examined farms Wyszczególnienie/Specification Ogółem/ Liczba krów/number of cows Total Nadwyżka bezpośrednia [zł/krowę]/gross margin [PLN/cow] 5541,2 5322,0 * 5566,6 6265,8 * Wydajność mleczna [kg/krowę]/milk yield [kg/cow] 5625,4 4862,2 * 5912,5 * 7429,9 * Przychody ze sprzedaży mleka [zł/krowę]/milk revenues [PLN/cow] 7305,5 6159,8 * 7741,3 * 9996,4 * Udział w przychodach ogółem przychodów ze sprzedaży bydła/ The participation of beef revenues in total revenues [%] 10,3 12,1 * 9,6 6,4 * Udział w przychodach ogółem przychodów ze sprzedaży mleka/the participation of milk revenues in total revenues [%] 69,2 63,8 * 71,5 * 80,7 * * istotne statystycznie różnice/statistically significant differences polegająca na wypoczynku w gospodarstwie agroturystycznym, w którym prowadzona jest produkcja ekologiczna [Jalinik 2009]. Ekologiczne metody produkcji w zakresie produkcji zwierzęcej zakładają wysoki poziom dobrostanu. Prowadzenie takiej działalności na obszarach przyrodniczo cennych wspierać będzie rozwój tych obszarów i dobrostan zwierząt. Gospodarstwa duże i wyspecjalizowane były w mniejszym stopniu zainteresowane poszukiwaniem dodatkowych bodźców pozarolniczych form zarobku. Jest to zasadne, ponieważ specjalizacja i duża skala chowu gwarantują w ich przypadku dobre wyniki ekonomiczne. Rozwój tych gospodarstw na obszarach przyrodniczo cennych nie zaburza ochrony tych obszarów. Wprowadzenie podwyższonych norm dobrostanu bydła mlecznego, np. obowiązku korzystania z pastwiska, może wręcz przyczynić się do wsparcia tej ochrony, ponieważ to właśnie gospodarstwa duże w najmniejszym stopniu korzystały z pastwisk. Wprowadzenie podwyższonych norm dobrostanu wymagać będzie zmian organizacyjnych i inwestycji ze strony rolników. W ankiecie skierowanej do rolników zapytano o ocenę stwierdzeń dotyczących dobrostanu w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało zdecydowanie się zgadzam, 4 zdecydowanie się nie zgadzam, 5 nie mam zdania. Prawie 10% rolników wskazało w niektórych aspektach ostatnią możliwość. W najmniejszych gospodarstwach panowała opinia, że zdecydowanie nie należy zaostrzać przepisów dotyczących dobrostanu i są one zbędne, gdyż każdy gospodarz dba o swoje zwierzęta. Natomiast w największych stwierdzono, że raczej nie powinno się zaostrzać przepisów, mimo że są one potrzebne. W gospodarstwach małych stwierdzano, że koszty związane z zapewnieniem wyższego dobrostanu są zbyt wysokie, podczas gdy w największych raczej się nie zgadzano z tym stwierdzeniem. Spowodowane może to być większymi możliwościami finansowymi tych rolników. Ponadto, istotne różnice statystyczne zostały wykazane między najmniejszymi i średnimi gospodarstwami przy stwierdzeniu, że obecne normy dotyczące dobrostanu są odpowiednie. Pierwsza z wymienionych grup raczej się z tym nie zgadza, podczas gdy druga raczej się zgadza. Podsumowanie W zakresie dobrostanu bydła mlecznego nie można jednoznacznie stwierdzić, że skala chowu wiąże się z niższym lub wyższym jego poziomem. W gospodarstwach zakwalifikowanych do poszczególnych grup występowały zarówno elementy sprzyjające, jak i niesprzyjające wysokiemu dobrostanowi bydła mlecznego. Nie stwierdzono przewagi aspektów podwyższających dobrostan w żadnej z badanych grup względem pozostałych. Jednym z elementów łączących dobrostan i ochronę obszarów przyrodniczo cennych było pastwisko. Aspekt pastwisk jest ważny na tych obszarach, gdyż w większym stopniu niż łąki kośne zabezpieczają one możliwości rozrodu dzikich zwierząt. Natomiast z punktu widzenia rozwoju gospodarstw stwierdzono, że korzystanie z

5 Dobrostan bydła mlecznego a rozwój gospodarstw na obszarach przyrodniczo cennych 47 pastwiska jest jednym z czynników wpływających na uzyskiwane wyniki ekonomiczne. Spośród badanych gospodarstw, te o małej i średniej skali chowu częściej niż duże miały mieszane źródła przychodów. Szansą rozwojową dla gospodarstw położonych na obszarach przyrodniczo cennych było połączenie produkcji rolniczej z działalnością pozarolniczą wspierającą ochronę obszarów przyrodniczo cennych, np. agroturystyką. Gospodarstwa duże, wyspecjalizowane i osiągające satysfakcjonujący dochód z prowadzonej działalności, miały mniej bodźców do podejmowania dodatkowych pozarolniczych form zarobku. Było to zasadne, ponieważ w ich przypadku gwarantowało to dobre wyniki ekonomiczne. Literatura Dobrańska B. 2005: Obszary przyrodniczo cenne jako rejony recepcji turystycznej, [W:] B. Poskrobko (red.), Zarządzanie turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok, Duncan I.J.H. 1996: Animal welfare defined in terms of feeling, Acta Agr. Scand. Animal Science, Supplement 27, s Gajos E. 2012a: Dobrostan zwierząt w polskich gospodarstwach mlecznych, Rocz. Nauk Roln., seria G, t. 99, z. 1, s Gajos E. 2012b: Animal welfare in the context of sustainable rural development, Rocz. Nauk. SERIA, t. 99, z. 3, s Grzegorzak A. i in. 1983: Wpływ warunków utrzymania krów na stan ich zdrowia i wydajność w wolnostanowiskowej fermie przemysłowej, Medycyna Weterynaryjna, t. 39, nr. 5, s Jalinik M. 2009: Zarządzanie gospodarstwem ekoagroturystycznym na obszarach przyrodniczo cennych, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej, z. 14, s Keil N.M. i in. 2006: Effects of frequency and duration of outdoor exercise on the prevalence of hock lesions in tied Swiss dairy cows, Preventive Veterinary Medicine, 74, s Kołacz R. (red.). 2006: Higiena i dobrostan zwierząt gospodarskich, Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław. Lewandowski E. 2008: Dobrostan i ekonomia, Farmer, 18/2008. Loberg J. i in. 2004: Behaviour and claw health in tied dairy cows with varying access to exercise in an outdoor paddock, Applied Animal Behaviour Science, 89, Pisula W. 1999: Dobrostan zwierząt użytkowych, wybrane zagadnienia psychologii zwierząt, Przegląd hodowlany 1/1999. Puciato D. 2009: Turystyka i rekreacja na obszarach przyrodniczo cennych na przykładzie Parku Krajobrazowego Góry Opawskie, Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, R. 11, z. 4(23), s Sossidou E. (red.). 2004: Farm Animal Welfare, Environment & Food Quality interaction studies, National Agricultural Research Foundation, Giannitsa. Summary The aim of the paper was to identify the organizational and economic aspects of animal welfare in dairy farms to the criterion of scale of production and to show their possibilities do develop at natural valuable areas. 150 farm in Mazowieckie and Podlaskie Province were examined. It was found that the majority of small and medium farms had cowsheds where animals are tethered and used the pasture, while the majority of large farms had cowsheds without tethering and did not use the pastures. It was also indicated that small farms more often than large ones receive revenues not only from milk production, but also from other activities. Production and economic results of milk production were better in large farms than in small ones. The combination of agricultural and nonagricultural (but one that support the protection of natural valuable areas, e.g. ecoagritourism) activities is one from possibilities to develop in case of small farms. In case of large farms further specialization that takes into account the limitations of the location at natural valuable areas is reasonable. Adres do korespondencji mgr Edyta Gajos, Sylwia Małażewska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych ul. Nowoursynowska 166, Warszawa edyta_gajos@sggw.pl, sylwia.malazewska@wp.pl