Nowe spojrzenie na liczbê, wiek i zasiêgi zlodowaceñ œrodkowopolskich w po³udniowej czêœci œrodkowowschodniej Polski

Transkrypt

1 Nowe spojrzenie na liczbê, wiek i zasiêgi zlodowaceñ œrodkowopolskich w po³udniowej czêœci œrodkowowschodniej Polski Leszek Lindner* Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 2, 2005 A new look at the number, age and extent of the Middle Polish Glaciations in the southern part of central-eastern Poland. Prz. Geol., 53: Summary. An overview of the existing opinions combined with new geomorphological, geological, palaeopedological and TL data allow a new look at the number, age and ranges of the three Middle Polish (Saalian, Dnieperian) Glaciations in central-eastern Poland. During the first of these glaciations (Liviecian), correlated with the 10 oxygen isotope stage in deep-marine deposits ( ka), the Scandinavian ice-sheet advanced in form of a rather narrow lobe, reaching only several tens of kilometres south of Warsaw. During the second glaciation (Krznanian), correlated with the 8 oxygen isotope stage ( ka), it advanced in form of a wider lobe down to the northern margin of the Ma³opolska and Lublin uplands. In turn, during the third glaciation (Odranian), correlated with the 6 oxygen isotope stage ( ka), the range of the Scandinavian ice-sheet was the largest. It stopped at the elevations of the Quaternary basement in the northern and western part of the Ma³opolska and Lublin uplands, reaching m above sea level. In the study area the discussed glaciations are separated by two interglacials (Zbójnian, Lublinian = Lubavian), correlated with the Reinsdorf and Schöningen interglacials in Germany and Landos and Le Bouchet interglacials in France. The analysed data indicate that within the Odranian Glaciation, its maximum (Kamienna = Drenthe) and postmaximum stadials (Warta = Warthe), as well as two younger recessive stadials (Wkra, M³awka) should be distinguished. Due to the rather wide eastward distribution of the Scandinavian ice-sheets during the two younger glaciations, an attempt has been made to correlate them with the two Dnieperian glaciations in the Ukraine. Key words: central-eastern Poland, Middle Polish Glaciations (Liviecian, Krznanian, Odranian), chronostratigraphy Ponad 40-letnie prace badawcze, prowadzone przez autora w pó³nocno-zachodniej czêœci Wy yny Ma³opolskiej i na po³udniowym Podlasiu, a wiêc na obszarach objêtych brze nymi strefami zasiêgów l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich, upowa niaj¹ do podsumowania dotychczasowych pogl¹dów i prezentacji nowych danych odnoœnie liczby, wieku i zasiêgu tych l¹dolodów w po³udniowej czêœci œrodkowowschodniej Polski (ryc. 1). Przedstawiony materia³ wywodzi siê z bogatej literatury i w³asnych prac kartograficzno-geologicznych oraz licznych, wykonanych pod kierunkiem autora prac magisterskich dotycz¹cych geologii czwartorzêdu tych obszarów. W przypadku Wy yny Ma³opolskiej prezentowana problematyka, uwzglêdniaj¹c dokonania badawcze m.in. J. Czarnockiego, J. Samsonowicza, S.Z. Ró yckiego, W Po aryskiego, E. Rühlego i J. yczewskiej, zosta³a podsumowana przed 20 laty (Lindner, 1984a). Ostatnio zosta³ zasygnalizowany, z wykorzystaniem wyników najnowszych prac, zarys tej problematyki (Lindner, 2004). Niektóre zagadnienia zwi¹zane ze zlodowaceniami œrodkowopolskimi na po³udniowym Podlasiu by³y, w nawi¹zaniu do prac M.D. Baranieckiej, J. Nowak, E. Rühlego i J.E. Mojskiego, przedmiotem wczeœniejszych publikacji autora (Lindner, 1988a, 1996). Celem niniejszego opracowania jest przede wszystkim odniesienie siê do nowego spojrzenia na zasiêg l¹dolodu skandynawskiego w czasie nasuniêcia warciañskiego i odrzañskiego (por. Marks i in., 1995), a tak e nowego spojrzenia na pozycjê wiekow¹ tych nasuniêæ (por. Lindner & Marks, 1999). Odniesienie to bêdzie przedstawione na tle wyników ostatnich prac, przeprowadzonych przy udziale autora (Lindner & Bogucki, 2002; Lindner i in., 2004a, b), nad wspomnian¹ problematyk¹ na obszarze pó³nocno-zachodniej Ukrainy (ryc. 1), a tak e w odniesieniu do wyników najnowszych prac dotycz¹cych nasuniêcia *Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. wirki i Wigury 93, Warszawa l¹dolodu warciañskiego na pó³nocn¹ czêœæ opisywanego obszaru (m.in. Harasimiuk i in., 2004; Marks, 2004; Rdzany, 2004; Wojtanowicz, 2004). Dotychczasowy stan wiedzy Zlodowacenia œrodkowopolskie, w swym klasycznym ujêciu, by³y pocz¹tkowo traktowane g³ównie na podstawie kryterium geomorfologicznego jako jedno zlodowacenie, wyra one nasuniêciem na obszar Polski l¹dolodu skandynawskiego korelowanego z alpejskim zlodowaceniem Riss (Sawicki, 1922). Jego maksymalny zasiêg by³ wyznaczony na podstawie rozmieszczenia tzw. œrodkowopolskiej moreny czo³owej w strefie pó³nocnego zbocza Wy yny Ma³opolskiej. Wówczas te po raz pierwszy wysuniêto, tak wa ne do chwili obecnej zagadnienie stadia³ów w obrêbie tego zlodowacenia, jak te postawiono hipotezê o mo liwoœci trzykrotnego zlodowacenia obszaru Polski, paralelizuj¹c maksymalny zasiêg l¹dolodu skandynawskiego u brzegu Karpat ze zlodowaceniem Mindel (Sawicki, 1922). PóŸniejsze dokonania badawcze uniewskiego (1923) i Samsonowicza (1925) przesunê³y zasiêg l¹dolodu w czasie zlodowacenia œrodkowopolskiego a po dorzecze dolnej Kamiennej, a badania Premika (1932) na miêdzyrzeczu Pilicy i Warty da³y mo liwoœæ przeœledzenia moren czo³owych stadium Warty, wyró nianego ju przez Woldstedta (1926, 1928). Stadium to by³o te przedmiotem zarówno ogólnych, jak i szczegó³owych zainteresowañ Ró yckiego (1961, 1965) wi¹ ¹cych siê z dyskusj¹ czy jest to osobne zlodowacenie, maksymalny zasiêg ostatniego zlodowacenia, czy te tylko stadia³ przedostatniego (Ró ycki, 1967). Dalsze badania, podjête w tym wzglêdzie przez Ró yckiego (1972), dowiod³y w drugiej po³owie ubieg³ego stulecia, e zlodowacenie to, jako m³odsze od interglacja³u mazowieckiego i starsze od interglacja³u eemskiego oraz okreœlane mianem œrodkowopolskiego, obejmuje stadia³ maksymalny (radomki-kamiennej), sta- 145

2 dia³ pomaksymalny (warty) oraz dwa kolejno m³odsze stadia³y (wkry i m³awy). W pracach Pañstwowego Instytutu Geologicznego ich odpowiednikami by³y: stadia³ maksymalny, stadia³ mazowiecko-podlaski oraz stadia³ kujawski i pó³nocno-mazowiecki (Rühle, 1965). Szczegó³owe prace kartograficzno-geologiczne, prowadzone w tym czasie na obszarze zachodniego obrze enia mezozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich, wykaza³y tam obecnoœæ dwóch poziomów glin lodowcowych tego zlodowacenia ponad osadami interglacja³u mazowieckiego (Jurkiewiczowa & Mamakowa, 1960). Fakt ten oraz liczne materia³y wiertnicze sk³oni³y póÿniej Jurkiewiczow¹ (1968) do uznania dolnej z tych glin za odpowiednik stadia³u maksymalnego zlodowacenia œrodkowopolskiego, a gliny górnej jako odpowiednika stadia³u mazowiecko-podlaskiego (warty). W ujêciu Lindnera (1970), prowadz¹cego badania w strefie pó³nocno-zachodniego obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich, glina dolna odznacza³a siê mniejszym zasiêgiem ku po³udniowi (faza przedmaksymalna koñskich) a glina górna wyznacza³a dalszy zasiêg l¹dolodu tego zlodowacenia (faza maksymalna gowarczowa). W œwietle pracy Jurkiewiczowej i in. (1973), nawi¹zuj¹cej do badañ Rühlego (1970) w strefie pó³nocnego przedpola Wy yny Lubelskiej, dolna z wyró nionych glin winna byæ przynale na do przedmaksymalnego stadia³u krzny, a glina górna do stadia³u maksymalnego zlodowacenia œrodkowopolskiego. PóŸniejsze odkrycie, poni ej tych glin, osadów organogenicznych w Zbójnie ko³o Przedborza (Lindner & Brykczyñska, 1980), w powi¹zaniu z wczeœniej wyró nianymi jednostkami klimatostratygraficznymi na pograniczu interglacja³u wielkiego (mazowieckiego sensu lato) i zlodowacenia œrodkowopolskiego w dorzeczu œrodkowej Wis³y (Ró ycki, 1964a, b), sta³o siê podstaw¹ nowego uszeregowania tych jednostek (Lindner & Grzybowski, 1982). Najstarsza z nich zosta³a okreœlona jako zlodowacenie liwca, a nastêpuj¹ca po niej jako interglacja³ zbójnowski (Lindner, 1984b). W schemacie stratygraficznym Rühlego (1965) ta najstarsza jednostka odpowiada³a och³odzeniu arktycznemu (Glütsch) w górnej czêœci interglacja³u mazowieckiego sensu lato. U Ró yckiego (1967) jednostkê tê winno charakteryzowaæ rozprzestrzenienie l¹dolodu skandynawskiego w czasie starszego stadia³u przedmaksymalnego (GIII-2) zlodowacenia œrodkowopolskiego. Jego œladem w œrodkowej Polsce jest odrêbny poziom gliny zwa³owej ponad g³ównymi seriami rzecznymi interglacja³u mazowieckiego, m.in. w przekroju przez dolinê Bugu ko³o Wyszkowa (Straszewska, 1968; Lindner, 1984b, 1992). W tej samej pozycji stratygraficznej siêga on dalej na po³udnie, a po ujœcie Wieprza do Wis³y gdzie zosta³ nawet okreœlony mianem zlodowacenia wieprza ( arski, 1994). Bardziej ku zachodowi ze lodowaceniem tym wi¹za³a siê rozleg³a akumulacja osadów zastoiskowych, oddzielaj¹cych osady interglacja³u mazowieckiego od osadów interglacja³u zbójnowskiego (Lindner & Brykczyñska, 1988; Marks i in., 1995) lub wi¹zanych ze starszym, modliñskim stadia³em przedmaksymalnym zlodowacenia œrodkowopolskiego (Baraniecka, 1984). PRAGA A CZ PL BEDLNO ZBÓJNO SEWERYNÓW H SK WIEDEÑ BRATYS AWA? RUS LT WARSZAWA L PODLESIE K W CHOCK WL WM SANDOMIERZ ODONÓW BOJANICE O LWÓW BUDAPESZT? WILNO RO BY MIÑSK KIJÓW dn2 BUGAIWKA STAJKI UA MOL KISZYNIÓW ODESSA g³ówne profile cytowane w tekœcie main sections cited in text zasiêg l¹dolodu zlodowacenia liwca (L) limit of the ice-sheet in the Liviecian Glaciation (L) zasiêg l¹dolodu zlodowacenia krzny (K=dn1) limit of the ice-sheet in the Krznanian Glaciation (K=dn1) zasiêg l¹dolodu zlodowacenia odry (O=dn2) limit of the ice-sheet in the Odranian Glaciation (O=dn2) WJAZOWOK GRADI SK dn1? RUS pokrywa lessowa loess cover 200km Ryc. 1. Maksymalne zasiêgi l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprzañskich) na obszarze œrodkowowschodniej Polski i pó³nocno-zachodniej Ukrainy (Lindner i in., 2004a, uzupe³nione), WM Wy yna Ma³opolska, WL Wy yna Lubelska Fig. 1. Maximal ranges of the Scandinavian ice-sheets during the Middle Polish (Dnieperian) Glaciations in central-eastern Poland and north-western Ukraine (Lindner et al. 2004, supplemented), WM Ma³opolska Upland; WL Lublin Upland 146

3 Odkryte nieco wczeœniej górne osady organogeniczne w Podlesiu ko³o Radomia (Jurkiewiczowa i in., 1973) oraz organogeniczne osady interglacjalne w Grabówce nad doln¹ Wis³¹ (Makowska, 1977), umieszczone w zlodowaceniu œrodkowopolskim z kolei miêdzy glinami lodowcowymi jego stadia³u maksymalnego i pomaksymalnego, a tak e ich powi¹zanie wiekowe ze œródlessow¹ gleb¹ leœn¹ typu Tomaszów w profilu Tomaszów ko³o Opatowa (Jersak, 1973), sta³y siê podstaw¹ podzia³u tak e m³odszej czêœci tego zlodowacenia na dwa odrêbne zlodowacenia. Okreœlono je jako zlodowacenie odry dawny stadia³ maksymalny i jako zlodowacenie warty dawny stadia³ pomaksymalny = mazowiecko-podlaski wymienionego zlodowacenia (Lindner, 1984b). Z kolei odkrycie nowego stanowiska osadów interglacjalnych w Losach ko³o Lubawy, ich pozycja wiekowa wyznaczona na podstawie datowañ TL (m³odszych od 273 ka i starszych od 230 ka) oraz odrêbnoœæ sukcesji florystycznej w stosunku do interglacja³u eemskiego i starszych interglacja³ów (Krupiñski & Marks, 1985), pozwoli³o umieœciæ te osady w pozycji wiekowej interglacja³u grabówki i w œlad za tym okreœliæ ten odcinek plejstocenu jako interglacja³ lubawski = lubelski (Lindner, 1988b). Tym samym pod koniec lat 80. ubieg³ego stulecia uznano, e zlodowacenie œrodkowopolskie nale y traktowaæ jako megaglacja³ œrodkowopolski lub jako zlodowacenia œrodkowopolskie obejmuj¹ce 3 zlodowacenia: liwca, odry i warty, oddzielone 2 interglacja³ami: zbójnowskim i lubawskim (Lindner, 1992). Dalszy, istotny krok w pracach nad tak zdefiniowanymi zlodowaceniami œrodkowopolskimi przynios³y badania nad plestocenem w dorzeczu dolnej Pilicy (Fedorowicz i in., 1993) i w dorzeczu dolnej Krzny (Nitychoruk, 1994; Lindner, 1996). W obu przypadkach okaza³o siê, e zachowane tam na powierzchni gliny lodowcowe, w œwietle ich datowania TL, jak te ni ej i wy ej le ¹cych osadów (od 186 ka do 115 ka) mimo, e znajduj¹ siê poza dotychczas uznawanym zasiêgiem zlodowacenia warty, to jednak zdaj¹ siê dokumentowaæ przynale noœæ do tego zlodowacenia. Fakt ten uzupe³nia³y obserwacje dotycz¹ce sytuacji wystêpowania najm³odszej gliny lodowcowej w niektórych profilach lessowych P³askowy u G³ubczyckiego (Jersak 1991) oraz opinia Lewandowskiego (1988) o sytuacji geologicznej osadów lodowcowych w Bramie Morawskiej i Kotlinie Raciborskiej. Ponadto brak na przedpolu moren warciañskich, w polodowcowych misach jeziornych patrz m.in. Bedlno (Œrodoñ & Go³¹bowa, 1956), choæby jednego stanowiska eemskich osadów organogenicznych z zachowanymi pod nimi osadami starszego interglacja³u (lubawskiego = lubelskiego), sk³oni³y do zajêcia stanowiska o mo liwoœci wiêkszego zasiêgu l¹dolodu skandynawskiego w czasie zlodowacenia warty (Marks i in., 1995). Znalaz³o to swój wyraz na szkicu paleogeograficznym obszaru Polski w czasie tego zlodowacenia (Lindner & Marks, 1995). Szkic ten zosta³ ostatnio rozpowszechniony na ok³adce ksi¹ ki Zlodowacenie warty w Polsce (Harasimiuk & Terpi³owski, 2004). Stanowisko to, w miarê up³ywu czasu, zyskiwa³o poparcie, nie tylko w œwietle nowych dat TL powierzchniowych osadów lodowcowych i wodnolodowcowych w strefie pó³nocno-zachodniego obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich (Lindner & Fedorowicz 1996) oraz Wysoczyzny Wareckiej i Równiny Radomskiej (Kowalski & Jaœkowski, 1998), ale tak e w wynikach badañ wskaÿników litopetrograficznych najm³odszej gliny lodowcowej po pó³nocnej i po³udniowej stronie doliny dolnej Pilicy na wysokoœci Nowego Miasta (Lisicki, 1998). Wyrazem tych nowych danych sta³a siê wówczas opinia, i dotychczas przyjmowane zlodowacenia odry i warty winny reprezentowaæ dwa osobne stadia³y w obrêbie zlodowacenia warty, ale korelowanego z 6 stadium izotopowym tlenu ( ka) i odpowiadaj¹cym na obszarze Niemiec stadia³om drenthe i warthe, a na Równinie Rosyjskiej stadia³om dniepru i moskwy (Lindner & Marks, 1999; Lindner i in., 2004a, b). Opiniê tê podtrzymuje ostatnio Marks (2004) pisz¹c, i nale y liczyæ siê z mo liwoœci¹ wiêkszego rozprzestrzenienia l¹dolodu zlodowacenia warty, a nawet uto- samianiem tej jednostki stratygraficznej plejstocenu z maksymalnym (lub bliskim maksymalnemu) rozprzestrzenieniem l¹dolodu skandynawskiego w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich. Bardziej zachowawcze stanowisko w tym wzglêdzie zajmuje Wojtanowicz (2004) pisz¹c, e nie wydaje siê byæ uzasadniona koncepcja wed³ug której zlodowacenie odry jest starszym stadia³em zlodowacenia warty (Lindner i in., 2003). Równie Harasimiuk i in. (2004) opisuj¹c rozwój paleogeograficzny pó³nocnego przedpola Wy yny Lubelskiej wypowiadaj¹ siê o odrêbnych zlodowaceniach odry i warty w dotychczasowym ujêciu. Nowe dane Ostatnio zebrane materia³y odnoœnie wystêpowania glin lodowcowych w profilach lessowych usytuowanych w brze nej strefie maksymalnego zasiêgu zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprzañskich) na obszarze Polski i Ukrainy (ryc. 1) stanowi¹ nowy, istotny krok w pracach nad uœciœleniem pozycji wiekowych tych glin oraz zasiêgów osadzaj¹cych je l¹dolodów skandynawskich (Lindner i in., 2004a). W przypadku tych profilów, o wieku wystêpuj¹cych w nich lessów i glin lodowcowych decyduj¹ dobrze zdefiniowane paleopedologicznie gleby kopalne (Lindner i in., 2004b), a tak e zachowane w tych profilach poziomy struktur peryglacjalnych (Lindner & Bogucki, 2002). Fakty te s¹ nowymi elementami, z regu³y dotychczas pomijanymi w rozwa aniach nad liczb¹, wiekiem i zasiêgami zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprzañskich) w œrodkowowschodniej Europie. Jeœli chodzi o wspomniane poziomy struktur peryglacjalnych, to szczególnie dobrze s¹ one widoczne w profilach lessowych z Odonowa i Bojanic na obszarze ekstraglacjalnym w stosunku do zasiêgu l¹dolodów œrodkowopolskich (ryc. 1). W profilach tych charakterystyczny jest brak struktur peryglacjalnych z okresu zlodowacenia liwca. S¹ natomiast bardzo dobrze wykszta³cone struktury dokumentuj¹ce warunki klimatyczne m³odszych zlodowaceñ. Tak wiêc najstarszy ze stwierdzonych poziomów (bojanicki) jest wyra ony zaburzeniami kongeliflukcyjnymi i klinami mrozowymi o g³êb. do 1,5 m, rozcinaj¹cymi ³uck¹ glebê kopaln¹ (z interglacja³u zbójnowskiego) w Bojanicach (Lindner & Bogucki, 2002). Jego powstanie nale y wi¹zaæ z rozwojem wieloletniej zmarzliny na przedpolu l¹dolodu zlodowacenia krzny (dniepru 1), zapewne w okresie nieco wyprzedzaj¹cym akumulacjê g³ównego lessu tego zlodowacenia. Struktury peryglacjalne zwi¹zane z m³odszym zlodowaceniem odry (dniepru 2) s¹ dobrze wykszta³cone zarówno w Odonowie, jak i w Bojanicach. W Odonowie s¹ to dwa poziomy klinów mrozowych o g³êbokoœci od 2 do 4 m, a w Bojanicach trzy poziomy struktur. Dolny z tych poziomów (jarmoliniecki) jest reprezentowany przez sp³ywy kongeliflukcyjne, zaburzaj¹ce powierzch- 147

4 Tab. 1. Wiek i zasiêg l¹dolodów skandynawskich na obszarze Wy yny Ma³opolskiej na tle cytowanych stanowisk Table 1. Age and limits of the Scandinavian ice-sheets in the Ma³opolska Upland in relation to the sections citation STADIA CZAS IZOTOPOWE TIME TLENU OXYGEN (ka) ISOTOPE STAGES niow¹ partiê korszewskiej gliny kopalnej, korelowanej z interglacja³em lubelskim (lubawskim). Poziom œrodkowy (tarnopolski) dokumentuj¹ tu œródlessowe sp³ywy kongeliflukcyjne, a poziom górny (³aniwiecki) kliny mrozowe o g³êbokoœci do 1,0 m (Lindner & Bogucki, 2002). Z analizy wystêpowania glin lodowcowych, przypisywanych dotychczas na opisywanym obszarze zlodowaceniom œrodkowopolskim (dnieprzañskich) wynika, e w czasie zlodowacenia liwca (10 stadium izotopowe tlenu na tab. 1) l¹dolód skandynawski obj¹³ swym zasiêgiem jedynie pó³nocn¹ czêœæ dorzecza œrodkowej Wis³y, siêgaj¹c po ujœcie Wieprza ( arski, 1994, 2002; Lisicki, 2003). W czasie swej transgresji sprzyja³ on formowaniu zastoiska dolnej Pilicy (por. Ró ycki, 1967), a w czasie maksymalnego zasiêgu akumulacji zastoiskowej w dorzeczu œrodkowej Pilicy (Lindner & Brykczyñska, 1980). Na obszarze Kotliny Maciejowickiej i Równiny Radomskiej pozostawi³ on odrêbny poziom gliny lodowcowej, siêgaj¹cej do ok m n.p.m. (Lindner i in., 2004b). Nie dotar³ on na obszar Bia³orusi i Ukrainy, gdzie jego odpowiednikiem wiekowym jest less orelski (Lindner i in., 2004c). W profilu W¹chock nad Kamienn¹, nastêpuj¹cy po tym zlodowaceniu okres interglacja³u zbójnowskiego (9 stadium izotopowe tlenu na tab. 1) dokumentuje kopalna, podmorenowa seria aluwialna, datowana metod¹ TL na 352 ka (Lindner & Prószyñski, 1979). M³odsze zlodowacenie œrodkowopolskie, okreœlane wczeœniej jako zlodowacenie odry, a ostatnio jako zlodowacenie krzny (Lindner & Marks, 1999), dokumentuje w profilu W¹chock dolna z dwóch zachowanych glin lodowcowych (odpowiadaj¹ca 8 stadium izotopowemu tlenu na tab. 1). W profilu tym, wymieniona glina by³a objêta m³odszymi procesami wietrzeniowymi oraz erozyjno-denudacyjnymi i jest przykryta piaskami wi¹zanymi z interglacja³em lubelskim = lubawskim (7 stadium izotopowe 148 5e WY YNA MA OPOLSKA MA OPOLSKA UPLAND B P Z S W O interglacja³ eemski Eemian Interglacial zlodowacenie odry O Odranian Glaciation O interglacja³ lubelski Lublinian Interglacial zlodowacenie krzny K Krznanian Glaciation K interglacja³ zbójnowski Zbójnian Interglacial zlodowacenie liwca L Liviecian Glaciation L interglacja³ mazowiecki Mazovian Interglacial zlodowacenia œrodkowopolskie Middle Polish Glaciations N gleba kopalna palaeosol less loess gleba kopalna palaeosol less loess Stanowiska kopalnych osadów organogenicznych: B Bedlno, P Podlesie, Z Zbójno, S Sewerynów, sites with fossil organogenic deposits; stanowiska gleb kopalnych: W W¹chock, O Odonów, the palaeosol; ci¹g³a linia oznacza fragment profilu dokumentuj¹cy wyró nione zlodowacenia i interglacja³y; linia przerywana oznacza zasiêg profilu, solid line marks part of the section documenting the distinguished glaciations and interglacials; interval line marksthe range of the studied section S tlenu na tab. 1). O wieku wy ej wystêpuj¹cej, górnej gliny lodowcowej tego profilu, odnoszonej w nowym ujêciu (Lindner i in., 2004a,b) do zlodowacenia odry (6 stadium izotopowe tlenu na tab. 1), decyduje rozwiniêta na niej leœna gleba kopalna z interglacja³u eemskiego (5e stadium izotopowe tlenu na tab. 1). Tak przedstawiona interpretacja wiekowa wymienionych glin znajduje potwierdzenie w po³o eniu gliny lodowcowej zlodowacenia odry w profilu Sandomierz (Po aryski i in., 1994), w wynikach datowañ TL, a tak e w wynikach badañ litopetrograficznych najm³odszych glin lodowcowych w dorzeczu œrodkowej Wis³y (Lisicki, 2003). Z ca³oœci badañ wynika wiêc, e w czasie zlodowacenia krzny na obszarze Polski Œrodkowej l¹dolód skandynawski dotar³ do pó³nocnego przedpola wy yn po³udniowopolskich, siêgaj¹c do ok m n.p.m. Podczas zlodowacenia odry wkroczy³ on dalej na po³udnie, gdzie na obszarze zachodniego i pó³nocnego obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich i na Wy ynie Lubelskiej siêga³ do m n.p.m. W swym maksymalnym rozprzestrzenieniu dotar³ on nawet do pó³nocnej czêœci Kotliny Sandomierskiej (Buraczyñski, 1986). Na obszarze Ukrainy gliny lodowcowe zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprzañskich) s¹ zachowane miêdzy innymi w profilach lessowych Bugaiwka, Stajki, Gradi sk i Wjazowok (ryc. 1). W profilach Bugaiwka i Stajki, wystêpuj¹ca tu glina jest wi¹zana ze zlodowaceniem dniepru 2 (odry), bezpoœrednio poprzedzaj¹cym utworzenie na niej gleby pri³uckiej, korelowanej z interglacja³em eemskim (Lindner i in., 2004a). W profilach Gradi sk i Wjazowok akumulacja zachowanej tam gliny nast¹pi³a w czasie zlodowacenia dniepru 1 (krzny). Glinê tê oraz podœcielaj¹ce j¹ mu³ki, w profilu Wjazowok okreœlaj¹ wiekowo zarówno wyniki badañ paleomagnetycznych (epizod Chegan) jak te dwie wy ej wystêpuj¹ce leœne gleby kopalne. Dolna z nich, rozwiniêta bezpoœrednio na tej glinie, reprezentuje interglacjalny poziom kajdacki (lubelski = lubawski), a gleba górna interglacjalny poziom pri³ucki (eemski). Na Bia³orusi, a wiêc na pó³nocny-wschód od opisywanego obszaru, dominuj¹ dwa przeciwstawne sobie pogl¹dy odnoœnie liczby, wieku i zasiêgu zlodowaceñ m³odszych od interglacja³u aleksandryjskiego (mazowieckiego, lichwiñskiego). W opinii Wieliczkiewicza i in. (2001) dosz³o tu do rozwoju l¹dolodów skandynawskich jedynie w czasie dwóch zlodowaceñ (prypeci = œrodkowopolskiego i poozierskiego = wis³y) oddzielonych interglacja³em murawiñskim (eemskim). Wed³ug Je³owiczewej (2001) na Bia³orusi istniej¹ dowody czterech zlodowaceñ poaleksandryjskich. Najstarsze z nich (zlodowacenie 5) nie jest co prawda wyra one osadami lodowcowymi, ale odpowiadaj¹ce mu wybitne och³odzenie klimatyczne dokumentuj¹ badania palinologiczne osadów poprzedzaj¹cych interglacja³ smoleñski. Po interglacjale tym nastêpuje akumulacja serii lodowcowych zlodowacenia dniepru, a po nich osadów jeziorno-bagiennych interglacja³u szk³owskiego. Z kolei m³odszymi jednostkami s¹: zlodowacenie so a, interglacja³ murawiñski i zlodowacenie poozierskie. Ostatnie prace poœwiêcone zlodowaceniom plejstoceñskim na przy-

5 granicznych obszarach Polski i Bia³orusi (Marks & Pavlovskaya, 2001; Marks & Paw³owska, 2004) dotycz¹ w g³ównym stopniu korelacji zachowanych na powierzchni terenu stadialnych i fazowych ci¹gów morenowych z dwóch ostatnich zlodowaceñ. Uwagi koñcowe Z przedstawionej dyskusji i wy ej prezentowanych nowych danych wynika, e w po³udniowej czêœci Polski Œrodkowej s¹ zachowane co najmniej 3 oddzielne poziomy glin lodowcowych, dokumentuj¹cych trzy odrêbne nasuniêcia l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ: liwca, krzny i odry (ryc. 1). Zlodowacenia te, ³¹cznie traktowane pocz¹tkowo jako megaglacja³ œrodkowopolski, a obecnie jako zlodowacenia œrodkowopolskie, oddzielone s¹ dobrze zdefiniowanymi ociepleniami interglacjalnymi interglacja³em zbójnowskim, wyra onym w postaci osadów organogenicznych i interglacja³em lubelskim (lubawskim), wyra onym tu w postaci œródlessowej gleby leœnej typu Tomaszów. Na obszarze Niemiec w tej pozycji wiekowej znajduj¹ siê interglacja³y Reinsdorf i Schöningen, a we Francji interglacja³y Landos i Le Bouchet (Lindner & Marciniak, 1998). Wymienione zlodowacenia i interglacja³y znajduj¹ swoje odpowiedniki tak e w postaci poziomów lessowych i oddzielaj¹cych je gleb kopalnych na pozosta³ym obszarze Polski i Ukrainy (Lindner i in., 2004c). Jak wy ej wspomniano, w przypadku najm³odszego z tych zlodowaceñ (dotychczas traktowanego jako zlodowacenie warty) proponuje siê zmianê jego nazwy na zlodowacenie odry, w myœl powszechnie przyjmowanej zasady kreowania nazwy od doliny (dorzecza) rzeki, w której ówczesny l¹dolód osi¹gn¹³ swój maksymalny zasiêg. Jest to wiêc powrót do starszych koncepcji braku odrêbnoœci interglacjalnej miêdzy nasuniêciem odrzañskim i warciañskim (Ró ycki, 1965; Rühle, 1965; Mojski, 1982) z t¹ ró nic¹, e tak zdefiniowane zlodowacenie odry winno zajmowaæ m³odsz¹ ni dotychczas pozycjê chronostratygraficzn¹ (por. Lindner 1992) i byæ korelowane z 6 stadium izotopowym tlenu, to jest ok ka (Lindner i in., 2004a). W przypadku opisywanego obszaru Polski Œrodkowej, maksymalny zasiêg l¹dolodu w czasie tak zdefiniowanego zlodowacenia odry (w stadiale Kamiennej) przebiega³ id¹c od zachodu przez okolice Koniecpola, W³oszczowej, GnieŸdzisk, opuszna, Koñskich i Gowarczowa, a dalej przez okolice Gielniowa, Przysuchej, Ruskiego Brodu, Borkowic, Chlewisk, Bli yna, Suchedniowa, W¹chocka, Opatowa i Sandomierza. W czasie stadia³u pomaksymalnego (warty) l¹dolód ten siêga³ do pó³nocnych brzegów doliny dolnej Pilicy i jedynie w pó³nocno-wschodniej czêœci Równiny Radomskiej móg³ wkroczyæ dalej na po³udnie. Podczas m³odszych stadia³ów pomaksymalnych (wkry i m³awki) obejmowa³ on swym zasiêgiem jedynie pó³nocne Mazowsze. L¹dolód skandynawski w czasie starszego zlodowacenia œrodkowopolskiego, okreœlanego wczeœniej m.in. jako stadia³ krzny (Rühle, 1970) lub jako stadia³ przedmaksymalny zlodowacenia œrodkowopolskiego (Mojski, 1982), dla którego zaproponowano ostatnio nazwê zlodowacenia krzny (Lindner & Marks 1999), osi¹gn¹³ mniejsze rozprzestrzenienie (ryc. 1). Jego pozycja chronostratygraficzna winna byæ korelowana z 8 stadium izotopowym tlenu, to jest ok ka (Lindner i in., 2004a). Najmniejszym rozprzestrzenieniem charakteryzowa³ siê l¹dolód skandynawski w czasie zlodowacenia liwca (ryc. 1), którego pozycjê chronostratygraficzn¹ wypada odnieœæ do 10 stadium izotopowego tlenu, to jest ok ka (Lindner i in., 2004a). W kontekœcie powy szej opinii wa ny jest fakt, i okres tak na nowo zdefiniowanego zlodowacenia odry (dniepru 2), zarówno na obszarze Polski, jak i Ukrainy, wyra a³ siê najwiêksz¹ iloœci¹ och³odzeñ i ociepleñ rangi stadialnej i interstadialnej, zaznaczonych w profilach lessowych poziomami struktur peryglacjalnych oraz inicjalnych gleb kopalnych. Wraz z wy ej wymienionymi stadia³ami pomaksymalnymi, wyra onymi formowaniem wyraÿnych stref czo³owomorenowych na obszarze miêdzy Odr¹ i Dnieprem (Lindner i in., 1991), zdaj¹ siê one byæ kolejnym argumentem przemawiaj¹cym za koniecznoœci¹ nowej oceny wiekowej maksymalnego zasiêgu najm³odszego zlodowacenia œrodkowopolskiego z jego dwoma najstarszymi stadia³ami (kamiennej i warty), definiowanymi na obszarze zachodniej i wschodniej Europy równie jako dwa stadia³y (drenthe i warthe oraz dnieperr 2 i moskwa). Opracowanie wykonano w ramach tematu BW-1642/1, realizowanego w Instytucie Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego. Literatura BARANIECKA M.D Ni Polski i wy yny œrodkowopolskie. Zlodowacenie œrodkowopolskie. [W:] Mojski J.E. (ed.), Budowa Geologiczna Polski, tom 1, Stratygrafia, czêœæ 3b, Kenozoik Czwartorzêd: Wyd. Geol. BURACZYÑSKI J Zasiêg l¹dolodu odry (Saalian) we wschodniej Polsce. Prz. Geol., 34: FEDOROWICZ S., GRZYBOWSKI K & MARKS L Warta Glaciation in the Warsaw Region based on recent thermoluminescence datings. Geol. Quart., 37: HARASIMIUK M., SZWAJGIER W. & TERPI OWSKI S Wp³yw l¹dolodu zlodowacenia warty na rzeÿbê pó³nocnego przedpola Wy yny Lubelskiej. [W:] Harasimiuk M. & Terpi³owski S. (ed.) Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: HARASIMIUK M. & TERPI OWSKI S. (ed.) 2004 Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: JE OWICZEWA J.K Ewolucija prirodnoj sredy antropogena Be³arusii. Bielsens: 3 292, Miñsk. JERSAK J Litologia i stratygrafia lessu wy yn po³udniowej Polski. Acta Geogr. Lodz, 32: JERSAK J Lessy formacji umiarkowanie wilgotnej na P³askowy u G³ubczyckim. [W:] JERSAK J. (ed.), Less i osady dolinne. Pr. Nauk. Uniw. Œl¹skiego w Katowicach, 1107: JURKIEWICZOWA I Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski, w skali 1:50000, ark. Radoszyce. Wyd. Geol. JURKIEWICZOWA I., MAMAKOWA K Interglacja³ w Sewerynowie ko³o Przedborza. Biul. Inst. Geol., 150: JURKIEWICZOWA I., MAMAKOWA K. & RÜHLE E Utwory œrodkowego plejstocenu na po³udnie od Wyœmierzyc (obok Nowego Miasta nad Pilic¹). Folia Quaternaria, 43: KOWALSKI B.J. & JAŒKOWSKI B Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Warty na obszarze miêdzy Grójcem a Szyd³owcem w œwietle datowañ termoluminescencyjnych gliny zwa³owej. Prz. Geol., 46: KRUPIÑSKI K.M. & MARKS L Stanowisko interglacjalne w Losach ko³o Lubawy na Pojezierzu Mazurskim (komunikat wstêpny). Kwart. Geol., 29: LEWANDOWSKI J Plejstocen œrodkowy w strefie doliny górnej Odry: Brama Morawska Kotlina Raciborska (próba syntezy). Prz. Geol., 424: LINDNER L Czwartorzêd pó³nocno zachodniego obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Geol. Pol., 20: LINDNER L. 1984a Region œwiêtokrzyski. [W:] Mojski J.E. (ed.,) Budowa Geologiczna Polski, tom 1, Stratygrafia, czêœæ 3b, Kenozoik czwartorzêd: 34 35, 65 73, , , Wyd. Geol. LINDNER L. 1984b An outline of Pleistocene chronostratigraphy in Poland. Acta Geol. Pol., 24:

6 LINDNER L. 1988a Zarys stratygrafii plejstocenu rejonu Bia³ej Podlaskiej wraz z prób¹ korelacji z przyleg³ymi obszarami Zwi¹zku Radzieckiego. Prz. Geol., 427: LINDNER L. 1988b Jednostki glacjalne i interglacjalne w plejstocenie regionu œwiêtokrzyskiego. Prz. Geol., 417: LINDNER L Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorzêdu. [W:] Lindner L. (ed.), Czwartorzêd: osady, metody badañ, stratygrafia: Wyd. PAE. LINDNER L Pomazowieckie osady lodowcowe i wodnolodowcowe w rejonie Bia³ej Podlaskiej i ich wiek w œwietle dyskusji nad problemem zlodowacenia warty w Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 373: LINDNER L Zarys stratygrafii plejstocenu regionu œwiêtokrzyskiego w œwietle nowych danych. [W:] So³tysik R. (ed.), Czwartorzêd obszaru Polski na tle struktur starszego pod³o a. Pr. Inst. Geogr. Akad. Œwiêtokrz. w Kielcach, 13: LINDNER L. & BOGUCKI A Pozycja wiekowa œrodkowo- i póÿnoplejstoceñskich zjawisk peryglacjalnych w œrodkowo-wschodniej Europie. [W:] Jaœkowski B. (ed.), Zagadnienia peryglacja³u Polski i obszarów s¹siednich. Pr. Inst. Geogr. Akademii Œwiêtokrzyskiej w Kielcach, 8: LINDNER L., BOGUCKIJ A., CHLEBOWSKI R. & GO IK P. 2004a Znaczenie wystêpowania glin lodowcowych w reperowych profilach lessowych Polski i Ukrainy. Prz. Geol., 52: LINDNER L., BOGUCKIJ A., CHLEBOWSKI R. & GO IK P. 2004b Nowe spojrzenie na zasiêgi l¹dolodów skandynawskich w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich (dnieprowskich) na obszarze Polski i Ukrainy. [W:] Michalczyk Z. (ed.), Badania geograficzne w poznawaniu œrodowiska: Wyd. UMCS. LINDNER L. & BRYKCZYÑSKA E Organogenic deposits at Zbójno by Przedbórz, western slopes of the Holy Cross Mts., and their bearing on stratigraphy of the Pleistocene of Poland. Acta Geol. Pol., 30: LINDNER L. & FEDOROWICZ S Wiek TL osadów plejstoceñskich w Janowie nad Radomk¹ i problem zasiêgu l¹dolodów w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich (odry, warty) w strefie NW obrze enia Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 44: LINDNER L., GO IK P., JE OWICZEWA J., MARCINIAK B. & MARKS L Próba korelacji g³ównych zmian klimatycznych w czwartorzêdzie Polski, Bia³orusi i Ukrainy. [W:] Haisig J. & Lewandowski J. (red.), Plejstocen Kotliny Raciborsko-Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych pod³o a czwartorzêdu. X Konf. Stratygrafia Plejstocenu Polski: LINDNER L., GOZHIK P., MARCINIAK B., MARKS L. & YELOVI- CHEVA Y. 2004c Main climatic changes in the Quaternary of Poland, Belarus and Ukraine. Geol. Quart., 48: LINDNER L. & GRZYBOWSKI K Middle Polish glaciations (Odranian, Wartanian) in southern Central Poland. Acta Geol. Pol., 32: LINDNER L. & MARCINIAK B The occurrence of four interglacials younger than the Sanian 2 (Elsterian 2) Glaciation in the Pleistocene of Europe. Acta Geol. Pol., 48: LINDNER L. & MARKS L Zarys paleogeomorfologii obszaru Polski podczas zlodowaceñ skandynawskich. Prz. Geol., 43: LINDNER L. & MARKS L New approach to stratigraphy of palaeolake and glacial sediments of the younger Middle Pleistocene in mid-eastern Poland. Geol. Quart., 43: 1 7. LINDNER L., MARUSZCZAK H., PALIENKO V.P. & WOJTANO- WICZ J Extents and chronology of stadial advances of the Saalian I Ice Sheet between the Odra and Dnieper Rivers. Ann. UMCS. Sec. B, 46: LINDNER L. & PRÓSZYÑSKI M Geochronology of the Pleistocene deposits at W¹chock, northern part of the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 29: LISICKI S Interpretacja wyników analizy petrograficznej frakcji wirowej glin zwa³owych w nawi¹zaniu do ich genezy. Prz. Geol., 46: LISICKI S Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: UNIEWSKI A Z geologii okolic Zawichosta. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 2 (1 2): MAKOWSKA A Poziom interglacjalny wœród osadów zlodowacenia œrodkowopolskiego w dolinie dolnej Wis³y. Kwart. Geol., 21: MARKS L Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia warty w Polsce. [W:] Harasimiuk M. & Terpi³owski S. (ed.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: MARKS L., LINDNER L. & NITYCHORUK J New approach to a stratigraphic position of the Warta Stage in Poland. Acta Geogr. Lodz., 68: MARKS L. & PAVLOVSKAYA I.E.2001 Saalian ice sheet limits in eastern Poland and western Belarus. field symp. on quaternary geology in Lithania, abstract volume: 45 46, Vilnius. MARKS L. & PAW OWSKA I Zasiêgi zlodowaceñ plejstoceñskich na obszarze wschodniej Polski i zachodniej Bia³orusi. [W:] Ber A. i in. (ed.), Zlodowacenia i interglacja³y wschodniej Polski. Problemy plejstocenu Wysoczyzny Bia³ostockiej. XI Konf. Stratygrafia Plejstocenu Polski: 8 10, Warszawa. MOJSKI J.E Outline of the Pleistocene stratigraphy in Poland. Biul. Inst. Geol., 343: NITYCHORUK J Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia po³udniowego Podlasia. Rocz. Miêdzyrzecki, 26: PO ARYSKI W., MARUSZCZAK H. & LINDNER L Chronostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój doliny Wis³y œrodkowej ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy yny po³udniowopolskie. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 147: PREMIK J Zur Kenntnis des Diluviums im südwestlichen Mittelpolen, Über die Ausbildung und Gliederung des Diluviums im süd-westlichen Teil Mittelpolens. Rocz. Pol. Tow. Geol., 8: RDZANY Z Formy marginalne lobu Rawki miêdzy Inow³odzem a Nowym Miastem nad Pilic¹ na tle pogl¹dów na zasiêg l¹dolodu zlodowacenia warty. [W:] Harasimiuk M. & Terpi³owski S. (ed.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: RÓ YCKI S.Z Middle Poland. VI th Congress INQUA. Guide book of Excursion From the Baltic to the Tatras, Part II, 1: RÓ YCKI S.Z. 1964a Les oscillations climatiques pendant le Grand Interglaciaire. Report of the VI th Congress INQUA, Stratigraphical section, vol. II: RÓ YCKI S.Z. 1964b Klimatostratygraficzne jednostki podzia³u plejstocenu. Acta Geol. Pol., 14: RÓ YCKI S.Z Die stratigraphische Stellung des Warthe-Stadiums in Polen. Eiszeitalter und Gegenwart, 16: RÓ YCKI S.Z Plejstocen Polski œrodkowej. Wyd. I. Pañstw. Wyd. Nauk. RÓ YCKI S.Z Plejstocen Polski Œrodkowej. Wyd. II. Pañstw. Wyd. Nauk. RÜHLE E Tablica stratygraficzna czwartorzêdu w Polsce. [W:] Mojski J.E. & Rühle E., Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. Zesz. 12 Czwartorzêd. Inst. Geol. RÜHLE E Nowe jednostki stratygraficzne zlodowacenia œrodkowopolskiego na obszarze miêdzy œrodkow¹ Wis³¹ a dolnym Bugiem. Acta Geogr. Lodz., 24: SAMSONOWICZ J O granicy zasiêgu m³odszego zlodowacenia miêdzy rzek¹ I³ ank¹ a Wis³¹. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 12: SAWICKI L Wiadomoœæ o œrodkowopolskiej morenie czo³owej. Rozpr. Wydz. Mat. Przyr. PAU, ser. III, t. 21, dz. A: ŒRODOÑ A. & GO BOWA M Plejstoceñska flora z Bedlna. Biul. Inst. Geol., 100: WIELICZKIEWICZ F.J., DERJUGO G.W., ZERNICKAJA W.P., ILKIEWICZ G.I., LEWICKAJA R.I., LITWINIUK G.I., MATWIE- JEW A.W., NAZAROW W.I., SAÑKO A.F., RY OWA T.B., CHUR- SEWICZ G.K. & JAKUBOWSKAJA T.W Czetwierticznaja sistiema (kwarter). [W:] Machnacz A.S. i in. (ed.), Geologija Belarusii: Inst. Geolog. Nauk NAN Belarussi, Miñsk. WOJTANOWICZ J Zlodowacenie warty w Polsce: pozycja i podzia³ stratygraficzny. [W:] Harasimiuk M&Terpi³owski S. (ed.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wyd. UMCS: WOLDSTEDT P Die grossen Endmoränenzüge Norddeutschlands. Z. Dtsch. Geol. Ges., 77: WOLDSTEDT P Die Gliederung des Jüngeren Diluviums Norddeutschland und seine Parallelisierung mit anderen Glazialgebieten. Z. Dtsch. Geol. Ges., 79: WOLDSTEDT P Quartär. Handbuch der Stratigraphischen Geologie Bd. II. Ferdinand Enke Verlag: ARSKI M Zasiêg zlodowacenia liwca (wieprza) w œwietle wyników badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ TL w dolinie œrodkowej Wis³y. Prz. Geol., 42: ARSKI M Pleistocene river valleys and ice sheet limits in the Southern Mazovian Lowland, central Poland. Geol. Quart., 46: