ZASOBY PRACY, DZIAŁALNOŚĆ PRODUKCYJNA I INWESTYCYJNA W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH RODZINNYCH 1)

Transkrypt

1 Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3/2010 Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Inżynierii Produkcji ZASOBY PRACY, DZIAŁALNOŚĆ PRODUKCYJNA I INWESTYCYJNA W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH RODZINNYCH 1) Streszczenie W pracy przedstawiono strukturę użytków rolnych oraz zatrudnienie i nakłady pracy w 13 wybranych ch rolnych. Określono także obsadę zwierząt w sztukach i w DJP, przypadającą na 100 ha UR. Omówiono produkcję towarową, wyposażenie w techniczne środki pracy i działalność inwestycyjną w badanych ch. Słowa kluczowe: zasoby pracy, produkcja towarowa, gospodarstwo rodzinne Wstęp Istotnym czynnikiem, zazwyczaj warunkującym podjęcie określonej działalności rolniczej, zarówno produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej, są zasoby pracy, jakimi dysponuje gospodarstwo rodzinne. Badania prowadzone przez Baer-Nawrocką [2008], Radwana [2008], Tabora i Prusak [2008] oraz innych potwierdzają rolę tego czynnika w procesie zarządzania i organizacji rolnego. Zasoby pracy często determinują kierunek i poziom produkcji w ch rolnych, a działalność inwestycyjna gospodarstw jest ukierunkowana głównie na zmniejszenie uciążliwości pracy i poprawę opłacalności produkcji. Znając zasoby pracy, aktywa i potencjał produkcyjny, można je racjonalnie modernizować i rozwijać, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Celem artykułu jest przedstawienie potencjału produkcyjnego oraz nakładów pracy w 13 ch wybranych do realizacji założeń, zawartych w projekcie rozwojowym NR ) pt.: Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych. W artykule przedstawiono ogólną charakterystykę badanych obiektów, potencjał siły roboczej oraz działania inwestycyjne w ostatnich 10 latach, a także produkcję tych gospodarstw w 2009 r. Praca zrealizowana w ramach projektu rozwojowego (NR ) pt.: Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych, finansowanego przez NCBiR. 51

2 Wyniki badań Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych Badania rozpoczęto w 2009 r., przeprowadzając z właścicielami gospodarstw wywiady standaryzowane, oparte na dokumentach i zapiskach przedstawionych przez rolnika. Do badań wybrano 13 gospodarstw osiem z województwa lubelskiego i pięć z mazowieckiego. Ogólna powierzchnia analizowanych gospodarstw wynosiła średnio 38,9 ha i zawierała się w przedziale 15,4 75,5 ha (tab. 1). Bonitacja gleb w badanych ch była bardzo zróżnicowana, a powierzchnia gospodarstw, wyrażona w hektarach przeliczeniowych, wynosiła średnio 30,4 ha (od 4,6 do 87,4 ha). W ch tych przeważały grunty orne (z wyjątkiem nr 2, w którym powierzchnia trwałych użytków przekraczała powierzchnię gruntów ornych). Tabela 1. Powierzchnia analizowanych gospodarstw w 2009 r. Table 1. The acreage of surveyed farms in 2009 Farm no. Powierzchnia ogółem Total acreage Grunty orne Arable land Trwałe użytki zielone Permanent grassland [ha] Pozostałe Other Powierzchnia przeliczeniowa Re-calculated area 1 15,4 13,0 0,7 1,7 12,0 2 21,0 9,0 10,0 2,0 4,6 3 25,0 12,0 10,5 2,5 16,2 4 25,5 16,5 7,6 1,4 31,1 5 26,2 19,5 5,5 1,2 14,5 6 28,5 13,0 7,0 8,5 10,4 7 28,8 20,6 7,1 1,1 30,4 8 30,0 28,0 1,0 1,0 18,6 9 32,4 31,7 0 0,7 27, ,0 51,0 0 1,0 41, ,7 33,3 19,0 18,4 17, ,0 71,0 1,0 3,0 85, ,5 55,7 18,0 1,9 87,4 38,9 28,8 8,0 3,4 30,4 Zatrudnienie i obciążenie pracą Średnia liczba osób w badanych ch wynosiła 5,8. Najwięcej osób (dwie osoby dorosłe i ośmioro dzieci) liczyła rodzina w gospodarstwie o najmniejszej powierzchni 15,4 ha (tab. 2). W dwóch ch mieszkało po trzy osoby, w jednym cztery, a w czterech po sześć osób. Sie- 52

3 Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna... Tabela 2. Liczba osób i szacunkowe zatrudnienie w analizowanych ch w 2009 r. Table 2. Number of persons and estimated employment on surveyed farms in 2009 Farm no. ogółem number of persons Liczba osób In total dorośli adults dzieci children emeryci/renciści retired/pensioned Liczba zatrudnionych Number of employed Szacunkowa pracochłonność produkcji [rbh] Estimated labour inputs on production [work h] Obciążenie pracą [rbh os. 1 ] Burdening with labour [(work h) person 1 ] Szacunkowe zatrudnienie poza gospodarstwem [rbh] Estimated employment apart from the farm [work h] ,8 2,1 2,9 1,8 2, dem osób zamieszkiwało trzy, pięć osób dwa. Jedno gospodarstwo zamieszkiwało dziesięć osób (dwie osoby dorosłe i ośmioro dzieci). W siedmiu ch pracowały dwie osoby. Tylko w jednym gospodarstwie pracowała jedna osoba. W pozostałych ch pracowały trzy lub cztery osoby. Jedynie pięciu rolników pracowało dodatkowo poza własnym gospodarstwem. Największe obciążenie pracą w przeliczeniu na osobę zatrudnioną zaobserwowano w gospodarstwie nr 5 (3050 rbh os. 1 ). Średnie obciążenie pracą w analizowanej grupie gospodarstw wynosiło 2169 rbh os. 1 (tab. 2). Wartość ta jest zbliżona do przyjmowanego obciążenia pracą w innych działach gospodarki. Pogłowie i obsada zwierząt We wszystkich badanych ch prowadzono chów zwierząt, w tym w dziesięciu krów mlecznych. Na jedno gospodarstwo przypadało średnio 14 szt. krów mlecznych, najwięcej (po 35 szt.) w ch o powierzchni 51,0 i 55,7 ha UR (tab. 3). Prowadzono w nich także chów innego bydła 53

4 Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Tabela 3. Pogłowie i obsada zwierząt w badanych ch w 2009 r. Table 3. Animal population and livestock density in surveyed farms in 2009 Farm no. Krowy mleczne Dairy ogółem cows in total Inne bydło Other cattle bukaty i opasy ogółem beef in total cattle Trzoda chlewna Swine lochy sows tuczniki porkers Obsada [DJP gospodarstwo 1 ] [LU farm 1 ] [DJP ha 1 ] [LU ha 1 ] [szt.] [heads] ,0 0, ,5 1, ,8 1, ,2 0, ,4 0, ,0 1, ,7 0, ,4 0, ,9 1, ,1 1, ,8 0, ,0 0, ,6 0, ,5 4,2 84,2 3, ,1 0,88 odpowiednio 45 i 15 szt., w tym 11 i 10 szt. bukatów i opasów. W ch mlecznych, nawet z największą obsadą zwierząt, wyrażoną w dużych jednostkach przeliczeniowych (DJP), nie przekroczono zalecanej w Kodeksie dobrej praktyki rolniczej [2002] maksymalnej obsady zwierząt (1,5 DJP ha 1 UR). Wynosiła ona odpowiednio 1,24 i 0,86 DJP ha 1 UR. W dziewięciu ch prowadzono chów trzody chlewnej, przy czym w dwóch spośród nich był to chów na potrzeby własne. Największą obsadę trzody chlewnej odnotowano w ch o powierzchni 31,7 i 72,0 ha UR, ukierunkowanych na produkcję tuczników. W tych ch obsada zwierząt wynosiła odpowiednio 1,57 i 0,53 DJP ha 1 UR, podczas gdy średnia obsada to 0,88 DJP ha 1 UR (tab. 3). Nie jest to dużo, więc w większości gospodarstw można zwiększać produkcję zwierzęcą, nie przekraczając zalecanych limitów. Produkcja towarowa W ośmiu ch spośród 13 badanych zajmowano się towarową produkcją mleka. Jedynie w trzech uprawiano buraki cukrowe. Uprawą zbóż na sprzedaż zajmowało się siedem gospodarstw, pozostałe zużywały zboże na pasze dla zwierząt. Jedno gospodarstwo uprawiało marchew, przeznaczając ją na sprzedaż (tab. 4). 54

5 Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna... Tabela 4. Produkcja towarowa w badanych ch w 2009 r. Table 4. Commercial production of surveyed farms in 2009 Farm no. Mleko [tys. l] Milk [thous. l] Mięso Meat [t] Jaja [szt.] Eggs [pieces] Zboża Cereal grain Oleiste Oil crops Ziemniaki Potatoes [t] Buraki cukrowe Sugar beets Marchew Carrot , , , , , , , , , ,9 10, ,6 3,5 10,4 41,5 6,2 Wyposażenie i działalność inwestycyjna W każdym gospodarstwie był przynajmniej jeden ciągnik rolniczy, natomiast średnio na gospodarstwo przypadało 2,2 ciągnika. Moc zainstalowana w przeliczaniu na 100 ha UR zawierała się w przedziale kw (średnio 356 kw 100 ha 1 UR) tabela 5. Wszystkie prowadziły działalność inwestycyjną i rozwojową, polegającą na zakupie lub dzierżawie ziemi i wyposażaniu w techniczne środki pracy. na jedno gospodarstwo przypada zakup lub dzierżawa ziemi o powierzchni 14,4 ha UR. Najmniej zwiększyło swoją powierzchnię gospodarstwo nr 7, tylko o 3,5 ha UR, a najwięcej gospodarstwo nr 12, aż o 46 ha UR (tab. 5). Średni przyrost powierzchni analizowanych gospodarstw jest prawie dwukrotnie większy od średniej powierzchni gospodarstw rolnych w województwie lubelskim. Osiem gospodarstw miało płyty gnojowe, a 12 zbiornik na gnojowicę. Od 2000 r. w dziewięciu ch rozszerzono świadczenia lub częściej korzystano z usług mechanizacyjnych. Tylko jedno podjęło kooperacyjną działalność produkcyjną i handlową. Spośród 13 badanych gospodarstw pięć rozpoczęło lub planuje produkcję zgodną z zasadami zrównoważonego rozwoju. Od 2000 r. siedem gospodarstw skorzystało z kredytów preferencyj- 55

6 Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Tabela 5. Wyposażenie w ciągniki rolnicze i działalność inwestycyjna w latach Table 5. Equipment with agricultural tractors and investment activity within Farm no. Ciągniki [szt.] Tractors [units] Moc zainstalowana w ciągnikach Power installed in tractors [kw ha 1 UR] [kw ha 1 AL] [kw (100 ha) 1 UR] [kw (100 ha) 1 AL] Zakup lub dzierżawa ziemi w okresie Land purchase or lease within [ha] 1 1 2, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 2,2 3, ,4 nych krajowych lub innych programów rozwojowych, finansowanych ze środków Unii Europejskiej. Podsumowanie Zasoby pracy, aktywa i potencjał produkcyjny w badanych ch umożliwiają podjęcie procesu ich modernizacji w celu prowadzenia zrównoważonego gospodarowania. W ostatnich dziesięciu latach właściciele inwestowali w swoje, zwiększając powierzchnię i ulepszając wyposażenie, m.in. w techniczne środki pracy. Tylko jedno gospodarstwo nieznacznie przekroczyło zalecenia środowiskowe, dotyczące obsady zwierząt; wynosiła ona 1,57 DJP ha 1 UR. W niektórych zaś odnotowano zbyt duże obciążenie pracą osób zatrudnionych, wynosiło ono nawet 3050 rbh na osobę. W ośmiu ch produkcja mleka stanowiła główne źródło dochodu. Wszystkie były dobrze wyposażone w urządzenia do gromadzenia i przechowywania nawozów organicznych. W pięciu spośród badanych gospodarstw należy zmniejszyć obciążenie pracą osób zatrudnionych. W celu ustalenia kierunku modernizacji poszczególnych gospodarstw należy zbadać odnawialność substancji organicznej oraz ich dochodowość. 56

7 Bibliografia Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna... Baer-Nawrocka A Zasoby pracy jako przesłanka konkurencyjności rolnictwa nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Roczniki Naukowe SERiA. T. X. Z. 1, s Kodeks dobrej praktyki rolniczej Redakcja I. Duer, M. Fotyma, A. Madej. MRiRW, MŚ. Warszawa, ss. 93 Radwan A Zasoby pracy w rolnictwie polskim (analiza przestrzenno- -czasowa). Roczniki Naukowe SERiA. T. X. Z. 2, s Tabor S., Prusak A Wykorzystanie zasobów pracy ludzkiej w wybranych ch rolnych małopolski. Inżynieria Rolnicza. 10(108), s LABOUR RESOURCES, PRODUCTIVE AND INVESTMENT ACTIVITIES IN SELECTED FAMILY FARMS Summary Studies analyzed the structure of agricultural land (AL) as well as the employment and labour inputs in 13 selected family farms. The livestock density was determined in heads and livestock units (LU) per 100 ha AL. Commercial production, equipment with the technical means of work and the investment activity in surveyed farms were also described. Key words: labour resources, commercial production, family farm Recenzenci: prof. dr hab. Józef Kowalski prof. dr hab. Zdzisław Wójcicki Praca wpłynęła do Redakcji: r. Adres do korespondencji: dr inż. Sławomir Kocira Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Katedra Eksploatacji Maszyn i Zarządzania w Inżynierii Rolniczej ul. Głęboka 28, Lublin slawomir.kocira@up.lublin.pl 57

8