PRODUKTYWNOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA GOSPODARSTW WYSPECJALIZOWANYCH W PRODUKCJI MLEKA W 2010 ROKU. Wstęp

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIV zeszyt Piotr Czarnota Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB w Warszawie PRODUKTYWNOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA GOSPODARSTW WYSPECJALIZOWANYCH W PRODUKCJI MLEKA W 2010 ROKU PRODUCTIVITY AND ECONOMIC EFFECTIVENESS OF DAIRY FARMS IN 2010 Słowa kluczowe: efektywność ekonomiczna, produktywność, gospodarstwo mleczne, FADN Key words: economic effectiveness, productivity, dairy farms, FADN Abstrakt. Zbadano produktywność i efektywność ekonomiczną gospodarstw wyspecjalizowanych w chowie bydła mlecznego w 2010 r. Przedstawiono wyniki gospodarstw w zależności od skali chowu bydła mlecznego. Badanie przeprowadzono w 1736 indywidualnych gospodarstwach rolnych z całej Polski. Gospodarstwa o największej skali chowu krów mlecznych osiągnęły najlepsze wartości wskaźników produktywności, opłacalności działalności operacyjnej, sprzedaży i rentowności kapitału własnego. Gospodarstwa utrzymujące w stadzie mniej niż 15 krów mlecznych były nierentowne. Wstęp W 2010 r. mleko stanowiło 15% produkcji ogółem gospodarstw znajdujących się w polu obserwacji Polskiego FADN 1. Natomiast gospodarstwa wyspecjalizowane w chowie krów mlecznych stanowiły 12% ogólnej liczby gospodarstw, których wielkość ekonomiczna wynosiła co najmniej euro SO 2 w Polsce. Gospodarstwa specjalizujące się w produkcji mleka są zatem ważnym elementem rolnictwa polskiego i uzasadnione jest badanie ich produktywności oraz efektów funkcjonowania. Efektywność ekonomiczna określana jest mianem rezultatu działalności gospodarczej będącego wynikiem relacji uzyskiwanych efektów do poniesionych nakładów [Bórawski, Pawlewski 2006]. W szerszym znaczeniu pojęcie,,efektywności oznacza najlepsze relacje w produkcji. Efektywność gospodarowania w rolnictwie jest definiowana jako jeden ze sposobów oceny funkcjonowania gospodarstw relacja efektów do użytych środków [Józwiak 1998]. Do oceny efektywności gospodarstw mlecznych można posłużyć się oceną produktywności gospodarstw. Produktywność oznacza relację ilościową pomiędzy wielkością produkcji i rozmiarem zaangażowanego czynnika w jej wytworzenie [Kołoszyc, Świtłyk 2004]. Efektywność może być mierzona nie tylko w ujęciu technicznym (produkcja na 1 hektar użytków rolnych lub na 1 sztukę przeliczeniową), ale również w ujęciu ekonomicznym (finansowym), jako stosunek dochodów do kosztów. Niektórzy przeliczają efekty działalności na potrzebne do ich wytworzenia zasoby pracy lub majątku. Jak podaje Kulawik [2010] efektywność może być mierzona z użyciem wskaźników, najczęściej ekonomiczno-finansowych o charakterze kosztowym i zasobowym, w których należy dążyć do pełnego wykorzystania posiadanego potencjału, ale także przy pomocy różnic (nadwyżki, marże itp. kategorie). W pracy przyjęto, że system pomiaru efektywności będzie opierał się o następujące wskaźniki: dwa wskaźniki opłacalności (produkcji ogółem oraz sprzedaży) oraz wartości dodanej brutto i rentowności kapitału własnego [Kulawik 2008]. Materiał i metodyka badań W badaniu wykorzystano powszechnie dostępne dane empiryczne gromadzone w sposób zharmonizowany przez system rachunkowości rolnej Polski FADN pochodzące z 2010 r. Obiekty do badań dobrano metodą doboru celowego. Do analizy wyselekcjonowano 1736 indywidualnych gospodarstw wyspecjalizowanych w chowie bydła mlecznego (z badań wykluczono gospodarstwa posiadające osobowość prawną). Za gospodarstwa wyspecjalizowane w produkcji mleka przyjęto jednostki, w których przychody ze sprzedaży mleka stanowiły ponad 60% przychodów ogółem. Za przychody ogółem uznaje 1 W polu obserwacji Polskiego FADN znajdują się gospodarstwa o wielkości ekonomicznej co najmniej 4000 euro. 2 Szczegółowe zmiany w klasyfikacji gospodarstw w Unii Europejskiej od 2010 r. zostały opisane przez Goraj i współautorów 2010.

2 104 Piotr Czarnota się przychody z działalności operacyjnej gospodarstw powiększone o wartość dopłat dotyczących działalności operacyjnej. Ponadto, analizowane gospodarstwa miały średniorocznie nie mniej niż 10, ale nie więcej niż 80 krów mlecznych w stadzie. W ten sposób wyeliminowano gospodarstwa socjalne, a także zaliczane do grupy semi-subsistence 3 [Majewski 2009] oraz te, w przypadku których trudno mówić o działalności hodowlanej ze względu na małą liczbę krów mlecznych w stadzie. Po przeprowadzeniu analizy rozkładów do badań wyodrębniono 5 grup gospodarstw. Jako kryterium grupowania gospodarstw przyjęto liczbę krów mlecznych w stadzie i dokonano następującego podziału na grupy: A krów mlecznych, B krów mlecznych, C krów mlecznych, D krów mlecznych, E krów mlecznych. W tak dobranej próbie badawczej znalazły się gospodarstwa reprezentujące 3 typy rolnicze. Najliczniejszą grupę stanowiły gospodarstwa reprezentujące krowy mleczne (92%), ale znalazły się także jednostki reprezentujące typ zwierzęta trawożerne (5%) oraz gospodarstwa mieszane (3%). Do oceny produktywności gospodarstw zastosowano 3 wskaźniki: wartość produkcji ogółem/krowę mleczną, wartość produkcji ogółem/1 AWU 4 oraz wartość produkcji ogółem/100 zł aktywów. Do przeanalizowania efektywności ekonomicznej wykorzystano następujące wskaźniki: opłacalności produkcji ogółem (%) = [(przychody ogółem + dopłaty do działalności operacyjnej)/ koszty ogółem], opłacalności sprzedaży (%) = przychody ze sprzedaży/zużycie pośrednie, wartości dodanej (%) = wartość dodana brutto/koszty ogółem, rentowności kapitału własnego (%) = [(dochód z gospodarstwa rolnego szacunkowy koszt pracy własnej rolnika i jego rodziny)/średni stan kapitału własnego]. Do umownej wyceny pracy własnej rolnika wykorzystano średnią wartość wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej w 2010 r. 5 Założono, że jedna osoba pełnozatrudniona w rolnictwie pracuje 2200 godzin. Tak wyliczona stawka godzinowa wyniosła 11,76 zł/h. Wartość tę pomnożono przez wyrażany w godzinach czas pracy własnej. Charakterystyka obiektów badawczych Przeciętna powierzchnia UR badanych obiektów wynosiła 37 ha. Była zatem o 76% wyższa od średniej powierzchni UR gospodarstw mlecznych będących w 2010 r. w polu obserwacji Polskiego FADN (21 ha) [Goraj i in. 2011]. Bardzo istotną kwestią mającą wpływ na wyniki produkcyjne i ekonomiczne w gospodarstwach nastawionych na chów bydła mlecznego jest system żywienia. W tego typu gospodarstwach w strukturze upraw przeważają rośliny pastewne, zapewniające tańszą paszę z własnej produkcji. Udział tych roślin w analizowanym zbiorze gospodarstw był wysoki i wahał się między 57% w gospodarstwach mających krów, a 68% w gospodarstwach o stadzie ponad 40 krów mlecznych. Gospodarstwa największe odznaczały się największą efektywnością pracy. Liczba osób pełnozatrudnionych w przeliczeniu na 10 krów mlecznych wynosiła w nich 0,5 AWU i była prawie 3-krotnie niższa niż w gospodarstwach najmniejszych. Średnia w omawianym zbiorze wynosiła 0,9 AWU/10 krów mlecznych. Wartość produkcji mleka w analizowanym zbiorze gospodarstw rolniczych wynosiła średnio 69% wartości produkcji ogółem. Można zatem śmiało stwierdzić, że były to jednostki wyspecjalizowane w produkcji mleka. Gospodarstwa utrzymujące powyżej 40 krów odznaczały się największym stopniem specjalizacji (77%). Po drugiej stronie znalazły się gospodarstwa z przedziału krów mlecznych (62%). Stopień specjalizacji zwiększał się wraz ze wzrostem skali chowu krów mlecznych Pod względem średniej wydajności mlecznej krów gospodarstwa największe osiągnęły aż o 50% lepsze wyniki (6380 l/krowę mleczną) niż gospodarstwa o najmniejszym stadzie krów mlecznych (4360 l/krowę mleczną). Większa produkcja towarowa mleka zapewniła gospodarstwom dużym wyższe ceny zbytu. Gospodarstwa o większej skali produkcji są w lepszej sytuacji, gdyż dostarczając większe ilości mleka do mleczarni mają możliwość uzyskania cen wyższych od średnich w regionie. Ceny mleka w 2010 r. przy krajowej podaży surowca utrzymującej się na względnie stabilnym poziomie były o wiele wyższe niż w niekorzystnym dla gospodarstw mlecznych 2009 r. Od stycznia do grudnia średnia cena skupu 3 Gospodarstwa semi-subsistance w połowie produkują na swoje własne potrzeby, ale są zdolne do zapewnienia właścicielom miejsca pracy, części dochodów oraz możliwości inwestowania i rozwoju. 4 1 AWU (ang. Annual Work Unit) jednostka przeliczeniowa pracy (2200 h pracy/rok). 5 Przeciętne roczne wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej = zł w 2010 r. Szacunek własny na podstawie danych GUS.

3 105 Tabela 1. Wybrane dane charakteryzujące obiekty badawcze Table 1. Selected characteristics of the farm sample Jedn./ Units Grupa gospodarstw/group of farms A B C D E Liczba gospodarstw/farm number szt/number Wielkość ekonomiczna/economic size ESU Nakłady pracy na 10 LU/Labor input per 10 LU AWU/10LU 1,4 1,1 0,8 0,6 0,5 Powierzchnia UR/UAA ha 19,8 24,4 33,2 43,9 62,4 Rosliny pastewne/forage crops % 57% 58% 62% 65% 68% Liczba krów mlecznych/dairy cows LU 12,8 17,5 24,7 34,2 51,4 Obsada/Tocking density LU/ha 1,7 1,9 1,9 1,9 1,9 Wydajność mleczna/milk yield l Cena mleka/milk price zł/100 l/ PLN/100 l Wartość produkcji ogółem/total output zł/pln Udział wartości produkcji mleka w ogółem/ Share of milk output % Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Polskiego FADN Source: own study based on Polish FADN data mleka wyniosła 106 zł za 100 litrów i była wyższa o 17,9% w porównaniu do średniej ceny notowanej w analogicznym okresie 2009 r. Średnia cena sprzedaży mleka w badanej grupie gospodarstw była nieco wyższa od średniej krajowej i wynosiła 108 zł/100 litrów. Jedynie gospodarstwa utrzymujące mniej niż 20 krów mlecznych w stadzie uzyskały średnią niższą od ogółu polskich gospodarstw. Z danych zaprezentowanych w tabeli 1 wynika, że średnia cena sprzedaży mleka zwiększała się równomiernie wraz ze wzrostem skali chowu krów. Wyniki Produktywność pracy informuje jaka wartość osiągniętej produkcji przypada na 1 osobę pełnozatrudnioną. Wysoka produktywność pracy oznacza, że przy danym nakładzie pracy jednostka produkcyjna osiągnęła większą wartość produkcji. Z danych zaprezentowanych w tabeli 2 wynika, że produktywność pracy zwiększa się wraz ze wzrostem liczby krów w stadzie. W gospodarstwach o stadzie powyżej 40 krów mlecznych produkcja/awu wynosiła prawie 200 tys. zł. O połowę niższa była w gospodarstwach, które miały krów, a zdecydowanie najniższa była w gospodarstwach najmniejszych. Gospodarstwa utrzymujące krów mlecznych osiągnęły wartość produkcji aż o 450% wyższą niż gospodarstwa z grupy utrzymującej krów w stadzie, przy wyższych zasobach pracy tylko o 47%. Najlepiej kapitał wykorzystywany był w gospodarstwach o największym stadzie krów mlecznych. Informuje o tym wskaźnik produktywności kapitału, czyli wartość produkcji przypadająca na 100 zł zaangażowanych aktywów. W przypadku jednostek największych wskaźnik ten wynosił 20 zł i był o 6 zł wyższy niż w jednostkach najmniejszych. W gospodarstwach mających 15-20, i krów mlecznych w stadzie wartość tego wskaźnika wynosiła odpowiednio: 15, 17 i 18 zł. Zróżnicowanie w obrębie wskaźnika produktywności kapitału nie było zatem tak duże jak w przypadku produktywności pracy. Tabela 2. Produktywność wybranych czynników produkcji Table 2. The value of three output measures Wartość produkcji ogółem na 1 krowę mleczna/ Total output per dairy cow Wartość produkcji ogółem na 1AWU/ Total output per 1 AWU Wartość produkcji ogółem per 100 zł aktywów/ Total output per 100 PLN of assets Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab. 1 Jedn./ Units zł/lu/ PLN/LU zł/awu/ PLN/AWU zł/100 zł/ PLN/100 PLN Grupa gospodarstw/group of farms A B C D E

4 106 Piotr Czarnota Tabela 3. Wybrane wskaźniki efektywności Table 3. Selected effectiveness indexes Jedn./ Grupa gospodarstw/group of farms Units A B C D E Opłacalność produkcji ogółem/output profitability Opłacalność sprzedaży/sales profitability % Rentowność kapitału własnego/return on own capital -1,43 3,03 6,43 9,38 10,82 Wskaźnik wartości dodanej/gross value added index Dochód z gospodarstwa rolnego (po odjęciu zł/ oszacowanego kosztu pracy własnej)/farm income PLN (less own labor cost estimate) Koszty ogółem/wartość produkcji ogółem/ Total costs/total output - 0,76 0,71 0,71 0,69 0,69 Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab. 1 Trzecią z zastosowanych miar produktywności była wartość produkcji przypadająca na 1 krowę mleczną. Wartości tego wskaźnika korespondowały z wydajnością mleczną krów w analizowanych grupach gospodarstw. Ponadto, na nieco wyższą wartość tego wskaźnika w miarę wzrostu skali produkcji gospodarstw miała cena zbytu mleka. Gospodarstwa z przedziału krów mlecznych osiągnęły produktywność 7485 na 1 krowę mleczną, tj. o 16% więcej niż w grupie krów i aż o 71% więcej niż w gospodarstwach krów. Wyższe w porównaniu z rokiem poprzednim ceny zbytu mleka w powiązaniu z wysoką wydajnością mleczną krów, przełożyły się na wysokie wskaźniki opłacalności sprzedaży w badanych grupach gospodarstw. Najkorzystniejszą wartość tego wskaźnika uzyskały gospodarstwa utrzymujące krów mlecznych (176%). Była ona o 36 p.p. wyższa niż w przypadku gospodarstw o stadzie krów. Mniej zróżnicowana była opłacalność sprzedaży w gospodarstwach utrzymujących krów mlecznych, w których wskaźnik ten wahał się od 153 do 169%. Wysoka opłacalność sprzedaży mleka miała swoje odzwierciedlenie w opłacalności produkcji ogółem. W grupie gospodarstw krów mlecznych wskaźnik ten kształtował się na podobnym poziomie (139%) jak wskaźnik opłacalności sprzedaży. Oznacza to, że koszty nieoperacyjne były niemal równe wartości uzyskanych dopłat do działalności operacyjnej. W grupach o większym stadzie zwierząt wskaźnik opłacalności działalności operacyjnej wzrastał, lecz dynamika jego wzrostu nie była już tak widoczna, jak w przypadku opłacalności sprzedaży. Mogło to być spowodowane m.in. malejącym udziałem znaczenia dopłat do działalności operacyjnej w przychodach ogółem gospodarstw (od 25% w grupie krów do 13% w grupie krów) oraz wyższymi kosztami czynników zewnętrznych w miarę wzrostu liczby krów mlecznych w stadzie (od 1943 zł w grupie krów do zł w grupie krów). Pomimo osiągnięcia dość dobrych wyników opłacalności, gospodarstwa z przedziału krów mlecznych były nierentowne. Średnia wartość dochodu z gospodarstwa po uwzględnieniu oszacowanej pracy własnej rolnika i jego rodziny wynosiła w tej grupie zł, a wskaźnik rentowności kapitału własnego -1,43%. W pozostałych grupach gospodarstw wskaźnik rentowności kapitału własnego przyjmował wartości dodatnie i kształtował się na poziomie od 3,03% w jednostkach mających krów mlecznych do 10,82% w grupie o największym stadzie. Wskaźnik zwrotu z zainwestowanych środków własnych w gospodarstwach o stadzie większym niż 20 krów mlecznych był wyższy niż średnie oprocentowanie lokat w 2010 r. (4,3%) [obliczenia własne na podstawie Wartość wskaźnika wartości dodanej nie charakteryzowała się podobnymi zależnościami jak wartości wskaźników opłacalności i rentowności kapitału. Najwyższą wartość tego wskaźnika uzyskały gospodarstwa z grupy krów mlecznych (67%). Wynikało to w głównej mierze z korzystniejszej niż w pozostałych grupach wartości salda podatków i dopłat do działalności operacyjnej oraz relatywnie niższej wartości kosztu zużycia pośredniego. O zaledwie 2 p.p. niższą niż jednostki z grupy krów wartość wskaźnika wartości dodanej osiągnęły gospodarstwa najmniejsze, które w największym stopniu uzależnione były od subsydiowania działalności operacyjnej. W grupie gospodarstw utrzymujących oraz krów mlecznych wskaźnik wartości dodanej kształtował się na równym poziomie (64%), a najniższą wartość tego wskaźnika osiągnęły gospodarstwa największe (60%).

5 107 Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania wyraźnie dowodzą, że na efektywność gospodarstw mlecznych ma wpływ czynnik skali chowu krów. Gospodarstwa utrzymujące ponad 40 krów mlecznych w stadzie osiągały znacznie wyższe wydajności mleczne oraz ceny zbytu, a to przekładało się na korzystniejsze wskaźniki produktywności. Ponadto, dzięki bardzo korzystnym wskaźnikom opłacalności sprzedaży oraz produkcji ogółem, gospodarstwa otrzymywały zwrot z zainwestowanego kapitału własnego 2,5-krotnie wyższy niż średnie oprocentowanie lokat. Z drugiej strony, gospodarstwa utrzymujące krów mlecznych uzyskały dodatni dochód z gospodarstwa rolnego, ale po uwzględnieniu umownej wyceny pracy rolnika i jego rodziny okazały się nierentowne. Gospodarstwa o stadzie liczącym do 20 krów mlecznych osiągały wyższe wartości wskaźnika wartości dodanej. Wpływ na wielkość tego wskaźnika miały m.in. dopłaty do działalności operacyjnej, a w tej grupie gospodarstw rola dopłat jest znacznie większa niż w gospodarstwach o bardziej licznym stadzie. Literatura Bórawski P., Pawlewski A. 2006: Efektywność ekonomiczna indywidualnych gospodarstw rolnych w aspekcie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 540, 91. Goraj L., Mańko S., Osuch D., Płonka R. 2011: Wyniki Standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2010 roku. IERiGŻ-PIB, Warszawa, 47. Józwiak W. 1998: Efektywność gospodarowania w rolnictwie. Encyklopedia agrobiznesu. Fundacja Innowacyjna, Warszawa, Kołoszycz E., Świtłyk M. 2004: Koszty, dochodowość i efektywność produkcji mleka. Związek prywatnych producentów mleka. Warszawa, 25. Kulawik J. (red.). 2008: Analiza efektywności ekonomicznej i finansowej przedsiębiorstw rolnych powstałych na bazie majątku RWSP. IERiGŻ-PIB, Warszawa, Kulawik J. 2010: Efektywność przedsiębiorstw wielkotowarowych w rolnictwie. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 3, IERiGŻ-PIB, Warszawa, Majewski E. 2009: Dochody i jakość życia w gospodarstwach niskotowarowych z wybranych regionów Polski. Rocz. Nauk Rol., seria G, t. 96, z. 4, [ odczyt Summary The paper provides an estimate of productivity and economic effectiveness of dairy farms in Poland in 2010 based on the Polish FADN data. The results are broken down according to the dairy herd size. The study was based on data from 1,736 family farms. Farms with more than 40 LU of dairy cows had the highest productivity indexes and output profitability, sales profitability and return on own capital. Gross value added indexes, however, were more favorable on farms with the smaller dairy herds. Moreover, results showed that farms with fewer than 15 LU of dairy cows were unprofitable. Adres do korespondencji: mgr Piotr Czarnota Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB w Warszawie Zakład Rachunkowości Rolnej ul. Świętokrzyska Warszawa tel. (22) czarnota@fadn.pl