G³ówne cykle klimatyczne w stratygrafii plejstocenu Polski i Ukrainy

Transkrypt

1 G³ówne cykle klimatyczne w stratygrafii plejstocenu Polski i Ukrainy Leszek Lindner 1, Andrej Bogucki 2, Petro Go yk 3, Barbara Marciniak 4, Leszek Marks 1, Maria anczont 5, Józef Wojtanowicz 5 Main climatic cycles in the Pleistocene stratigraphy of Poland and the Ukraine. Prz. Geol., 50: S u m m a r y. Presented are main principles for stratigraphic correlation of 11 Pleistocene glacial-interglacial and loessy-palaeosol cycles (from A to K) in Poland and in the Ukraine. Concordant rhythm of climatic changes in the territory between the Baltic Sea and the Black Sea was found. Glacial and interglacial units in Poland were correlated with loess sequences and palaeosols in the Ukraine. Number and duration of the detected cycles support their possible correlation with astronomic cycles, kyr long. More glaciations and intervening interglacials are to be found for the older cycles (from F to K). There is a distinct cooling (glaciation?) within the Ferdynandovian Interglacial as well as coolings (glaciations?) and warmings (interglacials) within the Malopolanian and Podlasian Interglacials. Some cycles could be shorter or longer if they comprised shorter interglacials (e.g., Eemian) or glaciations (e.g., Liviecian) and therefore, two or three climatic cycles can be grouped into separate megacycles. Such climatic megacycles could be referred more closely to the complex glaciations (megaglaciations). The approach presented in the paper may also enable closer correlation with the classical Pleistocene glacial epochs in the Alps. Key words: Pleistocene, climatic cycles, glaciations, interglacials, Poland, Ukraine G³ównymi jednostkami stratygraficznymi plejstocenu Polski i Ukrainy s¹ jednostki glacjalne (zlodowacenia) i interglacjalne (interglacja³y). Na obszarach objêtych zlodowaceniami skandynawskimi podstaw¹ wyró nienia jednostek glacjalnych jest nie tyle liczba, mi¹ szoœæ czy zasiêg glin zwa³owych i towarzysz¹cych im osadów wodnolodowcowych powsta³ych w czasie transgresji l¹dolodu, lecz obecnoœæ i cechy osadów nieglacjalnych, oddzielaj¹cych poszczególne sekwencje osadów lodowcowych. To w³aœnie osady nieglacjalne, a zw³aszcza wszelkie typy kopalnych osadów organogenicznych (g³ównie jeziornych) dziêki zachowaniu w nich szcz¹tków flory i fauny najlepiej dokumentuj¹ warunki klimatyczne towarzysz¹ce ich akumulacji, a tym samym reprezentowan¹ przez nie rangê interglacjaln¹, interstadialn¹ czy interfazow¹. I tak o interglacjalnych warunkach klimatycznych (jednostce interglacjalnej) mówimy wówczas, gdy charakteryzuj¹ce je ocieplenie klimatyczne z optimum okreœlonym metodami biostratygraficznymi, mia³o temperaturê lata co najmniej równie wysok¹ jak holoceñskie optimum klimatyczne w danym obszarze. Nastêpuj¹ce kolejno po sobie takie ocieplenia w czasie plejstocenu (od oko³o lat do lat temu) by³y oddzielone od siebie och³odzeniami, z których wiêkszoœæ na obszarze Polski jest wyra- ona przez sekwencje osadów lodowcowych, tym samym umo liwiaj¹c wyró nienie odrêbnych zlodowaceñ (m.in. Lindner, 1988, 1991; Baraniecka, 1990). Podobnie na obszarach ekstraglacjalnych, w tym na znacznej czêœci Ukrainy, o liczbie g³ównych jednostek podzia³u stratygraficznego plejstocenu decyduje nie liczba, mi¹ szoœæ czy zasiêg pokryw lessowych, a obecnoœæ i 1 Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. wirki i Wigury 93, Warszawa 2 Wydzia³ Geograficzny, Uniwersytet im. I. Franko, Doroshenka 41, Lwów, Ukraina 3 Instytut Nauk Geologicznych, Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, Gonchara 55B, Kijów, Ukraina 4 Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk, ul. Twarda 51/55, Warszawa 5 Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet im. M. Curie-Sk³odowskiej, ul. Akademicka 19, Lublin cechy gleb kopalnych w lessach. I tak o warunkach interglacjalnych informuj¹ kopalne gleby brunatne (p³owe), formowane przez roœlinnoœæ lasów liœciastych i mieszanych (m.in. Veklich, 1979; Matviishina, 1982; Bogutsky & Morozova, 1981; Gozhik i in., 1995). Te podstawowe zasady wyró niania i korelacji stratygraficznej osadów plejstoceñskich zweryfikowano na podstawie analizy 38 reperowych profilów na obszarze Polski i Ukrainy (ryc. 1). Profile te przedstawiaj¹ sekwencje glacjalne i nieglacjalne, zarówno w strefie objêtej przez zlodowacenia kontynentalne jak i w strefie ekstraglacjalnej. Szczególnej analizie poddano 5 wzorcowych ods³oniêæ lessowych w Odonowie, Kolonii Zadêbce, Bojanicach, Wjazowoku i San ejce (ryc. 2). Przedstawione profile i ods³oniêcia, a tak e wymienione zasady identyfikacji g³ównych jednostek podzia³u klimatostratygraficznego plejstocenu œciœle nawi¹zuj¹ do klasycznych opracowañ w tym zakresie (m.in. Ró ycki, 1972; Rühle, 1973; Veklich, 1979; Maruszczak, 1987). W tych opracowaniach oraz w wiêkszoœci póÿniejszych publikacji rytm glacjalno-interglacjalny jest rozumiany jako cykl klimatyczny obejmuj¹cy zlodowacenie (och³odzenie globalne wyra one rozwojem lodowców w ró nych szerokoœciach geograficznych) i interglacja³ odznaczaj¹cy siê ociepleniem globalnym typu holoceñskiego. Niektóre z tych zlodowaceñ i oddzielaj¹cych je interglacja³ów mo na pogrupowaæ w jednostki wy szej rangi np. zlodowacenia po³udniowopolskie czy œrodkowopolskie. Zdaniem Lindnera (1991) s¹ to megaglacja³y, wed³ug zaœ Stankowskiego (1996) glacja³y grupuj¹ce po kilka zlodowaceñ. Prawid³owoœci podzia³u stratygraficznego plejstocenu Analiza wszelkich schematów stratygraficznych plejstocenu pozwala na wysuniêcie na pozór paradoksalnego wniosku, e o liczbie g³ównych och³odzeñ klimatycznych tj. zlodowaceñ, zarówno na obszarach objêtych zlodowaceniami plejstoceñskimi, jak te akumulacj¹ lessow¹, nie decyduje liczba pok³adów glin zwa³owych czy pokryw lessowych, lecz liczba ró ni¹cych siê miêdzy sob¹ g³ównych ociepleñ klimatycznych tj. interglacja³ów, wyra onych osadami organogenicznymi lub glebami kopalnymi. Fakt ten dowodzi, e w przypadku plejstocenu tak sformu³owana wspó³zale noœæ wy ej wymienionych, ekstremalnych warunków klimatycznych mo e byæ zdefiniowana jako ist- 787

2 PRAGA CZ PL H SK RUS LTV WILNO Szwajcaria Szczebra Losy Kijewice B³êdowo B³onie WARSZAWA BRATYS AWA WIEDEÑ A BUDAPESZT RO BY Barkowice Mokre Bedlno Ferdynandów Krêpiec Zbójno W¹chock Kolonia Zadêbce Korszów Kozi Grzbiet Horochów Odonów Bojanice LWÓW Krukienice Halicz Jezupol MIÑSK maksymalne rozprzestrzenienie zlodowaceñ skandynawskich maximum limit of Scandinavian glaciations UA KIJÓW Wjazowok Witaczew Ro ki Czigirin Zawadowka Martonosza Pri³uki RUS MOL KISZYNIÓW Kry anowka ODESSA San ejka Primorskoje 200km Kodaki danow Szirokino Beregowoje Lubimowka Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny g³ównych profilów osadów plejstoceñskich w Polsce i na Ukrainie Fig. 1. Location of main sections of Pleistocene sediments in Poland and the Ukraine nienie glacjalno-interglacjalnego (lub lessowo-glebowego) cyklu klimatyczno-stratygraficznego oraz dowodzi, jak wa na rola przypada badaniom florystycznym i faunistycznym osadów organogenicznych, zw³aszcza przy mo liwoœci ich znacznego zró nicowania wiekowego. To ostatnie wyra a siê w wiêkszoœci osadów organogenicznych (g³ównie kopalnych osadów jeziornych) okreœleniem tak zwanych sukcesji florystycznych czy zon (niekiedy zespo³ów) faunistycznych w³aœciwych dla poszczególnych interglacja³ów (Janczyk-Kopikowa, 1987; Madeyska, 1987). W przypadku badañ paleopedologicznych ich odpowiednikami mog¹ byæ zespo³y gleb kopalnych (Konecka-Betley, 1987). Uzyskane t¹ drog¹ informacje nie daj¹ jednak mo liwoœci ostatecznego ustalenia wzajemnych relacji wiekowych miêdzy poszczególnymi stanowiskami osadów organogenicznych czy te miêdzy poszczególnymi poziomami gleb kopalnych w przypadku, gdy nie wystêpuj¹ one wzglêdem siebie w superpozycji, nie mówi¹c ju o trudnoœciach wzajemnej korelacji osadów organogenicznych i gleb kopalnych. W niektórych przypadkach dla okreœlenia relacji wiekowej wymienionych osadów i gleb oraz podœcielaj¹cych czy przykrywaj¹cych je serii glacigenicznych lub lessowych wystarcza okreœlenie sytuacji geologicznej (litologicznej i przestrzennej) ich wystêpowania. W pozosta³ych przypadkach stosuje siê ró ne metody tzw. datowania bezwzglêdnego osadów. Przedstawione wy ej postêpowanie pozwoli³o na przestrzeni ostatniego dwudziestolecia podnieœæ do rangi interglacja³ów wiele wczeœniej wyró nianych jednostek interstadialnych i sformu³owaæ pogl¹d o mo liwoœci wyró - niania w plejstocenie Polski i Ukrainy oœmiu lub dziewiêciu g³ównych jednostek glacjalnych (zlodowaceñ), oddzielonych siedmioma lub oœmioma jednostkami interglacjalnymi (Lindner, 1988, 1991; Baraniecka, 1990; Bogutsky i in., 2001). Jednostki te stanowi¹ wyraz kontynuacji globalnych zmian klimatycznych zapocz¹tkowanych w neogenie i osi¹gaj¹cych najwiêksz¹ amplitudê w plejstocenie (Lindner, 1992). W przypadku Polski i Ukrainy ich pozycjê wiekow¹ okreœlono dostêpnymi metodami badawczymi oraz skorelowano ze stadiami izotopowymi tlenu, zdefiniowanymi jako stosunek izotopów 18 O/ 16 O w osadach g³êbokomorskich. Stosunek ten okreœla wahania sk³adu izotopowego tlenu w skorupkach otwornic i jest przede wszystkim pochodn¹ wahañ temperatury wód oceanicznych, g³ównie w zwi¹zku z rozwojem i zanikiem l¹dolodów plejstoceñskich. Przyczyny cyklicznych zmian klimatycznych w plejstocenie Przytoczone przyk³ady globalnych a zarazem cyklicznych wahañ klimatycznych s¹ wyrazem zjawisk upatrywanych tak e jako przyczyny zlodowaceñ. W ich obrêbie dyskutowane s¹ w pierwszej kolejnoœci zjawiska astronomiczne, których cyklicznoœæ od czasów Milankovica (Dylik, 1974; Kozarski, 1988), nie budzi w¹tpliwoœci i wyra a siê: rotacj¹ Galaktyki co ok. 275 mln lat (cykl pierwszego rzêdu), zapewne odpowiedzialn¹ za rozwój epok lodowych, cyklem ekscentrycznym (cyklem drugiego rzêdu) w przedziale tys. lat wywo³anym zmianami mimoœrodu orbity ziemskiej i tworz¹cym w³aœciwy cykl glacjalno-interglacjalny czy lessowo-glebowy, cyklem skoœnym (cykl trzeciego rzêdu) ok. 40 tys. lat, spowodowanym zmianami nachylenia osi ziemskiej w stosunku do p³aszczyzny ekliptyki, cyklem precesyjnym (cyklem czwartego rzêdu) w przedziale tys. lat, powsta³ym w wyniku precesji punktów równonocy. Nale y s¹dziæ, e zjawiska te wraz z innymi (m.in. wêdrówk¹ kontynentów, zmianami topograficznymi powierzchni Ziemi, zmianami sk³adu atmosfery, materii miêdzygwiezdnej czy zmianami natê enia promieniowania S³oñca) s¹ w g³ównym stopniu odpowiedzialne za rozwój i zanik zlodowaceñ plejstoceñskich. Jak wy ej wspomniano, rytm tych zjawisk wyra a siê w sposób cykliczny i okreœlany jest jako cykl glacjalny lub lessowy, jak równie jako glacjalno-interglacjalny czy lessowo-glebowy. W przypadku cyklów drugiego rzêdu bywaj¹ one niekiedy ³¹czone w megacykle trwaj¹ce po ok. 400 tysiêcy lat (Stankowski, 1996). Przyk³ady plejstoceñskich cykli klimatycznych Opracowane przez Kuklê (1961, 1977) klasyczne profile lessów Austrii i Czech z zachowanymi w nich glebami kopalnymi, a tak e ich korelacja ze zlodowaceniami alpejskimi i wyró nianymi dla Ni u Europejskiego w latach szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych ubieg³ego stulecia 788

3 [m] 0 Odonów Kolonia Zadêbce Bojanice Wjazowok San ejka normalna polaryzacja magnetyczna normal magnetic polarisation odwrotna polaryzacja magnetyczna reversed magnetic polarisation interstadialne i interfazowe gleby kopalne interstadial and interphasal palaeosols interlacjalne gleby kopalne interglacial palaeosols lessy loesses gliny zwa³owe tills mu³ki i i³y silts and clays piaski sands wiry gravels pod³o e czwartorzêdu Quaternary bedrock Ryc. 2. Profile geologiczne g³ównych ods³oniêæ lessowych w Polsce: Odonów wg Jersaka (1977) i Nawrockiego & Siennickiej-Chmielewskiej (1996), Kolonia Zadêbce wg Doleckiego (1995); na Ukrainie: Bojanice wg Bogutskiego i in. (1980) i Lindnera i in. (1998), Wjazowok wg Veklicha i in. (1984), San ejka wg Gozhika i in. (2000), na podstawie Lindnera i in. (2002); epizody paleomagnetyczne: Ch Chegan, J Jamaica, Bl Blake, La Laschamp; oznaczenia wiekowe poziomów stratygraficznych: Cr kreda, Tr trzeciorzêd, kr kry anowski = Pp preplejstocen, il iliczewski = zlodowacenie narwi, sh szirokiñski = interglacja³ podlaski, pr przyazowski = zlodowacenie nidy, mr martonoski = interglacja³ ma³opolski, sl sulski = S1 zlodowacenie sanu 1, lu lubeñski = F interglacja³ ferdynandowski, tl tiligulski = S2 zlodowacenie sanu 2, zv1+2 zawadowski 1+2 = so sokalski = M interglacja³ mazowiecki, or orelski = Li zlodowacenie liwca, l ³ucki = zv3 zawadowski 3 = Z interglacja³ zbójnowski, dn dnieprowski = O zlodowacenie odry, kd kajdacki = ko korszowski = L interglacja³ lubawski = Lublinian, ts tyszmiñski = W zlodowacenie warty, pl pri³ucki = ho horochowski = E interglacja³ eemski, vl wa³dajski, w tym: ud udajski, vt witaczewski, bg bugski, pc przyczarnomorski = V zlodowacenie wis³y, hl = H holocen Fig. 2. Geologic section of main loess sections in Poland: Odonów after Jersak (1977) and Nawrocki & Siennicka-Chmielewska (1996), Kolonia Zadêbce after Dolecki (1995); and in the Ukraine: Bojanice after Bogutsky et al. (1980) and Lindner et al. (1998), Vyazovok after Veklich et al. (1984), Sanzheyka after Gozhik et al. (2000), based on Lindner et al. (2002). Palaeomagnetic episodes: Ch Chegan, J Jamaica, Bl Blake, La Laschamp. Stratigraphy: Cr Cretaceous, Tr Tertiary, kr Krizhanovsk = Pp Prepleistocene, il Ilyichevsk = Narevian Glaciation, sh Shirokino = Podlasian Interglacial, pr Priazovye = Nidanian Glaciation, mr Martonosha = Malopolanian Interglacial, sl Sula = S1 Sanian 1 Glaciation, lu Lubny = F Ferdynandovian Interglacial, tl Tiligul = S2 Sanian 2 Glaciation, zv1+2 Zavadovka 1+2 = so Sokal = M Mazovian Interglacial, or Orel = Li Liviecian Glaciation, l Luck = zv3 Zavadovka 3 = Z Zbójnian Interglacial, dn Dnieper = O Odranian Glaciation, kd Kaydak = ko Korshov = L Lubavian = Lublinian Interglacial, ts Tyasmin = W Wartanian Glaciation, pl Priluky = ho Khorokhov = E Eemian Interglacial, vl Valday including: ud Udajsk, vt Vitachev, bg Bug, pc Prichernomorsky = V Vistulian Glaciation, hl = H Holocene 789

4 Tab. 1. G³ówne jednostki podzia³u stratygraficznego plejstocenu w zachodniej Europie wed³ug Eissmanna (1994), Urban (1995), Zagwijna (1996) oraz Gibbarda i in. (1998), w Polsce wed³ug Lindnera (1992) oraz Lindnera & Marksa (1994), a na Ukrainie wed³ug Gozhika i in. (2000), czêœciowo na podstawie Lindnera i in. (2002) Table 1. Main units of the stratigraphic subdivision of the Pleistocene in western Europe after Eissmann (1994), Urban (1995), Zagwijn (1996) and Gibbard et al. (1998), in Poland after Lindner (1992) and Lindner & Marks (1994), in the Ukraine after Gozhik et al. (2000), partly based on Lindner et al. (2002) mln lat 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 WIEK C Z W A R T O R Z Ê D PALEO- STADIA ZACHODNIA MAG- EUROPA NETYZM * POLSKA UKRAINA O / O H 1 HOLOCENE HOLOCEN HOLOCENE P L E J S T O C E N M A T U Y A M A B R U N H E S Bl Ch Ja S A A L E THURINGIAN WEICHSELIAN EEMIAN WARTHE SCHÖNINGEN DRENTHE REINSDORF FUHNE HOLSTEINIAN ELSTERIAN CROMERIAN DORST LEERDAM LINGE BAVEL s.s. MENAPIAN (PLEISSE) BAVELIAN III II I IV III II I ZLOD. WIS Y VALDAY INTGL. EEMSKI PRILUKY ZLOD. WARTY TYASMIN INTGL. LUBAWSKI KAYDAK ZLOD. ODRY DNIEPER INTGL. ZBÓJNOWSKI ZAVADOVKA 3 ZLOD. LIWCA ZAVADOVKA 2/3 INTGL. MAZOWIECKI ZAVADOVKA 1+2 ZLOD. SANU 2 TILIGUL II optimum INTGL. FERDYNANDOWSKI I optimum ZLOD. SANU 2 INTGL. MA OPOLSKI ZLOD. NIDY INTGL. PODLASKI ZLOD. NARWI LUBNY SULA MARTONOSHA PRIAZOVYE SHIROKINO ILYICHEVSK CYKLE I MEGACYKLE KLIMATYCZNE A B C D E F G H I J K MC 1 MC 2 MC 3 MC 4 MC 5 P R E P L E J S T O C E N *Paleomagnetyzm i stadia izotopowe 18 O/ 16 O wg Paepe i in. (1996); epizody paleomagnetyczne: Ja Jaramillo, Ch Chegan, Bl Blake zlodowaceniami i interglacja³ami oraz ze stadiami 18 O/ 16 O w osadach g³êbokomorskich, upowa ni³y do wyznaczenia w plejstocenie jedenastu (A K) cyklów glacjalnych, liczonych od najm³odszego do najstarszego i obejmuj¹cych ka dorazowo interglacja³ oraz nastêpuj¹ce po nim zlodowacenie. W tym samym czasie Brunnacker (1978) w profilu lessowym w Kärlich nad Renem zwróci³ uwagê na zachowan¹ w nim cyklicznoœæ sedymentacji i wyró ni³ 9 g³ównych jednostek (Abschnitte) plejstoceñskich, obejmuj¹cych ka dorazowo och³odzenie (zlodowacenie) i nastêpuj¹ce po nim ocieplenie (interglacja³), które równie skorelowa³ ze stadiami 18 O/ 16 O w osadach g³êbokomorskich. W latach póÿniejszych na cyklicznoœæ zjawisk glacjalnych i interglacjalnych, w strefie zasiêgu zlodowaceñ skandynawskich na obszarze Niemiec, zwróci³ uwagê Wiegank (1982) oraz Menning & Wiegank (1982), tak e przeprowadzaj¹c korelacjê ze stadiami 18 O/ 16 O. Maj¹c na uwadze powy sze fakty, jak te pojawiaj¹ce siê w polskiej literaturze uwagi odnoœnie plejstoceñskich, klimatycznych uwarunkowañ cyklicznego rozwoju gleb (Dziêcio³owski & Tobolski, 1982), rzeÿby Wy yny Lubelskiej (Wojtanowicz, 1984), a tak e cyklicznoœci sedymentacji lessowej w Polsce (Maruszczak & Butrym, 1984; Maruszczak i in., 1992) oraz ówczesnych zjawisk glacjalno-interglacjalnych (Lindner, 1984), przedstawiono pierwsz¹ propozycjê wyró nienia cyklów glacjalno-interglacjalnych w plejstocenie Polski (Lindner & Marks, 1993). Podstaw¹ dla tej propozycji by³ z jednej strony obszerny stan wiedzy na temat liczby udokumentowanych paleontologicznie sekwencji osadów interglacjalnych i oddzielaj¹cych je osadów glacigenicznych (Lindner, 1988, 1991; Baraniecka, 1990) oraz liczby interglacjalnych gleb kopalnych i oddzielaj¹cych je pokryw lessowych (Maruszczak, 1987, 1991; Maruszczak & Butrym, 1984; Maruszczak i in., 1992), a tak e mo liwoœæ korelacji wiekowej tych osadów, pokryw lessowych i gleb kopalnych na obszarze œrodkowowschodniej (Lindner, 1991) i œrodkowozachodniej Europy (Lindner & Marks, 1994). W propozycji tej przyjêto, e skoro zarówno czwartorzêd, jak i plejstocen rozpoczynaj¹ och³odzenia (zlodowacenia), a nie ocieplenia (interglacja³y), to i ka dy z proponowanych cyklów winien rozpoczynaæ siê och³odzeniem glacjalnym a koñczyæ ociepleniem interglacjalnym, podobnie jak to widzia³ Brunnacker (1978). Przy ówczesnym stanie wiedzy w zakresie klimatostratygrafii plejstocenu, numeracjê wydzielonych cyklów rozpoczyna³ cykl najm³odszy (A) jako najlepiej rozpoznany i obejmuj¹cy zlodowacenie wis³y oraz nastêpuj¹cy po nim holocen, a koñczy³ cykl najstarszy (H) jako najs³abiej rozpoznany i obejmuj¹cy zlodowacenie narwi i nastêpuj¹cy po nim interglacja³ podlaski. PóŸniejsza mo liwoœæ uœciœlenia pozycji stratygraficznej wczeœniej rozpoznanych jednostek glacjalnych i interglacjalnych na obszarze Polski oraz ich pe³niejsza korelacja z analogicznymi jednostkami na s¹siednich obszarach Europy (Lindner i in., 1998; Lindner & Marciniak, 1998), a tak e ich korelacja z poziomami lessowymi i 790

5 kompleksami gleb kopalnych w unikatowych ods³oniêciach plejstocenu Ukrainy (por. Bogucki i in., 1997; Bogutsky i in., 2001), sta³y siê podstaw¹ nowego spojrzenia na cykle glacjalno-interglacjalne i lessowo-glebowe w plejstocenie naszych krajów (por. Lindner i in., 2002). Cykle klimatyczne wyró nione w profilach osadów plejstoceñskich Polski i Ukrainy zosta³y oznaczone literami od A do K od najm³odszego do najstarszego (por. Lindner & Marks, 1993), a w dalszej kolejnoœci pogrupowane w megacykle od MC1 do MC5 (tab. 1), w nawi¹zaniu do propozycji ich wydzielenia przedstawionej przez Kuklê i Cileka (1996). Szczegó³owy opis poszczególnych cykli i megacykli oraz uzasadnienie dla ich wyodrêbnienia znajduje siê w innym opracowaniu (Lindner i in., 2002). Uwagi koñcowe Przedstawione wy ej zasady wyró niania i korelacji stratygraficznej plejstoceñskich cyklów glacjalno-interglacjalnych i lessowo-glebowych na obszarze Polski i Ukrainy s¹ jedn¹ z pierwszych prób jednoczesnego spojrzenia na ówczesny rytm zmian klimatycznych w strefie po³o onej miêdzy Morzem Ba³tyckim a Morzem Czarnym. Zebrane i przedstawione materia³y, poparte w du ym stopniu w³asnymi obserwacjami terenowymi na przestrzeni ostatniego dwudziestolecia, zdaj¹ siê dowodziæ daleko id¹cej zgodnoœci miêdzy plejstoceñskim rytmem zmian klimatycznych, rz¹dz¹cych na tym obszarze rozwojem zarówno zlodowaceñ kontynentalnych, jak te warunkami sedymentacji lessowej, a z drugiej strony interglacjalnej sedymentacji jeziornej i rozwojem procesów glebotwórczych. Ca³oœæ zebranych danych wykaza³a, e przebieg tych zmian mia³ charakter rytmiczny i wyra a³ siê jedenastoma (od A do K) cyklami klimatycznymi, z których ka dy zawiera³ zlodowacenie oraz nastêpuj¹cy po nim interglacja³. Analiza liczby i czasu trwania tych cykli zdaje siê potwierdzaæ mo liwoœæ ich korelacji z cyklami astronomicznymi w przedziale tys. lat. Sta³a siê ona mo liwa g³ównie dziêki temu, e dotychczas wyró niane na obszarze Polski jednostki glacjalne i interglacjalne, niejednokrotnie udokumentowane w odrêbnych profilach, mog³y odnaleÿæ siê w profilach lessowych Ukrainy jako odpowiadaj¹ce im i zachowane w superpozycji pok³ady lessów oddzielonych glebami kopalnymi. Analiza ta upowa nia tak e do stwierdzenia, e w przypadku cyklów starszych (od F do K) nale y liczyæ siê z mo liwoœci¹ nap³ywu coraz to nowych dowodów w celu ugruntowania opinii o wiêkszej, ni to siê dotychczas przyjmuje, liczbie zlodowaceñ i oddzielaj¹cych je interglacja³ów. W pierwszej kolejnoœci bêdzie to dotyczy³o ju zapocz¹tkowanej sugestii wydzielenia odrêbnego och³odzenia (zlodowacenia?) w obrêbie interglacja³u ferdynandowskiego, a w dalszej kolejnoœci pe³niejszego dokumentowania och³odzeñ (zlodowaceñ?) i ociepleñ (interglacja³ów) w obrêbie interglacja³u ma³opolskiego i podlaskiego. Nale y te zauwa yæ, e zasugerowany przez Kuklê & Cileka (1996) fakt grupowania od 2 do 3 plejstoceñskich cyklów klimatycznych w odrêbne megacykle wi¹ e siê najprawdopodobniej z tym, e czas trwania niektórych cyklów móg³ siê nieco ró niæ z racji obejmowania przez nie zarówno krótszych interglacja³ów (np. eemskiego), jak te krótszych zlodowaceñ (np. liwca). W niektórych przypadkach wymienione megacykle mog³y trwaæ nawet po ok. 400 tysiêcy lat (Stankowski, 1996). Tak przedstawiona identyfikacja megacyklów klimatycznych mo e ponadto bli ej nawi¹zywaæ do tendencji grupowania niektórych zlodowaceñ plejstoceñskich w megaglacja³y (por. Lindner, 1991) oraz stwarzaæ mo liwoœæ (por. Kukla & Cilek, 1996) ich bli szego nawi¹zania do klasycznego schematu zlodowaceñ alpejskich. Opracowanie wykonano czêœciowo (L. Lindner) w ramach tematu BW-1527/01 realizowanego w Instytucie Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego. Literatura BARANIECKA M. D Propozycja nowelizacji stratygrafii czwartorzêdu dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : w œwietle g³ównych wyników badañ stratygraficznych ostatnich 20 lat. Kwart. Geol., 34: BOGUCKI A., LINDNER L. & WOJTANOWICZ J Zagadnienie stratygrafii i paleogeografii plejstocenu Polski SE i Ukrainy NW. [W:] M. anczont (ed.), Glacja³ i peryglacja³ Kotliny Sandomierskiej i przedgórza Karpat w okolicy Przemyœla: 7 9, Lublin. BOGUTSKY A. i in Opornye razrezy y krayevye obrazovanya materikhovykh oledenenyi zapadnoy chasty Ukrainy. Inst. Geol. Nauk. USSR, preprint,: 80 17:1 15. Kiev. BOGUTSKY A., GOZHIK P., LINDNER L., ANCZONT M. & WOJ- TANOWICZ J Tentative correlation of the main stratigraphic units of the Pleistocene in Poland and Ukraine. [W:] The Ukraine Quaternary Explored: the Middle and Upper Pleistocene of the Middle Dnieper Area and its importance for East-West European correlation. INQUA-SEQS, Kyiv: BOGUTSKY A. B. & MOROZOVA T. D On the structure of the Gorokhov fossil soil complex at the Volynian Upland and its analogus in Poland. [W:] A. A. Velichko, V. P. Grichuk (eds.), Problems of Pliocene paleogeography in glacial and periglacial regions. Nauka, Moskwa: BRUNNACKER K Neuere Ergebnisse über das Quartär am Mittel- und Niederrhein. Fortschritte der Geologie in Rheinland und Westfalen, 28: DOLECKI L Litologia i stratygrafia mezoplejstoceñskich utworów lessowych po³udniowo-wschodniej czêœci Wy yny Lubelskiej. Rozprawy Habilitacyjne UMCS, 51. DYLIK J Przyczyny zmian klimatycznych w przesz³oœci geologicznej. Kwart. Geol., 18: DZIÊCIO OWSKI W. & TOBOLSKI K Czwartorzêdowe cykle klimatyczno-ekologiczne a ewolucja gleb. Rocz. Glebozn., 33: EISSMANN L Grundzüge der Quartägeologie Mitteldeutschlands (Sachsen, Sachsen-Anhalt, Südbrandenburg, Thüringen). [W:] L. Eissmann & T. Litt (eds.), Das Quartär Mitteldeutschlands, Altenburger Naturwissenchaftliche Forschungen, 7: GIBBARD P. L., ZALASIEWICZ J. A. & MATHERS S. J Stratigraphy of the marine Plio-Pleistocene crag deposits of East Anglia. Mededelingen Nederl. Inst. voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, 60: GOZHIK P., SHELKOPLYAS V. & KHRISTOPHOROVA T Development stages of Loessial and Glacial Formations in Ukraine. Stratigraphy of Loesses in Ukraine. Ann. UMCS, Sec. B50: GOZHIK P., SHELKOPLYAS V. N., KOMAR M. S., MATVIISHINA Zh. M. & PEREDERIY V. I Putivnik X Polsko-ukrainskiy seminar Korelatsiya lesiv i ledovikovykh vidkladiv Polszi i Ukraini. Kyiv: JANCZYK-KOPIKOWA Z Uwagi na temat palinostratygrafii czwartorzêdu. Kwart. Geol., 31: JERSAK J Cyclic development of the loess cover in Poland. Biul. Inst. Geol., 305: KONECKA-BETLEY K Gleby kopalne jako jednostki klasyfikacji stratygraficznej czwartorzêdu. Kwart. Geol. 31: KOZARSKI S Wahania klimatyczne; historia, hipotezy, przewidywania. Wyk³ady Inauguracyjne UAM, 27: KUKLA G.J Quaternary Sedimentation Cycle Survey of Czechoslovak Quaternary. [W:] Czwartorzêd Europy Œrodkowej i Wschodniej. INQUA 6 th Inter. Congr. Pr. Inst. Geol., 34: KUKLA G.J Pleistocene land-sea correlations. Part I. Europe. Earth-Sc. Rev., 13:

6 KUKLA G. & CILEK V Plio-Pleistocene megacycles: record of climate and tectonics. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 120: LINDNER L An outline of Pleistocene chronostratigraphy in Poland. Acta Geol. Pol., 34: LINDNER L Stratigraphy and extents of Pleistocene continental glaciations in Europe. Acta Geol. Pol., 38: LINDNER L Stratigraphy of main Pleistocene loess horizons and paleosols in mid-eastern Europe. Acta Geol. Pol., 41: LINDNER L Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorzêdu. [W:] L. Lindner (ed.), Czwartorzêd: osady, metody badañ, stratygrafia. Wyd. PAE: LINDNER L., BOGUTSKY A., GOZHIK P., MARCINIAK B., MARKS L., ANCZONT M. & WOJTANOWICZ J (w druku) Correlation of main climatic glacial-interglacial and loessy-palaeosol cycles in the Pleistocene of Poland and the Ukraine. Acta Geol. Pol., 52. LINDNER L. & MARCINIAK B The occurrence of four interglacials younger than the Sanian 2 (Elsterian 2) Glaciation in the Pleistocene of Europe. Acta Geol. Pol., 48: LINDNER L. & MARKS L Cyklicznoœæ zmian klimatycznych podstaw¹ stratygrafii plejstocenu. Prz. Geol., 41: LINDNER L. & MARKS L Pleistocene glaciations and interglacials in the Vistula, the Oder and the Elbe drainage basins (Central European Lowland). Acta Geol. Pol., 44: LINDNER L., WOJTANOWICZ J. & BOGUTSKY A. B Main stratigraphical units of the Pleistocene in south-eastern Poland and north-western Ukraine, and their correlation in western and mid-eastern Europe. Geol. Quarter., 42: MADEYSKA T Podstawy wydzielania jednostek stratygraficznych czwartorzêdu na podstawie krêgowców. Kwart. Geol., 31: MARUSZCZAK H Loesses in Poland, their stratigraphy and palaeogeographical interpretation. Ann. UMCS, Sec. B41: MARUSZCZAK H Zró nicowanie stratygraficzne lessów polskich. [W:] H. Maruszczak (ed.), Podstawowe profile lessów w Polsce. UMCS, Lublin: MARUSZCZAK H. & BUTRYM J Interglacjalne i glacjalne cykle w interwale tys. lat BP w œwietle badañ lessów w Polsce. [W:] H. Maruszczak (red.), Przew. Ogólnopolskiego Zj. Pol. Tow. Geograf., Lublin, cz. 1: MARUSZCZAK H., DOLECKI L. & ANCZONT M Mo liwoœci zastosowania metody termoluminescencyjnej do datowania utworów czwartorzêdowych starszych od 0,3 0,5 Ma. Prz. Geol., 40: MATVIISHINA Zh. N Mikromorphologia pleistocenovykh pochv Ukrainy. Nauk. Dumka, Kiev. MENNING M. & WIEGANK F Magnetostratigraphische Korrelation-Möglichkeiten and Ergebnisse. Zeitsch. Geol. Wisse., 10: NAWROCKI J. & SIENNICKA-CHMIELEWSKA A Loess magnetism in the Odonów section (S Poland). Geol. Quarter., 40: PAEPE R., MARILAKOS I. N., NASSOPOULOU S. S., OVERFLO- OP E. VAN & VOULOUMANOS N. J Quaternary periodicities of drought in Greece. [W:] A. N. Angelakis & A. S. Issar (eds.), Diachronic climatic impact on water resources. NATO ASI Ser., Springer-Verlag, 136: RÓ YCKI S. Z Plejstocen Polski Œrodkowej. PWN. RÜHLE E Stratygrafia czwartorzêdu Polski. [W:] E. Rühle (red.), Metodyka badañ osadów czwartorzêdowych. Wyd. Geol.: STANKOWSKI W Wstêp do geologii kenozoiku. Wyd. Nauk. UAM, Poznañ. URBAN B Palynological evidence of younger Middle Pleistocene Interglacials (Holsteinian, Reinsdorf and Schöningen) in the Schöningen open cast lignite mine (eastern Lower Saxony, Germany). Mededelingen Rijks Geologische Dienst, 52: VEKLICH M. F Pleistocene loesses and fossil soils of the Ukraine. Acta Geol. Sc. Hungaricae, 22: VEKLICH M. F. i in Excursion 025 Quaternary geology of the Dnieper area. [W:] Guidebook Inter.Geol. Congr. Sess. Kiev, 27: WIEGANK F Ergebnisse magnetostratigraphischer Untersuchungen im höheren Känozoikum der DDR. Zeitsch. Geol. Wiss., 10: WOJTANOWICZ J Klimatyczne cykle rozwoju rzeÿby Wy yny Lubelskiej i jej pó³nocnego przedpola w dolnym i œrodkowym plejstocenie. [W:] H. Maruszczak (ed.), Przew. Ogólnopol. Zj. Pol. Tow. Geograf., Lublin, 1: ZAGWIJN W. H The Cromerian Complex Stage of the Netherlands and correlation with other areas in Europe. [W:] Ch. Turner (ed.), The Early Middle Pleistocene in Europe. Balkema, Rotterdam-Brookfield: