Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji

Transkrypt

1 Bronisław Górz Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji W v(liiwiii('lv!i N aukow e A k a d em ii l>(,(la«««i<v.n<,j Kraków

2

3 Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji

4 im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

5 Bronisław Gón Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2003

6 Recenzenci prof. dr hab. Edyta Jakubowicz prof. dr hab. Adam Jelonek Copyright by Bronisław Górz & Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2003 redaktor Marta Łukaszczyk projekt okładki Jadwiga Burek ISSN ISBN Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP Kraków, ul. Studencka 5 tel./fax (012) wydawnictwo@ap.krakow.pl łamanie Jadwiga Czyżowska druk i oprawa Wydawnictwo Naukowe AP, zam. 34/03

7 Wprowadzenie Zamieszczone w tej pracy materiały i analizy informują o zmianach ludnościowych i ekonomicznych na Podhalu w ostatniej dekadzie XX wieku, a więc w okresie wprowadzania nowego systemu polityczno-ustrojowego, opartego na kapitalistycznych formach własności i rynkowych sposobach organizacji gospodarki. Umożliwiają one szersze spojrzenie na dokonujące się procesy transformacji w różnych układach przestrzennych, a zwłaszcza na szczeblu lokalnym, tj. w obrębie miast, gmin i wsi, które mają kluczowe znaczenie dla przeprowadzanych w naszym kraju reform. Materiały te pozwalają również poznać rolę różnych czynników: przyrodniczych, społecznopolitycznych, a także położenia geograficznego i przedsiębiorczości mieszkańców w rozwoju lokalnej gospodarki, kształtowanej na zasadach wolności rynkowej i konkurencji. Podhale zajmuje szczególne miejsce w obszarze polskich Karpat, zarówno pod względem walorów środowiska przyrodniczego jak i bogactwa kulturowego, dzięki którym już od ponad 100 lat rozwija się tutaj turystyka i kształtuje jeden z najważniejszych w Polsce i Europie Środkowej regionów wypoczynku, krajoznawstwa i sportów zimowych. Podobnie jak cały nasz kraj, również i ten region uzyskał po roku 1989 nowe impulsy rozwoju związane z urynkowieniem gospodarki, z jej prywatyzacją i likwidacją różnych ograniczeń w przedsiębiorczości mieszkańców i w ich działalności na własny rachunek. Interesujące było zatem prześledzenie zachodzących tutaj procesów społeczno-gospodarczych oraz zdiagnozowanie najbardziej widocznych zmian w sferze stosunków ludnościowych oraz w aktywności zawodowej mieszkańców w różnych dziedzinach produkcji i usług. W pracy starano się też oceniać zaobserwowane procesy w kontekście ich wpływu na kształtowanie Podhala jako regionu turystycznego, w którym spełniają się zarówno oczekiwania turystów, jak i osobiste wizje mieszkańców, a przeprowadzane zmiany dokonują się zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Badany obszar znalazł się po roku 1989 w szczególnie złożonej sytuacji wywołanej z jednej strony znaczną swobodą działań gospodarczych, a z drugiej narastającą troską o ochronę zasobów przyrodniczych środowiska, wymuszaną w dużym stopniu staraniami Polski o wstąpienie do Unii Europejskiej. Tymczasem turystyka, rolnictwo i pasterstwo, będące tutaj najważniejszymi dziedzinami lokalnej gospodarki, opierają swoją działalność na zasobach przyrodniczych Tatr, Pienin i innych krain geograficznych, skupiających najwartościowsze elementy środowiska górskiego Polski i Europy Środkowej. W tych warunkach dochodzić musi do różnych konfliktów, które komplikują i spowalniają rozwój podhalańskiej gospodarki.

8 Dla prezentowanych tutaj analiz niezmiernie ważnym zagadnieniem było zbadanie przedsiębiorczości mieszkańców w zakresie poszukiwania nowych form aktywności ekonomicznej i nowych źródeł dochodów koniecznych na pokrycie bieżących potrzeb oraz na przeprowadzanie niezbędnych inwestycji. Problem był interesujący głównie ze względu na cechy osobowe górali, którzy oprócz pracowitości, dużych uzdolnień w zakresie wykonywania różnych zajęć, a także solidności charakteryzowali się też zawsze dążeniem do niezależności w działaniach gospodarczych. Nowy system polityczny wprowadzany od roku 1989 był więc zgodny z ich oczekiwaniami i umożliwiał podejmowanie własnych inicjatyw gospodarczych. Dodatkowym czynnikiem szybkiego rozwoju prywatnych firm produkcyjnych i usługowych był nagromadzony przez mieszkańców Podhala w okresie Polski Ludowej kapitał przedsiębiorczości, związany z doświadczeniami prywatnych rzemieślników, kwaterodawców i uczestników szarej strefy działającej w handlu, budownictwie i w wielu dziedzinach usług. Jednak uwarunkowania makroekonomiczne zachodzących po 1989 roku transformacji, związane ze stanem polskiej gospodarki i kryzysową sytuacją w państwach obozu socjalistycznego, stwarzały wiele ograniczeń dla przeprowadzanych zmian. Podhalańska turystyka, z którą związane są także pozostałe dziedziny lokalnej ekonomii, znalazła się na początku lat 90. w głębokim regresie. Powodem były nie tylko zmiany systemowe w polityce państwa wobec świata pracy, ale także zubożenie społeczeństwa i otwarcie możliwości swobodnego podróżowania po świecie. Ujawniły się przy tym różne braki w miejscowej bazie turystycznej, związane z jej dawnymi funkcjami, które ograniczały konkurencyjność regionu wobec krajów alpejskich, a nawet sąsiedniej Słowacji. Nie bez znaczenia dla tych procesów była słaba aktywność różnych instytucji państwowych w dziedzinie turystyki, widoczna szczególnie w zakresie regulacji prawnych (np. brak decyzji dotyczących przyszłości sanatoriów) oraz promocji produktów turystycznych Podhala w kraju i za granicą. W pracy dużo uwagi poświęcono badaniom zróżnicowania przestrzennego, zaobserwowanych w regionie zmian ludnościowych i gospodarczych, w których uwidoczniły się silnie lokalne uwarunkowania rozwoju związane z istniejącymi zasobami przyrodniczymi, materialnymi, społecznymi i kulturowymi. Okazało się, że dla kształtowania nowych struktur społeczno-gospodarczych, dostosowanych do reguł gospodarki rynkowej, przydatne były tylko wybrane elementy tych zasobów, które starano się identyfikować spośród ogółu czynników kształtujących współcześnie rozwój miast i wsi regionu. Nie było to zadanie łatwe, ponieważ tego typu badania nie mają jeszcze jasno sprecyzowanej metodologii, a wiele zjawisk występujących w gospodarce lokalnej jest w ogóle trudnych do uchwycenia. Odnosi się to na przykład do występującego obecnie w podhalańskich wsiach dużego zróżnicowania zajęć ludności, których nie da się określić w tradycyjnym podziale na pracujących w rolnictwie i zatrudnionych w zajęciach pozarolniczych. Bardzo trudno ustalić też liczbę podmiotów produkcyjnych lub usługowych należących do osób fizycznych, zajmujących się zwłaszcza turystyką, czy też określić faktyczne rozmiary bezrobocia. Dlatego w wielu fragmentach tej pracy zdołano jedynie wskazać na bardziej widoczne tendencje zmian doty

9 czących badanych zjawisk ludnościowych i gospodarczych, bez ich dokładnej dokumentacji statystycznej lub kartograficznej. Badane w regionie Podhala zjawiska i procesy cechowały się znaczną żywiołowością, charakterystyczną dla obecnej transformacji przeprowadzanej w Polsce, kiedy w wielu dziedzinach życia zdecydowano o natychmiastowej likwidacji struktur powstałych w dawnym, socjalistycznym ustroju, zakładając, że mechanizmy rynkowe będą wystarczającym czynnikiem nowej organizacji gospodarki na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. Szczególnym przykładem żywiołowych działań jest w regionie turystyka, która dla znacznej części mieszkańców Podhala była przed rokiem 1989 głównym i często jedynym źródłem utrzymania. Reformy systemowe wdrożone w Polsce pod koniec lat 80. XX w. pozbawiły ich nagle większości dochodów i zmusiły do poszukiwania nowych rozwiązań, przeprowadzanych najczęściej bez docelowej wizji dla funkcjonującego tu sektora usług turystycznych. Niniejsze opracowanie nawiązuje do wcześniejszych studiów geograficznych poświęconych regionowi Podhala, dla których szczególne znaczenie miały badania Stanisława Leszczyckiego, dotyczące wielu różnych dziedzin życia i gospodarki tego fragmentu polskich Karpat. Najważniejsze z nich zostały opublikowane jeszcze przed II wojną światową w tomie, pt. Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego. Miałem okazję na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych spotykać się wielokrotnie z Profesorem i wysłuchiwać Jego sugestii na temat konieczności prowadzenia dalszych studiów nad Podhalem. Spotkania te były bardzo zachęcające do podjęcia badań nad współczesnymi procesami rozwoju regionu. Pierwsze ich wyniki przedstawiono w zbiorowym opracowaniu pt. Studia nad przemianami Podhala wydanym w roku 1994, w którym zaakcentowano szczególnie te zjawiska w życiu społeczno-gospodarczym regionu, które były charakterystyczne dla systemu socjalistycznego. Natomiast w obecnie prezentowanej pracy zawarte są wyniki badań nad współczesnymi zmianami, ukazującymi procesy adaptacji gospodarki i społeczeństwa Podhala do nowych zasad ustroju politycznego. Pozwalają one, razem z istniejącymi już opracowaniami, prześledzić prawie 100-letni okres w dziejach regionu i ukazać złożone procesy przekształcania jego struktury gospodarczej. Niniejsza praca dotyczy regionu Podhala w granicach przyjętych przez Stanisława Leszczyckiego w Jego wspomnianym wcześniej studium z 1938 roku. Granice te pokrywały się w całości z istniejącym wówczas powiatem nowotarskim, o powierzchni prawie 186 tys. ha. W jego składzie nie było wtedy Spytkowic i Skawy, które włączono po II wojnie światowej. W pracy nawiązano także do wprowadzonego przez Leszczyckiego podziału Podhala na mniejsze jednostki geograficzno-gospodarcze, takie jak: Skalne Podhale, Pogórze Spisko-Gubałowskie, Pieniny, Kotlina Orawsko-Nowotarska - część wschodnia, Kotlina Orawsko-Nowotarska - część zachodnia, Dolina górnej Raby i Dolina Ochotnicy. Niektóre analizy (dotyczące zwłaszcza rolnictwa) wykonane zostały w przekroju tych właśnie jednostek. Współczesne Podhale podzielone jest na 2 powiaty, o nierównej wielkości: powiat nowotarski, posiadający blisko 142 tys. ha powierzchni i zamiesz-

10 kały przez blisko 180 tys. osób, oraz tatrzański, mający 47,2 tys. ha powierzchni i 65,6 tys. mieszkańców. Powiat tatrzański obejmuje, oprócz Zakopanego, tereny położone w obrębie tzw. Skalnego Podhala, która to nazwa funkcjonuje w polskiej literaturze zarówno jako pojęcie geograficzne, jak i gospodarcze oraz kulturowe [Kondracki 1998; Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 2002; Podhale..., 2000]. W jego skład wchodzą głównie tereny o wybitnych, nie tylko w skali krajowej ale i europejskiej, walorach przyrodniczych, prawnie chronionych i wymagających szczególnej troski w zakresie ich gospodarczego wykorzystania. Stwarzało to potrzebę administracyjnego wyodrębnienia terenu i kształtowania jego rozwoju na podstawie wspólnie wypracowanych strategii. Powiat, oprócz Zakopanego, obejmuje tylko 4 gminy (Biały Dunajec, Bukowinę Tatrzańską Kościelisko, Poronin). Za wyjątkiem Bukowiny, tworzą one zwarty układ funkcjonalny, powiązany sprawną komunikacją łączącą poszczególne ośrodki turystyczne. Powiat nowotarski natomiast jest wewnętrznie bardziej zróżnicowany. Północne i wschodnie jego części, położone w obrębie Pasma Babiogórskiego, Gorców i Pienin wyraźnie ukierunkowują rozwój na turystykę, a nowym impulsem ich współczesnej dynamiki było powstanie Jeziora Czorsztyńskiego. Z kolei obszary położone w mało urozmaiconej pod względem rzeźby Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej zmierzają coraz wyraźniej w kierunku wiązania swojej gospodarki z kompleksem turystycznym w zakresie wytwarzania różnych przedmiotów (odzież skórzana i inne przedmioty użytkowe), żywności (głównie pochodzącej z hodowli) i rozwoju usług (handlowych, budowlanych, komunikacyjnych, naprawczych). W skład powiatu nowotarskiego wchodzą trzy miasta (Nowy Targ, Rabka i Szczawnica) oraz 11 gmin (zob. ryc. 1). Niezależnie od istniejącego formalnie podziału na dwa powiaty, Podhale posiada cechy w pełni wykształconego regionu, zespolonego przede wszystkim żywą góralską kulturą wyodrębniającą się wyraźnie spośród innych części polskich Karpat. W pracy nie przeprowadzano analiz uwzględniających istniejący podział na dwie jednostki powiatowe. Opisy dotyczą najczęściej miast i gmin oraz wspomnianych wcześniej krain geograficzno-gospodarczych wyodrębnionych przez S. Leszczyckiego. Datami granicznymi analizy są lata 1988 i 2000, pomiędzy którymi doszło na Podhalu do kilku istotnych zmian w podziale jednostek administracyjnych szczebla gminnego. Zlikwidowano gminę tatrzańską a w jej miejsce utworzono gminy: Kościelisko i Poronin. Równocześnie część gmin uległa podziałowi na dwie mniejsze jednostki. W ten sposób powstały: Lipnica Wielka (wydzielona z gminy Jabłonka), Szaflary (z gminy Biały Dunajec) i Spytkowice (z gminy Raba Wyżna). Te zmiany administracyjne znacznie skomplikowały charakterystykę dynamiki badanych procesów i zmuszały do przeprowadzania bardzo drobiazgowych obliczeń, mających ukazać skalę zaistniałych w badanym okresie zmian. Powstanie tej pracy byłoby w ogóle niemożliwe bez pomocy i życzliwości wielu osób, którym pragnę tą drogą gorąco podziękować. W pierwszej kolejności chciałbym złożyć podziękowania tym Koleżankom i Kolegom, którzy od wielu już lat prowadzili ze mną badania nad Podhalem, a więc nieżyjącej

11 Ryc. 1. Podział administracyjny Podhala Raba Wyżna

12 już, dr Alicji Krakowskiej, a następnie dr. Markowi Trocowi, mgr. Januszowi Ustupskiemu i moim magistrantom z Podhala, a w szczególności mgr Wandzie Kołek z Grywałdu. Wdzięczny jestem wielu członkom Związku Podhalan, szczególnie prof. Andrzejowi Parczewskiemu, a następnie byłemu jego prezesowi - mgr. Andrzejowi Gąsienicy Makowskiemu, obecnemu staroście powiatu tatrzańskiego, oraz senatorowi mgr. Franciszkowi Bachledzie-Księdzulorzowi, za to, że mogłem wiele razy spotykać się w zakopiańskiej Białej Izbie z działaczami Związku i rozmawiać o przeszłości i przyszłości Podhala. W sposób szczególny, za wsparcie i dużą pomoc przy pisaniu pracy, pragnę podziękować Koleżankom i Kolegom z Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie - prof. Janowi Kajmanowi, prof. Zbigniewowi Długoszowi, mgr Barbarze Michalczyk, dr. Radosławowi Uliszakowi i mgr. Robertowi Pyrcowi.

13 ZMIANY LUDNOŚCIOWE NA PODHALU PO ROKU 1989

14 Największym skarbem Podhala są jego mieszkańcy, postrzegani w kraju jako społeczność wszechstronnie utalentowana, pracowita i przedsiębiorcza, a także wrażliwa na otaczające ją piękno przyrody i szanująca tradycję. Gdyby nie te cechy mieszkańców, zabrakłoby już dzisiaj zapewne stylowych chat góralskich, pięknych świątyń i przydrożnych kapliczek, a nade wszystko podhalańskiej kultury ludowej wyrażonej w pieśniach, tańcach, muzyce i sztuce. W każdym z powojennych okresów podhalańscy górale starali się w sposób aktywny uczestniczyć w rozwoju regionu, co zmuszało ich niekiedy do zachowań opozycyjnych wobec władzy, ale pozwalało dobrze przygotować się do obecnych zmian ustrojowych oraz życia w warunkach gospodarki rynkowej i narastającej konkurencyjności. Stosunki społeczne Podhala w okresie socjalistycznym kształtowały się pod wpływem bardzo szybkiego wzrostu zaludnienia i nasilającego odchodzenia ludności od zajęć rolniczych, która znajdowała pracę nie tylko w miejscowych zakładach przemysłowych, usługowych i innych, ale także poza regionem, w różnych miejscach kraju oraz za granicą. Jednak w warunkach jakie istniały w tym czasie nie udało się rozwiązać podstawowego problemu regionu jakim było tu od dawna przeludnienie agrarne. Jego istnienie wiązało się głównie z brakiem aktywności w tych sferach gospodarki, które składają się na szeroko rozumiany kompleks turystyczny, obejmujący bazę noclegową urządzenia sportowo-rekreacyjne, gastronomię, wyroby sztuki ludowej i pozostałe dziedziny służące turystyce. Obecna sytuacja mieszkańców regionu jest szczególnie trudna, bowiem do nie rozwiązanych problemów społecznych i gospodarczych, sięgających okresu Polski Ludowej, dochodzą nowe sprawy, związane z wymogami unowocześniającego się państwa, w którym szczególną wartością jest dobrze wykształcone i przedsiębiorcze społeczeństwo. W dalszych rozważaniach zawartych w tej części pracy, poświęconych ludności, zwrócona zostanie uwaga na współczesne tendencje demograficzne, związane z ruchem naturalnym, migracjami i procesami edukacji młodzieży, które będą miały kluczowe znaczenie dla ukształtowania w tej części Karpat nowocześnie funkcjonującego regionu turystycznego, zdolnego sprostać narastającej konkurencji europejskiej. Dynamika zmian w zaludnieniu w latach tendencje ogólne Podhale jest częścią większego regionu demograficznego Polski [Jelonek 2001] obejmującego Karpaty wraz z przyległymi kotlinami, który wyróżniał się zawsze na tle kraju znaczną prężnością demograficzną wysokim udziałem młodej populacji w tutejszych społecznościach i ogólnie niskim poziomem zurbanizowania, charakterystycznym dla obszarów rolniczych [Długosz, Soja 1995].

15 Lata Ludność ogółem w tys. Zmiany w % 1988=100 Ludność miast w tys. Zmiany w % 1988=100 Ludność wsi w tys. Zmiany w % 1988= ,3 100,0 80,4 100,0 143,9 100, ,5 100,5 80,7 100,3 144,8 100, ,8 101,6 81,5 101,4 146,3 101, ,8 102,4 82,1 102,1 147,7 102, ,9 103,4 82,2 102,2 149,7 104, ,9 104,3 82,6 102,7 151,3 105, ,9 105,2 83,1 103,3 152,8 106, ,8 106,0 84,5 105,0 153,3 106, ,7 106,9 84,7 105,3 155,0 107, ,8 107,4 85,1 105,8 156,7 108, ,2 108,4 85,2 106,0 158,0 109, ,4 109,0 85,2 106,0 159,2 110, ,6 109,5 85,1 105,8 160,5 111,5 Źródło: Roczniki statystyczne woj. nowosądeckiego, dane Urzędu Statystycznego w Krakowie Szczególną jego cechą jest szybki wzrost zaludnienia, na co zwracał już uwagę S. Leszczycki [1938] przy analizie przedwojennej sytuacji społecznoekonomicznej tego regionu. W ciągu minionych 69 lat średnioroczne tempo przyrostu ludności przekraczało na Podhalu 1%. W rezultacie liczba ludności powiększyła się tutaj ze 130 tys. w 1931 roku do ponad 245 tys. w (O E co c >> "O CO o> o CM CO m CO N co 00 O) $ O) O lata CM miasta wsie Ryc. 2. Dynamika liczby ludności w miastach i wsiach Podhala w latach Na tle tych procesów można stwierdzić, że ostatnie 12 lat nie przyniosło zasadniczych zmian w relacjach rozwoju demograficznego regionu względem kraju. Liczba mieszkańców Podhala wzrosła bowiem w okresie o prawie 9%, podczas gdy w Polsce powiększyła się tylko o 2,1%. O tak wysokiej dynamice zaludnienia zadecydował w głównym stopniu przyrost naturalny, który w latach przekraczał średnio w roku 8%o.

16 Najszybciej w regionie Podhala powiększała się liczba ludności na początku obecnego okresu przemian, tzn. w latach Wówczas przyrost naturalny dochodził do około 9%o, co stanowiło rocznie od 2,1 do 2,2 tys. osób. Natomiast w drugiej połowie lat 9 0. tempo zaludnienia osłabło i w roku oraz w 2000 było już niższe o połowę w stosunku do okresów wcześniejszych. Zmiany w zaludnieniu miast i wsi Wysokie tempo przyrostu ludności odnotowano przede wszystkim na obszarach wiejskich. W miastach omawianego regionu było ono o połowę wolniejsze. Miasta, podobnie jak i całe Podhale, najbardziej powiększały liczbę ludności na początku obecnego okresu przemian. Później tempo przyrostu zaludnienia wyraźnie spadało. Od roku 1998 można mówić o stagnacji, a od o spadku (ryc. 2 ). Nie jest to jednakże przejaw postępującego upadku gospodarczego podhalańskich miast, lecz raczej efekt ich specyfiki funkcjonalnej i wynikających stąd ograniczeń w rozwoju demograficznym. Dotyczy to szczególnie dwóch miast uzdrowiskowo-turystycznych, a mianowicie Rabki i Zakopanego, które w omawianych latach powiększyły liczbę ludności zaledwie o kilkaset osób. Szczególny jest tu przykład Zakopanego, które już w 1970 roku osiągnęło zaludnienie na poziomie około 27 tys. osób i ta liczba mieszkańców nie uległa w późniejszym okresie większym zmianom. Szczawnica, znane uzdrowisko górskie, charakteryzowała się natomiast w analizowanych latach wysoką dynamiką, co wiąże się ze znacznym udziałem w jej granicach terenów wiejskich, będących pozostałościami dawnego osadnictwa łemkowskiego (wsie: Biała Woda, Czarna Woda, Szlachtowa, Jaworki) silnie zniszczonego w czasie ostatniej wojny, na których nadal występuje wysoki przyrost naturalny. W samej Szczawnicy w okresie przyrost ludności był na poziomie średnich wskaźników dla ogółu tutejszych miast. Wśród podhalańskich miast odmienny typ funkcjonalny, w stosunku do Zakopanego, Szczawnicy i Rabki, reprezentuje Nowy Targ [Rajman 1983]. Jego charakter gospodarczy określa przede wszystkim znaczny udział przemysłu i rzemiosła produkcyjnego oraz handlu. Usytuowanie geograficzne miasta również nie stwarza barier dla rozwoju przestrzennego i wzrostu zaludnienia. W ostatnich 12 latach, nawet w trudnych warunkach ekonomicznych wywołanych likwidacją fabryki obuwia, Nowy Targ zwiększył liczbę mieszkańców o ponad 2,7 tys., co stanowiło prawie 2/3 całego przyrostu zaludnienia wszystkich podhalańskich miast. Jest to jednakże przyrost znacznie wolniejszy niż w latach socjalistycznej gospodarki, kiedy Nowy Targ powiększał liczbę ludności w dużo większej skali [Krakowska 1994].

17 Lata Liczba ludności w miastach Nowy Targ Rabka Szczawnica Zakopane Źródło: Roczniki statystyczne woj. nowosądeckiego, dane Urzędu Statystycznego w Krakowie Usytuowanie wspomnianych wcześniej miast turystyczno-uzdrowiskowych w gospodarce Podhala, związane z ich rolą jako miejsc lecznictwa i wypoczynku dla kilkudziesięciu tysięcy osób, powodowało, że nie powiększały one znacząco zaludnienia. Charakteryzowały się na ogół ujemnym bilansem ruchów migracyjnych, a zmiany w tym zakresie nie odegrały większej roli w przemianach ich struktury demograficznej. Udział miast w ogólnej liczbie mieszkańców Podhala nie był nigdy wysoki. W roku 1988 wynosił zaledwie 36%, a w następnych latach, wskutek osłabienia tempa ich demograficznego rozwoju, obniżał się stopniowo, aż do 35% w roku Ten formalnie niski wskaźnik zurbanizowania nie odbiegał jednak od sytuacji występującej w innych częściach Karpat. W 1998 roku w woj. nowosądeckim, którego Podhale stanowiło znaczącą część, odsetek ludności miejskiej wynosił 35,9% i także od roku 1988 stopniowo się zmniejszał do poziomu 35,3%. Wydaje się, że w przyszłości ta sytuacja może się powoli zmieniać, ponieważ niektóre wsie Podhala spełniają już obecnie podstawowe kryteria społeczno-ekonomiczne, decydując o ich formalnym urbanizacyjnym awansie. Dotyczy to przede wszystkim Krościenka nad Dunajcem, a następnie Czarnego Dunajca, Jabłonki i Kościeliska. Osiedla wiejskie Podhala zamieszkuje obecnie ponad 160 tys. osób, tj. o 16 tys. więcej niż w 1988 roku. W wielu z nich w latach liczba ludności powiększyła się o ponad 10%. Najszybciej (o ponad 1,1% rocznie) wzrastała w tym czasie ludność we wsiach orawskich i innych położonych w zachodniej części Podhala (zob. w tabeli 3 - Kotlina - część zachodnia), gdzie nadal ważnym zajęciem ludności pozostaje rolnictwo. W innych częściach regionu, związanych z gospodarką rolną, przyrosty liczby ludności były duże i utrzymywały się w granicach około 1% rocznie. Dotyczyło to szczególnie Doliny Ochotnicy i górnej Raby oraz Pogórza Spisko-Gubałowskiego (tabela 3). Znacznie wolniej, w stosunku do terenów rolniczych, wzrastała liczba ludności wiejskiej na obszarach turystycznych Skalnego Podhala, a także

18 Pienin. Te części regionu są już od dawna gęsto zaludnione. W okresie intensywnie rozwijającej się gospodarki turystycznej, w latach 70. i 80., a nawet wcześniej, miał tu miejsce znaczny przyrost ludności [Krakowska 1994], połączony z intensywnym rozwojem budownictwa [Galiniak 1994], co doprowadziło do dużego zagęszczenia osadnictwa. Na terenie Skalnego Podhala gęstość zaludnienia w przeliczeniu na 1 km2 użytków rolnych z reguły przekracza dziś 200 osób, natomiast w zachodniej, rolniczej części, jest znacznie niższa. Spowolnienie tempa przyrostu ludności w obrębie najgęściej zasiedlonych części Podhala jest procesem oczekiwanym, który może ograniczyć tu nieco postępującą od okresu międzywojennego koncentrację ludności i osłabić jej silną presję na środowisko przyrodnicze. Tabela 3. Zmiany w liczbie ludności wiejskiej w rejonach Podhala w latach Liczba ludności Gęstość zaludnienia Rejony Podhala w tys. w roku na 1 km2 Zmiany w % pow. 1988= pow. ogólnej użytków rolnych Skalne Podhale 33,9 36,5 107,7 94,2 229,7 Pogórze Spisko- Gubałowskie 16,2 18,2 112,3 101,9 166,6 Kotlina - część wschodnia 18,9 21,2 122,2 102,3 177,9 Kotlina część zachodnia 37,3 42,2 113,1 84,6 132,9 Pieniny 12,0 13,2 110,0 110,6 399,2 Dolina górnej Raby 19,1 21,4 112,0 113,1 240,1 Dolina Ochotnicy 6,7 7,6 113,4 53,8 138,3 Nazwy rejonów przyjęto za S. Leszczyckim [1938). W skład poszczególnych rejonów wchodzą następujące miasta i gminy - Skalne Podhale: Zakopane, Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin; Pogórze Spisko-Gubalowskie: Łapsze Niżne, Szaflary; Kotlina - część wschodnia: Czarny Dunajec, Jabłonka, Lipnica Wielka; Kotlina - część zachodnia: Nowy Targ miasto i gmina; Pieniny: Szczawnica, Czorsztyn, Krościenko n/dunajcem; Dolina górnej Raby: Rabka miasto i gmina, Raba Wyżna; Dolina Ochotnicy: Ochotnica Dolna. Źródło: Rocznik statystyczny woj. nowosądeckiego 1989, Rocznik statystyczny woj. małopolskiego Obliczenia własne Sygnalizowane zmiany w strukturze przestrzennej zaludnienia: Podhala postępują jednak bardzo wolno, co wiąże się z ogólnie wysoką dynamiką przyrostu liczby ludności występującą na obszarach wiejskich regionu. Wskazuje ona, że podobnie jak w poprzednich okresach, także i po roku 1988 w zdecydowanej większości podhalańskich wsi nastąpił wzrost liczby ludności. Tylko w 4 osiedlach odnotowano w tym czasie jej spadek, a w 3 stagna

19 cję. W przypadku Kościeliska i Chabówki był to spadek spowodowany włączeniem części ich obszaru do miast (odpowiednio do Zakopanego i Rabki). Charakterystyczne jest, że w analizowanych latach ilość wsi stagnujących oraz regresywnych była na Podhalu nieco mniejsza niż w latach poprzednich, kiedy dochodziła do 10 [Adamus 1990; Krakowska 1994], Można to wiązać z ograniczonymi możliwościami emigracji zarobkowej ludności wiejskiej z Podhala w inne regiony kraju. Należy też stwierdzić, że osiedla rozwojowe, dominujące w regionie, miały w latach ogólnie niższą skalę wzrostu zaludnienia niż w okresie Polski Ludowej. W blisko połowie z nich liczba ludności powiększała się bowiem w ciągu roku poniżej 1% (tabela 4), a w pozostałych wzrastała w znacznie większej skali. W stosunku do wcześniejszych okresów, mniej było zwłaszcza osiedli o bardzo wysokich wskaźnikach rozwoju zaludnienia, przekraczających 3% (ryc. 3). Uwzględniając składniki przyrostu rzeczywistego ludności można stwierdzić, że w stosunku do lat poprzednich o współczesnej dynamice zaludnienia Podhala w mniejszym stopniu niż dawniej decyduje przyrost naturalny, który także i tutaj ulegał stopniowemu obniżeniu, a w nieco większym - bilans migracji wewnętrznych i zagranicznych. Te spostrzeżenia znajdują potwierdzenie w badaniach Długosza [2001], który przy zastosowaniu metody Webba zbadał zmiany w przyroście rzeczywistym ludności w miastach i gminach woj. małopolskiego w dwóch przekrojach czasowych, a mianowicie w latach i Autor stwierdził, że w pierwszym z wymienionych okresów na Podhalu dominowały zdecydowanie jednostki należące do typu A, które charakteryzowały się wzrostem zaludnienia, w wyniku przewagi przyrostu naturalnego nad ubytkiem migracyjnym. Natomiast w okresie drugim ich udział w ogólnej liczbie miast i gmin wyraźnie zmalał, a zyskał na znaczeniu typ B, charakteryzujący się przewagą przyrostu naturalnego nad przyrostem wędrówkowym. Typ ten był obecny przede wszystkim na terenie Pienin i Pogórza Spisko-Gubałowskiego oraz we wschodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Niektóre gminy z omawianego rejonu (Łapsze Niżne) już w latach należały do tego typu jednostek. W zachodniej części Podhala (głównie na Orawie), a także w gminach Biały Dunajec i Poronin sytuacja się nie zmieniała i obszary te zwiększały zaludnienie wskutek przewagi przyrostu naturalnego nad ubytkiem migracyjnym (w klasyfikacji Webba - typ A). W miejscowościach o najwyższej dynamice zaludnienia, takich jak Zubrzyca Górna, Obidowa, Łapszanka, czy Falsztyn, na zaistniałe zmiany oddziaływały obydwa czynniki, przy czym ich imigracyjny charakter mógł być dodatkowo motywowany wysoką atrakcyjnością turystyczną. Także w kilku wsiach w strefie wpływów Nowego Targu, charakteryzujących się wysoką dynamiką zaludnienia (m.in. Ludźmierz, Waksmund, Szaflary, Ostrowsko, Łopuszna) oraz we wsiach orawskich (zwłaszcza w Lipnicy Wielkiej, Jabłonce), bardzo znaczący dla tego procesu był po roku 1988 dodatni bilans migracyjny, który wynikał przede wszystkim ze spadku emigracji.

20 Ryc. 3. Zmiany liczby ludności wsi Podhala w latach

21 Wsie Lata %ogółu Lata %ogółu regresywne 6 5,8 4 3,8 stagnujace 3 2,9 3 2,9 rozwojowe: do 1% 37 35, ,1 1-2% 48 46, ,4 powyżej 2% 10 9,6 9 8,6 Źródło: badania własne w gminach Podhala Ogólnie można stwierdzić, że zróżnicowanie przestrzenne rozwoju zaludnienia na obszarach wiejskich było w ostatnim czasie bardziej widoczne niż w latach 70. i 80. Współcześnie decydowały o tym, w większym stopniu niż dawniej, czynniki lokalne, związane z położeniem wobec miejscowych rynków pracy (głównie Nowego Targu), a także z warunkami komunikacyjnymi i perspektywami gospodarczymi poszczególnych miejscowości. Znaczącą rolę spełniała też ich atrakcyjność jako miejsc zamieszkania, uzależniona od obecności dobrej szkoły, ośrodka zdrowia i wielu różnych instytucji usługowych. Jednym z przykładów wpływu tych czynników może być kilka wsi, położonych nad Jeziorem Czorsztyńskim (Falsztyn, Niedzica, Klikuszowa), które w latach osiągnęły bardzo wysokie przyrosty liczby ludności, co można wiązać z ich wyjątkowo atrakcyjnymi walorami środowiska pod względem turystycznym i bardzo obiecującymi perspektywami rozwoju w tym zakresie. Dynamiczny wzrost zaludnienia we wsiach położonych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej wiązał się w znacznym stopniu z korzyściami wynikającymi z ich sąsiedztwa z miastem Nowym Targiem, jak z położeniem przygranicznym, które przynosi mieszkańcom znaczne dochody. Niezależnie od działania wymienionych czynników, które wpływały wyraźnie na rozwój ludności wsi, można zauważyć, że zawsze wysoką dynamikę demograficzną miały na Podhalu osiedla duże, liczące ponad 2 tys. osób. Są one ważnymi ogniwami lokalnej sieci osadniczej, ponieważ skupiają znaczny potencjał usługowy, a niekiedy także produkcyjny, sprzyjający koncentracji ludności. W 1950 roku było ich tu 11, w tym kilka o zaludnieniu powyżej 3 tys. osób. Największe zmiany w ich liczbie i w ogóle w strukturze wielkościowej osiedli wiejskich Podhala dokonały się od tego czasu w dwóch różnych ze względu na sytuację społeczno-gospodarczą okresach, a mianowicie: w dziesięcioleciu oraz w latach W pierwszym z tych okresów, na 106 jednostek, liczba największych wsi (powyżej 2000 mieszkańców) wzrosła do 15, a najmniejszych, Uczących poniżej 500 osób, spadła do 25. Późniejsze zmiany nie były już tak duże i nie zawsze w ich wyniku liczba mieszkańców największych wsi wzrastała tak szybko, jak w latach 50. (tabela 5). W okresie doszło nawet do spadku liczby dużych wsi w wyniku ogólnego zahamowania tempa przyrostu ludności Podhala, powstałego w konsekwencji wzrastających migracji zarobkowych na Śląsk i w inne regiony Polski. W latach 80. i później możliwości migracji były coraz bardziej ograniczane, a przyrost naturalny utrzymywał się nadal na dosyć wysokim poziomie, dlatego Uczba mieszkańców wielu wsi wzrosła

22 w takim stopniu, że znalazły się w wyższych grupach, o większej liczbie ludności. W roku 2000 w stosunku do 1988 było na Podhalu więcej wsi dużych, Uczących od 2 do 3 tys. osób, oraz bardzo dużych, o zaludnieniu powyżej 3 tys. Mniej było natomiast osiedh najmniejszych, o zaludnieniu do 300 osób (tabela 5). Tabela 5. Wsie Podhala według liczby ludności w latach Wsie według Liczba wsi w latach liczby ludności <300 osób i > Źródło: Narodowy spis powszechny 1950, 1960, 1970, 1978, Dla roku 2000 badania własne w gminach Podhala Te zmiany w strukturze wielkościowej osiedli powodowały też stopniowy wzrost udziału wsi dużych w ogólnej liczbie mieszkańców. Był on szczególnie widoczny w latach transformacji obejmujących okres Większość wsi dużych, liczących powyżej 2 tys. mieszkańców, położoną jest przy głównych ciągach komunikacyjnych, nawiązujących do naturalnego układu dolin rzecznych. Przebiegają one przez region z północy na południe (droga Rabka-Nowy Targ-Zakopane) oraz ze wschodu na zachód (droga Nowy Sącz-Krościenko-Nowy Targ-Jabłonka i stąd w stronę granicy ze Słowacją lub w kierunku Bielska-Białej). Wsie duże zaznaczają się najwidoczniej w pasie silnie zagęszczonego osadnictwa, powstałego pomiędzy Nowym Targiem a Zakopanem oraz wokół Nowego Targu (ryc. 3). Obszar ten, wraz z miastami: Nowym Targiem i Zakopanem, zamieszkuje ponad 90 tys. osób, co stanowi około 37% ogółu mieszkańców Podhala. Większe skupiska wsi Uczących ponad 2 tys. mieszkańców znajdują się na rubieżach regionu - w Kothnie Orawskiej, a kolejne w rejonie ochotnicko-pienińskim oraz w Dolinie górnej Raby. Skupienia te są ośrodkami koncentracji znacznej Uczby ludności albo w układzie pasmowym, albo węzłowym. Pasmowy charakter ma skupienie dużych wsi położone w Dolinie rzeki Ochotnicy (wsie Ochotnica Górna i Dolna) oraz Dunajca (wieś Tylmanowa i Krościenko), które łączą się ze Szczawnicą. Razem liczy ono 19 tys. mieszkańców, co stanowi prawie 8% ogółu ludności Podhala. W pasmowym układzie istnieje też i rozwija się osadnictwo dużych wsi w Dolinie górnej Raby (Chabówka, Raba Wyżna). Razem z innymi osiedlami, liczącymi z reguły powyżej 1 tys. mieszkańców (Ponice, Rdzawka, Sieniawa), mieszka w tym skupieniu około 22 tys. osób, co stanowi ponad 9% ludności Podhala. Skupienie dużych wsi orawskich ma natomiast charakter pasmowo-węzłowy. Jego centralnym punktem jest Jabłonka, z której rozgałęzia się kilka dróg prowadzących przez duże wsie (Lipnica Wielka, Zubrzyca Górna, Piekielnik).

23 Na specjalną uwagę zasługują na Podhalu wsie gminne, w których mieszka teraz 1/3 ogółu ludności wiejskiej regionu. Aktualnie funkcje te pełni 13 osiedli, z których zaledwie dwa (Czorsztyn i Łapsze Niżne) nie należą do wsi dużych. Pozostałe liczą przeważnie ponad 3 tys. mieszkańców, a w kilku z nich liczba ta zbliża się do 5 tys. Jeden z ośrodków gminnych - Lipnica Wielka - ma już teraz 5,5 tys. ludności. Zarówno ta wieś jak i pozostałe ośrodki gminne mają znacznie zmienioną strukturę funkcjonalną w stosunku do pozostałych osiedli. Widać to szczególnie po obecności wielu firm i podmiotów, które dopiero wkraczają na wieś, takich jak banki, biura obsługi finansowej ludności, biura geodezyjno-projektowe, prywatne ośrodki zdrowia, ośrodki informacji turystycznej itp. Niektóre z tych wsi skupiają duży potencjał handlowy, ukierunkowany na turystów z sąsiedniej Słowacji (np. Jabłonka, Lipnica Wielka, Krościenko). Zmiany w ruchu naturalnym ludności Urodzenia Najważniejszym obecnie czynnikiem zmian w liczbie i w strukturze ludności Podhala jest przyrost naturalny, który należy tu do wyższych zarówno w porównaniu z innymi częściami polskich Karpat jak i w zestawieniu ze średnimi wskaźnikami krajowymi. Tabela 6. Urodzenia na Podhalu w latach Rok W liczbach Na 1000 mieszkańców miasto wieś miasto wieś ,8 20, ,3 20, ,4 20, ,0 19, ,5 18, ,4 17, ,9 16, ,0 15, ,9 15, ,2 14, ,0 13, ,0 13,7 Źródło: jak w tabeli 1 Problem jest o tyle interesujący, że dominującą tendencją w procesach ludnościowych Polski był w latach 90. spadek przyrostu naturalnego, związany głównie z malejącą liczbą urodzeń. Choć podobne tendencje wystąpiły

24 też na Podhalu, to jednak skala spadku była zdecydowanie niższa niż w kraju. Z porównania wynika bowiem, że o ile w latach na obszarach wiejskich Polski liczba urodzeń, w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, obniżyła się z 17,2 do 11,7, to na Podhalu z 20,8 do około 14. Jest więc nadal wyższa o blisko 1/4. W przypadku miast różnice między regionem a krajem są mniejsze. W sumie na Podhalu w latach urodziło się 44,2 tys. dzieci (tabela 6). Stanowi to prawie 18% obecnej liczby ludności i potwierdza duże znaczenie ruchu naturalnego w kształtowaniu potencjału demograficznego regionu. Większość tych osób - prawie 72% - urodziło się na wsi. Tabela 7. Urodzenia w miastach i gminach Podhala w latach W liczbach Na 1000 mieszkańców Miasto/Gmina Nowy Targ ,3 15,7 11,7 11,3 Rabka ,5 12,9 11,9 9,5 Szczawnica ,1 16,6 12,7 11,2 Zakopane ,6 11,8 9,5 8,8 Biały Dunajec ,8 19,1 15,1 16,2 Bukowina Tatrzańska ,6 17,1 13,8 12,8 Czarny Dunajec ,2 18,3 14,5 13,4 Czorsztyn ,6 19,8 15,9 13,7 Jabłonka ,5 21,0 18,5 17,0 Kościelisko ,4 14,8 Krościenko n/dunajcem ,0 16,8 12,6 11,7 Lipnica Wielka ,2 17,1 16,8 Łapsze Niżne ,4 18,6 15,1 14,0 Nowy Targ ,9 19,4 16,2 14,0 Ochotnica Dolna ,2 21,3 19,0 16,9 Poronin ,3 13,9 Raba Wyżna ,1 18,2 15,3 13,1 Rabka ,4 20,5 16,5 16,6 Szaflary ,2 15,6 12,4 gm. tatrzańska ,7 19,6 Objaśnienia: nie było takiej gminy Źródło: Roczniki statystyczne woj. nowosądeckiego, Rocznik statystyczny woj. małopolskiego Na początku badanego okresu na Podhalu rodziło się rocznie około 4200 dzieci, natomiast pod koniec lat 90. znacznie mniej, bo nieco ponad Będzie to miało znaczący wpływ na spadek liczby uczniów podlegających obowiązkowi szkolnemu, który wystąpi już w połowie pierwszego dziesięciolecia XXI wieku. W wielu wsiach może się ona obniżyć nawet o 50% w stosunku do obecnej liczby dzieci, uczęszczających do klas początkowych szkół podstawowych.

25 W 1989 roku, kiedy zostały zapoczątkowane w Polsce i realizowane obecnie reformy społeczno-gospodarcze, współczynniki urodzeń były na Podhalu jeszcze dosyć wysokie i w większości gmin wiejskich wynosiły ponad 20%o. W miastach, z wyjątkiem Szczawnicy, kształtowały się na ogół na znacznie niższym poziomie (szczególnie w Zakopanem). Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 7, poziom urodzeń obniżył się w ciągu ostatnich lat prawie wszędzie. Najwyższe spadki wystąpiły w gminach położonych na terenie Pienin (szczególnie Szczawnica i Krościenko). Nieco niższe były one na Skalnym Podhalu, a najniższe na Orawie oraz w Dolinie górnej Raby i Ochotnicy, gdzie dosyć często spotkać można jeszcze wielodzietne rodziny. Najbardziej widoczne zmiany w stopie urodzeń miały miejsce na Podhalu w latach Później sytuacja wyraźnie się ustabilizowała i liczba urodzeń nie podlegała już dużym wahaniom. Można przypuszczać, że obecne współczynniki urodzeń nieznacznie się jeszcze obniżą, do poziomu 10-12% o, a więc takiego, który już teraz występuje w gminach Krościenko, Szaflary i Bukowina Tatrzańska. Prognozowane spadki nie będą oczywiście dotyczyć wszystkich gmin. Tak jak dotychczas, więcej dzieci rodzić się powinno na Orawie i w Dolinie Ochotnicy, niż na Skalnym Podhalu, a szczególnie we wsiach pozostających w sąsiedztwie Zakopanego i Nowego Targu. Mimo pogłębiającego się starzenia polskiego społeczeństwa liczba zgonów w przeliczeniu na osób nieznacznie spada [Jelonek ], Dotyczy to zarówno miast jak i wsi. Także na Podhalu współczynniki śmiertelności ogółem obniżają się, chociaż ich poziom był tu zawsze niższy od średniej krajowej. Jeśli na początku okresu przemian ( rok) śmiertelność wynosiła na Podhalu 9,4%o, to w ,0%o. Spadek więc był znaczny, tym bardziej że w tym samym okresie śmiertelność w Polsce obniżyła się tylko z 1 0 do 9,5%o. Tabela 8. Zgony na Podhalu w latach Rok W liczbach Na 1000 mieszkańców miasto wieś miasto wieś ,8 9, ,5 8, ,2 9, ,3 8, ,7 8, ,8 8, ,9 8, ,8 8, ,5 7, ,3 7, ,1 7, ,3 7,4 Źródło: jak w tabeli 7

26 Charakterystyczna dla regionu Podhala jest wyższa umieralność wśród mieszkańców miast (szczególnie Zakopanego) a nie wsi, jak to ma miejsce w Polsce i w województwie małopolskim. Te różnice widoczne były już od dawna, ale w ostatnich 12 latach wyraźnie się pogłębiły, bowiem umieralność spadała szybciej na wsi niż w miastach (tabela 8). W rezultacie w roku 2000 w podhalańskich wsiach współczynniki zgonów były prawie o 20% niższe niż w miastach. Różnica dotyczy głównie Zakopanego, w którym już od dosyć dawna średni poziom zgonów kształtuje się na poziomie najwyższym w całym regionie (tabela 9). Tabela 9. Zgony w miastach i gminach Podhala w latach W liczbach Na 1000 mieszkańców Miasto/Gmina Nowy Targ ,0 7,0 6,9 6,4 Rabka ,7 8,7 9,3 8,2 Szczawnica ,9 9,0 8,5 7,0 Zakopane ,0 11,3 11,0 11,3 Biały Dunajec ,2 10,2 7,6 7,3 Bukowina Tatrzańska ,7 8,8 7,8 6,7 Czarny Dunajec ,0 9,3 9,0 8,3 Czorsztyn ,5 9,1 7,8 6,7 Jabłonka ,8 8,7 8,1 7,6 Kościelisko ,5 8,5 Krościenko n/dunajcem ,4 9,9 9,6 7,7 Lipnica Wielka ,5 7,1 6,6 Łapsze Niżne ,0 8,0 6,9 6,5 Nowy Targ ,8 7,5 7,3 6,6 Ochotnica Dolna ,6 10,5 8,5 8,1 Poronin ,6 8,5 Raba Wyżna ,0 9,8 10,5 8,1 Rabka ,9 8,2 9,4 8,9 Szaflary ,0 7,6 6,9 gm. tatrzańska ,2 8,5 Źródło i objaśnienia jak w tabeli 7 Dosyć wysoka umieralność jest też w sąsiadujących z nim gminach - w Poroninie i w Kościelisku. Drugim obszarem o podwyższonej śmiertelności jest wschodnia i północna część Podhala, obejmująca gminę Krościenko, Ochotnicę Dolną Rabę Wyżną a także częściowo Rabkę - miasto i gminę. Przestrzenne zróżnicowanie poziomu zgonów wiąże się na Podhalu przede wszystkim z udziałem ludności w wieku poprodukcyjnym. Niemniej można stwierdzić, że nawet w rejonach ze'znacznym odsetkiem ludzi starych, w ciągu ostatnich 12 lat, śmiertelność obniżyła się wyraźnie, co można łączyć z poprawą opieki medycznej i korzystną zmianą innych warunków oddziałujących na długość życia i poziom zdrowotności mieszkańców. Dzięki

27 temu zmniejszyły się też współczynniki zgonów niemowląt. W roku poziom śmiertelności niemowląt wynosił ll,4 % o, zaś w poniżej 9%o, a więc podobnie jak w kraju. W przekroju całego regionu niższymi współczynnikami umieralności niemowląt charakteryzowały się obszary wiejskie (8,6% o). W miastach natomiast sytuacja jest zróżnicowana i dosyć zastanawiająca, ponieważ od dłuższego czasu bardzo wysokim poziomem zgonów niemowląt charakteryzują się Nowy Targ i Szczawnica (wartości współczynników wynosiły odpowiednio 15 i 28%o). Skłaniać one powinny mieszkańców i lokalne władze do poszukiwania przyczyn tej sytuacji. Sprawa jest m.in. zastanawiająca dlatego, że Zakopane, przy ogólnie wysokiej śmiertelności mieszkańców, ma dosyć niskie współczynniki zgonów niemowląt, wynoszące niecałe 9%o. Przyrost naturalny W latach w wyniku przyrostu naturalnego przybyło na Podhalu ponad 2 0 tys. osób, co stanowi 8,3% obecnej liczby mieszkańców regionu. Zdecydowana większość tego przyrostu pochodzi ze wsi - prawie 82%, przy czym począwszy od połowy lat 9 0. udział obszarów wiejskich w przyroście jest jeszcze wyższy i dochodzi do prawie 90%. Współczynnik przyrostu naturalnego w roku wynosił w regionie 4,6%o i był ponaddwukrotnie wyższy niż w województwie małopolskim. W miastach wartości sięgały l,2% o, a na wsi 6,4%o. W Polsce ten poziom przyrostu naturalnego występował już pod koniec lat 8 0. Ryc. 4. Ruch naturalny na Podhalu w latach

28 Lata Ogółem w liczbach Na 1000 mieszkańców miasta wieś miasta wieś ,9 11, ,0 10, ,2 8, ,7 6,6 Źródło: jak w tabeli 7 Analiza dynamiki przyrostu w ostatnich 12 latach pozwala stwierdzić, że zmiany nie następowały wolno i systematycznie, lecz poprzez dość znaczne wahania spowodowane głównie obniżaniem się liczby urodzeń. W latach współczynniki przyrostu naturalnego nie wykazywały dużych zmian, a odnotowane spadki były podobne w miastach jak i na wsi. W późniejszych latach doszło natomiast, zwłaszcza w miastach, do dużego obniżenia przyrostu, spowodowanego głównie znacznym zmniejszeniem się liczby urodzeń. Proces ten widoczny był szczególnie pod koniec lat 90. Tabela 11. Przyrost naturalny w miastach i gminach Podhala w latach Miasto/Gmina Ogółem w liczbach Na 1000 mieszkańców ' Nowy Targ ,3 8,8 4,6 4,8 Rabka ,8 4,2 2,6 1,3 Szczawnica ,2 7,6 4,5 4,4 Zakopane ,4 0,5-1,5-2,4 Biały Dunajec ,9 8,9 7,5 8,8 Bukowina Tatrzańska ,8 8,1 6,4 6,1 Czarny Dunajec ,0 9,0 5,3 5,0 Czorsztyn ,0 10,9 7,9 6,8 Jabłonka ,4 12,9 9,9 9,4 Kościelisko ,5 4,1 Krościenko n/dunajcem ,5 7,0 3,0 3,4 Lipnica Wielka ,7 10,0 10,4 Łapsze Niżne ,5 10,5 7,9 7,7 Nowy Targ ,9 11,6 8,6 8,4 Ochotnica Dolna ,8 11,3 9,8 8,6 Poronin ,2 5,4 Raba Wyżna ,3 8,4 6,9 5,1 Rabka ,5 12,1 6,8 5,7 Szaflary ,9 7,7 5,5 gm. tatrzańska ,7 10,1 Źródło i objaśnienia jak w tabeli 7

29 Ryc. 5. Ruch naturalny w m iastach i gminach Podhala w latach

30 Jak można sądzić z obserwacji tych mikrocykli, charakteryzujących tendencje w naturalnych procesach ludnościowych, w najbliższych latach nie powinno dojść na Podhalu do większego spadku przyrostu naturalnego. Przemawia za tym ogólnie korzystna sytuacja w strukturze wieku ludności, szczególnie na wsi oraz w mieście Nowy Targ. Równocześnie nic nie wskazuje, aby w najbliższym czasie doszło tu do zasadniczej zmiany modelu licznej rodziny. W 2000 roku najwyższy przyrost naturalny, przekraczający 8%o, miały gminy położone w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (tabela 11). W Lipnicy Wielkiej współczynnik ten wynosił nawet ponad 10%o. Należy zauważyć, że także na przełomie lat 80. i 90. wymienione rejony charakteryzowały się największym na Podhalu przyrostem naturalnym, który w przypadku wspomnianej Lipnicy, a także gminy Nowy Targ przekraczał 12%o. Wtedy wśród gmin o wysokim przyroście naturalnym znajdowały się też Łapsze Niżne oraz Czorsztyn, ze wskaźnikami powyżej ll%o. Współcześnie współczynniki przyrostu obniżyły się w tych gminach do poziomu około 7%o. Umiarkowaną skalą przyrostu, odpowiadającą średnim wartościom dla Podhala, charakteryzowały się tereny przyległe do Zakopanego. W samym mieście od połowy lat 90. notowano ujemne współczynniki przyrostu naturalnego. Jest to zresztą jedyna w regionie jednostka administracyjna o ujemnych wartościach przyrostu. Natomiast pozostałe trzy miasta: Nowy Targ, Szczawnica i Rabka miały zawsze przyrost dodatni, ale jego wartość dosyć szybko się obniżała. Najbardziej widać to w Rabce, a także we wsiach położonych w Dolinie górnej Raby. Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały Zawarte w tej części pracy informacje o migracjach dotyczą ludności, która w badanym okresie na stałe zmieniła miejsce zamieszkania w miastach i gminach Podhala, poprzez napływ lub emigrację. Skala tych zjawisk, w zestawieniu ze wskaźnikami obrazującymi migracje dla całej Polski, nie jest w regionie duża. Podhale ma bowiem dosyć znaczną migrację zagraniczną, ale nie jest obszarem, na którym zachodzą na dużą skalę wędrówki ludności o charakterze lokalnym, pomiędzy poszczególnymi gminami i miastami regionu, a także przemieszczanie o charakterze zewnętrznym, zwłaszcza w zakresie napływu ludzi obcych, nie mających góralskiego rodowodu. Jeszcze w latach 60. XX w. można było mówić o hermetyczności znacznej części podhalańskich wsi, szczególnie położonych peryferyjnie w stosunku do miast i ważnych dróg komunikacyjnych, w których obecność osób pochodzących spoza Podhala należała do rzadkości. Na słaby napływ ludności pochodzącej spoza regionu do tych wsi zwracał już uwagę S. Leszczycki [1938], podkreślając równocześnie, że w osiedlach znajdujących się na Skalnym Podhalu, w rejonie Szczawnicy i Rabki, a także położonych przy linii kolejowej Rabka-Zakopa-

31 ne, obcych było znacznie więcej, niż w innych częściach regionu. Przybywali oni tutaj nie tylko poprzez ożenki, ale także w celach zarobkowych. Niemniej można stwierdzić, że zarówno w okresie Polski Ludowej, jak również w latach transformacji gospodarczych migracje miały nie mniejszy wpływ na kształtowanie cech demograficznych niż przyrost naturalny. Objęły one bowiem w latach prawie 48 tys. osób, gdy całkowity przyrost naturalny osiągnął w tym okresie 20 tys. ludności. Największe przemieszczenia ludności odnotowano na początku okresu transformacji (roczny wskaźnik ruchliwości około 20%o). Później zaczęły one maleć, co można łączyć głównie z przeprowadzanymi w kraju reformami systemowymi, którym towarzyszyła duża redukcja liczby miejsc pracy w pozarolniczych dziedzinach gospodarki, mająca bezpośredni wpływ na możliwości wyjazdów ludności wiejskiej w celach zarobkowych do różnych miast i ośrodków przemysłowych na terenie kraju. Jak się bowiem okazuje, o spadku ogólnych rozmiarów migracji mieszkańców Podhala zadecydował prawie wyłącznie odpływ, który w analizowanym okresie zmniejszył się o blisko 1/3. Spadł też w związku z tym jego udział w ogólnej liczbie osób, które zmieniły miejsce stałego zamieszkania, z blisko 60% w 1989 roku, do niespełna 49% w Tabela 12, Dynamika ruchów migracyjnych na Podhalu w latach Rok Migracje ogółem Liczba na 1000 ludności Udział odpływu w migracjach % Napływ ludności Odpływ ludności Saldo migracji <+-) miasto wieś miasto wieś miasto wieś ,3 58, ,5 57, ,7 51, ,3 50, ,8 51, ,5 52, ,6 48, ,6 51, ,3 51, ,1 49, ,1 47, ,6 48, Źródło: jak w tabeli 7 Zarówno rozmiary migracji jak i ich struktura były zawsze na Podhalu przestrzennie zróżnicowane [Krakowska 1994], Nie wszędzie w ostatnich kilkunastu latach doszło do spadku poziomu ruchliwości mieszkańców, choć dominującą tendencją, prawie we wszystkich miastach i gminach, był spadek odpływu. Wiązał się on zarówno z lokalną sytuacją gospodarczą jak również ze wspomnianymi wcześniej warunkami ekonomicznymi kraju, powstałymi po roku Podhale jest słabo zurbanizowane, a tutejsze miasta, z wyjątkiem Nowego Targu, o czym wcześniej wspomniano, miały ograniczone

32 możliwości przyjmowania przybyszów ze wsi. Współcześnie są one jeszcze mniejsze, dlatego we wszystkich miastach udział napływu w migracjach wyraźnie się obniżył i pod koniec lat 90. wynosił około 50%. Na początku obecnego okresu przemian, tzn. w latach różnice w ilości osób napływających do miast i emigrujących poza miasta były niewielkie. Później zaczęły się pogłębiać. Odwrotną sytuację obserwuje się na obszarach wiejskich, na których aż do połowy lat 90. występował ujemny bilans migracji, a pod koniec tego okresu był on już dodatni, z wyraźną tendencją wzrostową. Napływ ludności W latach napływ na teren miast i wsi Podhala wynosił około 24,8 tys. osób. Większość, obejmującą 14,8 tys. (około 60% ogółu) stanowiły osoby, które napłynęły na obszary wiejskie. Pod koniec lat 90. łączny napływ był w regionie znacznie większy niż na początku okresu przemian, tj. w latach Wzrost ten wiązał się głównie z powrotami w rodzinne strony osób, które wcześniej w poszukiwaniu zarobku i pracy opuściły Podhale. Problemy związane z napływem ludności dotyczą, przede wszystkim podhalańskich wsi, do których w ostatnich badanych latach, w porównaniu z końcem lat 80. napływało o 27% osób więcej. Napływ do miast Podhala zmalał w tym czasie o 17% (tabela 13). Spadek miał miejsce we wszystkich miastach. Szczególnie był one jednak widoczny w Nowym Targu. Znaczenie tego miasta jako ośrodka gospodarczego, do którego przemieszczali się mieszkańcy podhalańskich wsi, było po II wojnie światowej dosyć duże. Spadło ono dopiero w połowie lat 90., tj. wkrótce po upadku Zakładów Przemysłu Skórzanego Podhale. Do Nowego Targu przybywa rocznie nie więcej jak 250 osób, podczas gdy na przełomie lat 80. i 90. było to ponad 350 osób. Spory regres napływu dotyczył też Szczawnicy, natomiast niewielki - Zakopanego i Rabki. Tabela 13. Dynamika i struktura napływu na Podhale w latach Lata Ogółem w tym =100 z miast ze wsi %ogółu , , , , , , , ,9 Źródło: jak w tabeli 7 Już od dawna obszarem, na którym obserwuje się największy napływ jest Skalne Podhale. Tutaj w przeliczeniu na 1000 mieszkańców osiedlało się w ostatnich latach po około 12 osób rocznie. Niewiele niższe wskaźniki napływu miało też Pogórze Spisko-Gubałowskie. Na tych dwóch obszarach napływ wyraźnie wzrósł, szczególnie na Pogórzu, gdzie od roku 1989 powiękyo

33 szył się prawie o 40%. W przypadku Skalnego Podhala zadecydowała o tym zapewne jego wysoka atrakcyjność turystyczna, przyciągająca imigrantów, którzy mogli dostać pracę w miejscowych domach wczasowych lub pensjonatach. Sytuacja Pogórza wydaje się natomiast bardziej złożona, gdyż w napływie główny udział mają osoby powracające tutaj z różnych regionów Polski, w których utraciły stałą pracę. Na innych obszarach Podhala napływ był mniejszy i w skali roku obejmował od 7-8 osób w przeliczeniu na 1000 stałych mieszkańców poszczególnych gmin. W tej grupie wyróżnia się strefa przyległa do Nowego Targu, gdzie już od roku 1992 notuje się wyraźny wzrost napływu ludności. Nie stwierdzono natomiast większych zmian w napływie do wsi położonych w Dolinie górnej Raby. Zarówno tutaj, jak i na innych obszarach wiejskich Podhala najwięcej przybyłej ludności osiedla się we wsiach gminnych (głównie Raba Wyżna, Czarny Dunajec, Jabłonka). Tabela 14. Napływ ludności do miast i wsi Podhala w latach Miasto/Gmina ogółem % 0 ogółem %0 ogółem %0 liczba % 0 Nowy Targ , , , ,8 Rabka , , , ,2 Szczawnica , , , ,9 Zakopane , , , ,1 Biały Dunajec 212 5, , , ,2 Bukowina Tatrzańska 299 9, , , ,8 Czarny Dunajec 438 7, , , ,9 Czorsztyn 124 6,8 95 5, , ,7 Jabłonka 200 3, , , ,0 Kościelisko , ,8 Krościenko n/d , , , ,9 Lipnica Wielka 112 7, , ,3 Łapsze Niżne 147 6, , , ,9 Nowy Targ 464 8, , , ,5 Ochotnica Dolna , , , ,1 Poronin , ,8 Raba Wyżna 365 7, , , ,9 Rabka 111 9,2 79 6, , ,0 Szaflary 201 7, , ,4 gm. tatrzańska , ,7 Źródło i objaśnienia jak w tabeli 7 Wśród ludności napływowej zdecydowanie przeważają mieszkańcy pochodzący ze wsi. W okresie ich udział w całym napływie wynosił prawie 65% i był wyraźnie wyższy niż w latach Trudno natomiast wobec obowiązującej ustawy o ochronie danych osobowych ustalić poprzednie miejsce zamieszkania ludności napływowej. Niemniej na podstawie rozmów z pracownikami biur ewidencji ludności można stwierdzić, że więk

34 szość osób, osiedlających się na Podhalu w nowym miejscu, pochodzi z sąsiedztwa, co oznacza, że sytuacja w stosunku do lat 80. nie uległa zmianie. Wtedy też, jak to stwierdziła w swoich badaniach Krakowska [1994], prawie 64% ludności napływowej do podhalańskich wsi pochodziło z Podhala, a spoza woj. nowosądeckiego około 28% tej ludności. W skali całego regionu, jak podaje autorka, duży udział (ponad 33%) w napływie miały osoby rekrutujące się ze wsi położonych w tej samej gminie. W części miejscowości, a szczególnie we wsiach małych (głównie w Długopolu, Wróblówce, Knurowie) i bardziej oddalonych od ośrodków miejskich (Małe Ciche, Obidowa, Dębno) udział takich osób był znacznie wyższy i dochodził niekiedy nawet do 60%. Natomiast znacznie mniej ludności pochodzącej z bliskiego sąsiedztwa brało udział w napływie do większości badanych przez A. Krakowską wsi gorczańskich (szczególnie do Łopusznej), a następnie bardzo atrakcyjnych dla zamieszkania (Kościelisko, Grywałd, Gronków) oraz do dużych, liczących po kilka tysięcy mieszkańców (Czarny Dunajec, Biały Dunajec). Te kierunki przestrzenne napływu wynikają z silnych więzi ludności z własnym regionem, czego najlepszym dowodem są częste małżeństwa zawierane tutaj pomiędzy osobami pochodzącymi z tej samej wsi lub parafii [Krakowska 1994], Odpływ ludności W latach stały odpływ ludności (emigracja) objął na Podhalu około 24,6 tys. osób. Było to średnio w roku prawie 2 tys. osób, gdy w latach 80. ponad 3 tys. Obecny całkowity odpływ jest więc mniejszy o ponad 1/3. Dużym ograniczeniom uległo przede wszystkim przemieszczanie się ludności do miast. Jeśli w latach 80. ponad połowa ogółu emigrantów na miejsce stałego zamieszkania wybierała miasta, to w 90. o kilka procent mniej. Ma to związek z redukcją liczby miejsc pracy na lokalnych rynkach, a także na Śląsku i w innych ośrodkach miejsko-przemysłowych kraju, do których zwykle wyjeżdżała ludność z podhalańskich wsi [Krakowska 1994]. Tabela 15. Odpływ ludności z Podhala w latach Lata Ogółem w tym do miast %ogółu , , , ,6 Źródło: Roczniki statystyczne woj. nowosądeckiego. Dla lat: 1998, 1999 i 2000 dane z WUS w Krakowie Dla Podhala charakterystyczny był zawsze nieco wyższy poziom odpływu z miast niż ze wsi. Także pod koniec lat 90. kiedy odpływ wyraźnie zmalał, z miast w przeliczeniu na 1000 mieszkańców emigrowało rocznie około 10 osób, a ze wsi - od 7 do 8. Zarówno dawniej, jak i współcześnie najwięcej osób opuszczało na stałe Skalne Podhale. Na przełomie lat 80. i 90.

35 roczny odpływ z tego obszaru utrzymywał się na poziomie około 14%o, natomiast po roku 1990 był o kilka punktów niższy. Pod koniec okresu Polski Ludowej znaczną emigrację ludności, dochodzącą do 14%o, notowano też ze wsi gorczańskich (Ochotnica Dolna i Górna), a także położonych w Dolinie górnej Raby. Obecnie jest ona tutaj zdecydowanie mniejsza i nie przekracza 9%o. Na pozostałych obszarach wiejskich Podhala współczesna emigracja ma na ogół tendencję wzrastającą, a rzadziej utrzymuje się na nie zmienionym poziomie. Wzrost dotyczy m.in. Pogórza Spisko-Gubałowskiego oraz Orawy. Na Pogórzu współczynniki emigracji w latach niemal się podwoiły i wynoszą teraz około 8%o. Natomiast na Orawie wzrosły o 1/3 i dochodzą do ponad 8%o. Tabela 16. Odpływ ludności z miast i wsi Podhala w latach M iasto/g m ina ogółem %0 ogółem %0 og ó łem %0 ogó łem %0 Nowy Targ 854 8, , , ,9 Rabka , , ,0 Szczawnica , , , Zakopane , , , ,0 Biały Dunajec , , , ,3 Bukowina Tatrz , , , ,8 Czarny Dunajec , , , ,3 Czorsztyn , , , ,8 Jabłonka 473 7, , , ,3 Kościelisko 205 9, ,1 Krościenko n/d , , , ,0 Lipnica Wielka 127 8, , ,6 Łapsze Niżne 221 9, , , ,2 Nowy Targ , , , ,1 Ochotnica Dolna , , , ,8 Poronin 286 9, ,6 Raba Wyżna , , , ,9 Rabka , , , ,4 Szaflary 231 8, , ,1 gm. tatrzańska 421 8, ,5 Źródło i objaśnienia jak w tabeli 7 Jednak na tle ogółu jednostek najwyższe współczynniki odpływu w całym badanym okresie notowane były w mieście i w gminie Rabka. Na początku lat 90. wynosiły one od około 19%o w gminie wiejskiej do ponad 15%o w mieście. Później uległy obniżeniu, niemniej ciągle należą do najwyższych w regionie (tabela 16). Natomiast stosunkowo mały odpływ w latach miał Nowy Targ. Zarówno na początku tego okresu jak i przy jego końcu nie przekraczał on tu 9%o i był najniższy spośród miast Podhala. Niewielki spadek odpływu zaobserwowano natomiast w omawianym czasie z Zakopanego. Jednak w dalszym ciągu w roku 2000 należał on do wyższych w regionie.

36 Saldo migracji Przedstawione tendencje w napływie i odpływie ludności spowodowały, że w latach 90., w porównaniu z wcześniejszymi okresami, rola migracji w procesach demograficznych Podhala uległa znacznym zmianom. Główny problem dotyczy bilansu wędrówkowego, który z wybitnie ujemnego w latach pod koniec lat 90. stał się dodatni, a nadwyżka napływu nad odpływem wynosiła wówczas rocznie w skali całego Podhala od 80 do 100 osób. W ten sposób ruchy migracyjne nie ograniczają już tempa przyrostu liczby ludności regionu, a wręcz przeciwnie, dynamizują go. W tym zakresie sytuacja Podhala nie stanowi odosobnionego wyjątku, bowiem w drugiej połowie lat 90. na większości obszarów górskich Karpat wystąpił dodatni bilans migracyjny. Nadwyżka napływu nad odpływem nie jest na razie na tych terenach duża, zwłaszcza w zestawieniu z terenami aglomeracji krakowskiej (powiat krakowski i wielicki). Niemniej występowanie dodatniego bilansu migracji na terenach, z których wcześniej dużo ludności wyjeżdżało na stałe w poszukiwaniu pracy w różne regiony kraju, uznać można za nowy element współczesnych procesów demograficznych, charakteryzujących teraz nie tylko Podhale, ale nieomal całe polskie Karpaty. Byłoby jednak dużym uproszczeniem twierdzenie, że dodatni bilans migracyjny, ukształtowany w następstwie spadku emigracji, zaznaczył się w regionie jedynie w wyniku bezrobocia i dużych zwolnień z pracy ludności pochodzącej z Podhala, a pracującej w innych częściach Polski. Istniejący współcześnie popyt na siłę roboczą dotyczy specyficznej kategorii zawodów, których w nadmiarze, zwłaszcza na terenie podhalańskich wsi, się nie spotyka. Profil funkcjonalny lokalnej gospodarki, oparty na rolnictwie, turystyce i prostym rzemiośle produkcyjno-usługowym, nie jest bowiem czynnikiem sprzyjającym wzrostowi liczby specjalistów, np. z dziedziny informatyki, mediów, ekonomii itp. Niemniej osoby z tradycyjnymi zawodami, występującymi najpowszechniej wśród mieszkańców wsi tego regionu i łączące rolnictwo z rzemiosłami budowlanymi (z ciesielstwem, stolarstwem, murarstwemj, mają teraz znaczne możliwości podejmowania prac sezonowych, także poza regionem. Coraz powszechniej uczestniczą w emigracjach okresowych. Bilans tych migracji był dawniej i jest też obecnie dla Podhala ujemny. W 2000 roku czasowo nieobecnych było ponad 4,2 tys. Równocześnie liczba osób zameldowanych na taki pobyt na Podhalu wynosiła 3,6 tys. Dodatni bilans migracji stałych notuje się już od dosyć dawna (od roku 1992) na terenie Skalnego Podhala i Pogórza Spisko-Gubałowskiego, a więc na obszarach najbardziej przydatnych dla rozwoju turystyki. W Nowym Targu mieście i gminie oraz w Dolinie górnej Raby dodatnie saldo odnotowano dopiero po roku Najbardziej wyrównany bilans migracyjny mają obecnie miejscowości położone w Pieninach. Na początku lat 90. także i tutaj emigracja ludności znacznie przewyższała napływ. Z kolei ujemne saldo migracji charakteryzowało przez wszystkie lata 90. osiedla położone w Dolinie rzeki Ochotnicy, a także na Orawie, gdzie w ostatnich latach przewaga emigracji nad napływem jest coraz większa. Jeśli w latach nadwyżka odpływu nad napływem wynosiła w tym rejonie Podhala około 20 osób rocznie, to w przekraczała 40 osób.

37 Emigracja zagraniczna Wyjazdy zagraniczne mają na Podhalu ponad 150-letnią tradycję [Leszczycki 1938]. Zależnie od zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i lokalnych, obejmowały znaczną część tutejszej społeczności i w zdecydowanej większości były skierowane na kontynent północnoamerykański, do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Leszczycki [1938] szacuje, że w okresie mogło wyjechać z Podhala poza kraj około 42 tys. osób. Natomiast z nowszych badań wynika [Górz 1994], że po II wojnie światowej nasilenie wyjazdów było też znaczne, ale zróżnicowane w czasie i wyraźnie uzależnione od sytuacji politycznej w kraju. Władze komunistyczne wprowadzały bowiem wiele ograniczeń w wyjazdach, a dotyczyły one zarówno samej możliwości uzyskania paszportu jak i limitowania pozwoleń na wyjazd. Ogólne motywacje wyjazdów zagranicznych ludności pozostają od dawna nie zmienione. Podobnie jak w XIX wieku, tak i później głównym powodem była poprawa warunków życia. Dotyczy to zarówno ludności, która osiedla się na stałe poza granicami Polski, jak i wyjeżdżającej okresowo w celach zarobkowych. Ważną rolę w wyjazdach spełniały zawsze silne na Podhalu więzy sąsiedzko-rodzinne, które wpływały często na podjęcie samej decyzji o emigracji, a także ułatwiały późniejszy pobyt w obcym kraju [Górz 1994; Guzik, Leśnicki 1995]. Wyjazdy, podejmowane zwłaszcza w celach zarobkowych, traktować można jako wyraz przedsiębiorczości mieszkańców, dla których emigracja stanowiła alternatywę planowanej drogi życiowej. W okresie Polski Ludowej decyzja o wyjeździe zarobkowym miała szczególnie silne uzasadnienie ekonomiczne, bowiem zarobione poza krajem dewizy, przeliczone na walutę krajową, zwielokrotniały dochody emigrantów w stosunku do osób pracujących w kraju. Ułatwiały też nabycie wielu deficytowych towarów, dostępnych wówczas w specjalnym obrocie dewizowym, takich jak: materiały budowlane, traktory i samochody. Aż do upadku komunizmu działał w Czarnym Dunajcu, jedyny chyba na polskiej wsi, sklep Pewexu, za pośrednictwem którego udało się wybudować wiele podhalańskich domów i wyposażyć je w różne urządzenia, a gospodarstwa rolne zaopatrzyć w ciągniki i maszyny rolnicze. W ostatnich analizowanych latach zmieniły się zasadniczo uwarunkowania wyjazdów zagranicznych z Podhala. Przede wszystkim zniknęły prawie zupełnie różne ograniczenia emigracyjne wprowadzone przez władze polskie. Pozostały jednak duże trudności z uzyskaniem wizy wjazdowej do USA, a w ostatnim okresie pojawiły się też ograniczenia co do długości legalnego przebywania w tym kraju. Równocześnie inne są teraz motywacje osobiste osób wyjeżdżających, związane z kalkulacjami ekonomicznymi. Zarobkowe cele wyjazdów są teraz rozważane na tle krajowych, a zwłaszcza lokalnych możliwości pracy i zarobku. Współcześnie dla osób przedsiębiorczych emigracja może być alternatywą w stosunku do interesu, który można prowadzić na Podhalu, na własny rachunek. Natomiast dla ludności sła

38 biej przygotowanej do działalności gospodarczej wyjazd stać się może ucieczką przed trudnościami obecnego okresu, a więc bezrobociem, niskimi zarobkami i brakiem jasnych perspektyw ekonomicznych. W dalszej części opracowania poświęconego emigracjom zagranicznym z Podhala wykorzystane zostały dwa rodzaje materiałów źródłowych: oficjalne, zawarte w publikacjach urzędów statystycznych, oraz pochodzące z badań własnych autora, przeprowadzonych w 10 wsiach regionu. Dane oficjalne, zestawione w rocznikach statystycznych, wskazują, że ogólne rozmiary emigracji zagranicznej ludności z Podhala nie są w latach 90. duże. Jednak rejestracji podlega obecnie tylko część wyjazdów. Wielu wyjeżdżających z Polski nie dokonuje wymeldowania, ponieważ często w momencie wyjazdu nie wie, czy opuszcza kraj na stałe. Nie bez znaczenia jest też liberalizacja przepisów regulujących przemieszczenia ludności obowiązujących teraz w Polsce, która praktycznie uniemożliwia dokładne określenie liczby osób opuszczających kraj. Za wiarygodne na temat migracji uznać można z pewnością dane pochodzące z okresu Polski Ludowej, kiedy istniał obowiązek dopełnienia formalności meldunkowych (wyjeżdżający, aby otrzymać paszport oddawali w urzędach na czas wyjazdu dowód osobisty). Jak można wnioskować z danych zawartych w tabeli 17, do roku 1988 liczba emigrujących z Podhala na stałe poza granice kraju wynosiła rocznie około 300 osób. W dwóch kolejnych latach tzn. w 1989 i 1990, początkujących w Polsce obecne transformacje społeczno-gospodarcze, wyjazdy wzrosły znacznie, bo do blisko 500 osób rocznie. Później, kiedy Polska wprowadziła już standardy europejskie w zakresie przemieszczania się ludności, odnotowano w statystykach kilkakrotny spadek zarejestrowanych wyjazdów zagranicznych. Najmniejsze miały miejsce w latach 1991 i 1992, kiedy rocznie wyjeżdżało na stałe za granicę tylko około 80 osób. Później nastąpił niewielki wzrost emigracji, ale nigdy oficjalnie zarejestrowane wyjazdy nie przekroczyły poziomu z okresu Polski Ludowej. Tabela 17. Emigracja zagraniczna na Podhalu w latach Lata Wyjazdy w tym z miast Powroty w tym do miast ogółem liczba %ogółu ogółem liczba %ogółu , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 Źródło: jak w tabeli 7

39 Z tych niepełnych informacji trudno też dokładnie ustalić strukturę emigrantów w podziale na miasto i wieś. Niemniej można stwierdzić, że w latach 80. w wyjazdach poza kraj udział ludności miejskiej był początkowo wyższy niż obecnie i wynosił około 40%. Mogły na to mieć wpływ trudności formalne dotyczące otrzymania paszportu oraz inne związane z uzyskaniem pozwolenia na wyjazd, które łatwiej było pokonywać mieszkańcom miast, niż wsi. W latach udział osób pochodzących z miast w emigracji zagranicznej obniżył się znacznie, a ponadto podlegał dużym wahaniom. Podhale jest przestrzennie zróżnicowane pod względem nasilenia wyjazdów zagranicznych. Głównym obszarem, z którego rekrutują się emigranci jest centrum Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz Skalne Podhale. Z Kotliny (głównie miasto Nowy Targ i gmina nowotarska, a także gmina Czarny Dunajec) odnotowano blisko 60% ogółu zarejestrowanych wyjazdów. Szczególne miejsce zajmuje gmina Czarny Dunajec, z której pochodzi prawie 1/4 ogółu emigrantów, natomiast z Nowego Targu miasta i gminy rekrutuje się ponad 31%. Podobne ilości wyjazdów dotyczą też Skalnego Podhala, w tym z samego Zakopanego obejmowały one prawie 15% ogółu. Pozostałe części Podhala nie odgrywały dotąd większej roli w wyjazdach. Dotyczy to szczególnie Orawy, Doliny górnej Raby, a także miejscowości położonych w Dolinie rzeki Ochotnicy. Stosunkowo małe rozmiary ma również stała zagraniczna emigracja z rejonu Pienin. Do ciekawych i w pewnym stopniu nowych zjawisk związanych z migracjami zagranicznymi należą nasilające się wyraźnie w ostatnich latach powroty na stałe osób, które niekiedy przez długi okres pozostawały w Stanach Zjednoczonych i najczęściej, po osiągnięciu wieku emerytalnego, decydują się na spędzenie reszty życia w rodzinnej miejscowości. Jeśli w latach 80. przyjazdy obejmowały niewiele ponad 30 osób rocznie, to w drugiej połowie lat 90. dochodziły nawet do ponad 190 osób, co - według oficjalnych danych statystycznych - jest wartością wyższą od liczby wyjeżdżających z Podhala na pobyt stały. Paradoksalnie, ale w świetle tych danych region ma już od pewnego czasu dodatni bilans w migracjach zagranicznych, co wydaje się mało prawdopodobne wobec powszechnie obserwowanego nasilenia wyjazdów zagranicznych. Problem w tym, że wszyscy imigranci, po przyjeździe do kraju, dokonują zameldowania w nowym miejscu zamieszkania, gdy tymczasem, jak o tym wspomniano już wcześniej, tylko niewielka część wyjeżdżających za granicę dokonuje wymeldowania. Nie zmienia to jednakże faktu, że ujemny bilans migracji zagranicznych w latach 90. rzeczywiście zmalał i zmienił się w związku z tym nieco wpływ emigracji zagranicznej na kształtowanie liczby ludności wsi emigracyjnych oraz na niektóre cechy demograficzne ich mieszkańców. W tym kontekście wskazać można na wzrost odsetka ludzi starych w pewnych wsiach, o niewielkiej liczbie mieszkańców, do których należy w szczególności Wróblówka, położona w gminie Czarny Dunajec. Podobnie jak w przypadku wyjazdów za granicę również i powroty na teren Podhala wykazują znaczną koncentrację przestrzenną. Dotyczy ona głównie wymienionych wcześniej rejonów emigracyjnych, a więc Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i Skalnego Podhala. Na te dwa obszary przybywa prawie 80% imigrantów.

40 W samym Nowym Targu mieście i gminie oraz w gminie Czarny Dunajec osiedliło się ponad 42% ogółu przybyłych. Do innych części Podhala napływ z zagranicy był znacznie mniejszy. Najmniej reemigrantów osiedliło się w miejscowościach gminy Krościenko nad Dunajcem i Ochotnica Dolna. Charakterystyczne, że osoby, które powróciły na Podhale na początku lat 80. i 90. na miejsce zamieszkania najczęściej wybierały miasta. Jednak już od 1992 roku większość z nich osiedlała się na terenach wiejskich. Pod koniec lat 90. było to ponad 65% ogółu przybyłych. Zachętą do powrotów w rodzinne strony może być, oprócz motywacji osobistych, także stabilizacja sytuacji społeczno-gospodarczej w kraju oraz znaczna poprawa warunków zamieszkania na obszarach wiejskich Podhala, związana z rozbudową wodociągów, kanalizacji, a także z gazyfikacją i rozwojem szeroko rozumianych usług. Osiedlanie się imigrantów na terenie danej wsi lub osiedla miejskiego ma z pewnością znaczący wpływ na ich sytuację ekonomiczną. Migracje zagraniczne w świetle badań ankietowych Badania ankietowe nad emigracją zagraniczną miały głównie na celu ustalenie cech demograficznych i społeczno-zawodowych osób biorących udział w wyjazdach oraz kierunku wyjazdów z podziałem na kraje i regiony. Przeprowadzone zostały w 10 wsiach z pomocą osób zamieszkałych na Podhalu, co miało istotne znaczenie dla wiarygodności uzyskanych informacji. Badania dotyczyły 703 emigrantów, którzy wyjechali na stałe ze swoich miejscowości w latach i pozostają na emigracji oraz 261 osób, które w tym czasie powróciły do rodzinnych wsi, po okresowym pobycie za granicą w celach zarobkowych. W poszczególnych wsiach zbadano od 15 do ponad 100 osób, zależnie od możliwości przeprowadzenia wywiadów. Badania wykonane zostały w rejonie największego nasilenia migracji, tzn. w gminach Czarny Dunajec, Nowy Targ oraz w dwóch miejscowościach Skalnego Podhala (Biały Dunajec i Ząb). Tabela 18. Emigracja zagraniczna z badanych wsi według lat wyjazdu Lata emigracji Liczba emigrantów ogółem %ogółu Wyjazdy w ciągu roku , , , ,4 74 Źródło: wyniki reprezentacyjnych badań terenowych

41 Spoza tych rejonów ankietowano mieszkańców tylko jednej wsi położonej na Orawie - Jabłonki, gdzie migracje zagraniczne nie mają dużych rozmiarów. Z uzyskanych materiałów wynika, że stała emigracja zagraniczna z badanych wsi znacznie się nasiliła po roku 1990 (tabela 18). W okresie wyjeżdżało z nich rocznie ponad 5 razy więcej osób niż na początku lat 80. Jak się okazuje wzrost był już widoczny pod koniec lat 80., kiedy złagodzono nieco przepisy paszportowe i zezwalano częściej mieszkańcom naszego kraju na podróże zagraniczne. Tabela 19. Struktura wieku emigrantów z Podhala Grupy wiekowe Liczba zbadanych osób %ogółu w tym %kobiet ,8 56, ,7 54, ,6 48, ,9 49, ,5 50, ,1 45, ,8 48,2 65 i wiecej 25 3,6 60,0 Źródło: badania własne Biorąc pod uwagę ogół emigrantów można stwierdzić, że w wyjazdach zagranicznych, podobnie jak w poprzednich okresach, uczestniczą prawie w równych ilościach mężczyźni i kobiety. W poszczególnych wsiach sytuacja była jednak dosyć różna. Wyjeżdżający wywodzą się w większości z grupy wieku określanej jako młodsza produkcyjna, tzn. z przedziału lat, na którą przypada ponad połowa ogółu emigrantów. W grupie tej z kolei dominowały młode roczniki lat (tabela 19). Wśród wyjeżdżających z Podhala za granicę najmniej było osób starych. Stanowili oni niecałe 4% ogółu emigrantów. Natomiast udział najmłodszych roczników, w wieku do 19 lat, wynosił nieco ponad 20%. Taka struktura wieku ludności emigrującej za granicę w latach różni się od struktury z wcześniejszych okresów przede wszystkim prawie dwukrotnie wyższym udziałem osób młodych, w wieku przedprodukcyjnym oraz niższym udziałem ludzi starych. Wskazywać to może na dokonujące się przemiany w migracjach zagranicznych i ich motywacjach związanych z aktualną sytuacją ekonomiczną kraju. Obecnie na wyjazd, częściej niż w okresie Polski Ludowej, decydują się całe rodziny z dziećmi w wieku szkolnym i młodszym. Wyjazdy takie były w latach 90. łatwiejsze także ze względu na wprowadzony przez władze Stanów Zjednoczonych system loterii wizowej. Najwięcej rodzin wyjechało z badanych wsi o długich tradycjach emigracyjnych (Wróblówka, Ludźmierz, Rogoźnik). Natomiast z pozostałych miejscowości były one rzadsze, a dominujący udział wśród emigrantów miały osoby w wieku zdolności do pracy, które wyjeżdżają głównie z powodów ekonomicznych.

42 Wieś Liczba emigrantów grupy wiekowe (%) i więcej Biały Dunajec 87 21,8 58,6 17,2 2,4 Czarny Dunajec 80 12,5 57,5 28,7 1,3 Jabłonka 54 12,9 62,9 18,5 5,7 Krempachy 63 33,3 52,4 12,7 1,6 Ludźmierz 65 21,5 44,6 32,3 1,6 Piekielnik 52 21,1 59,6 17,3 2,0 Rogoźnik 45 22,2 53,3 22,2 2,3 Stare Bystre ,1 37,0 43,5 9,4 Wróblówka 92 33,7 44,6 20,6 1,1 Ząb 57 17,5 54,3 21,0 7,2 Źródło: wyniki reprezentacyjnych badań terenowych Tabela 21. Emigranci według wykształcenia Wykształcenie %ogółu mężczyźni w tym kobiety podstawowe 38,1 36,7 39,5 zasadnicze zawodowe 30,8 35,7 25,7 średnie 27,6 23,4 31,8 wyższe 3,5 4,1 2,9 Źródło: wyniki reprezentacyjnych badań terenowych Istotnym zmianom w stosunku do okresu sprzed 1989 roku uległa też struktura wykształcenia osób emigrujących. Z badań ankietowych wynika, że obecnie wśród emigrantów jest zdecydowanie więcej ludności posiadającej wykształcenie ponadpodstawowe, w tym przede wszystkim średnie. W niewielkim natomiast stopniu powiększył się w wyjazdach udział osób z wykształceniem wyższym. W badanym okresie najwięcej emigrantów miało ukończoną jedynie szkołę podstawową. Było ich jednak mniej niż w latach 80., kiedy stanowili ponad połowę ogółu (tabela 21). Natomiast udział emigrantów po szkole średniej wynosił prawie 28%. W grupie tej wyraźnie korzystniej kształtowała się sytuacja wśród kobiet. Struktura wykształcenia emigrantów wykazuje jednak wiele odrębności lokalnych. Zaskakująco niskim wykształceniem charakteryzowali się emigranci ze wsi o długich tradycjach emigracji amerykańskiej (Rogoźnik, Stare Bystre, Wróblówka), wśród których osoby po szkole podstawowej stanowiły nawet do 70% ogółu. W czasie prowadzonych badań w tych wsiach (szczególnie w Rogoźniku) spotykano się z opinią wyrażaną przez młode osoby, które ukończyły tylko szkoły podstawowe, że dalsza nauka nie ma w ich przypadku sensu, bo zamierzają wyjechać do Ameryki, a tam nasze wykształcenie im się na nic nie przyda.

43 Wieś Udział emigrantów wg wykształcenia (%) podstawowe zawodowe średnie wyższe Biały Dunajec 12,5 47,2 34,7 5,6 Czarny Dunajec 20,0 34,6 41,3 4,0 Jabłonka 32,7 32,7 30,8 3,8 Krempachy 16,9 50,9 26,4 5,7 Ludźmierz 30,6 33,8 28,8 6,8 Piekielnik 29,2 37,4 31,3 2,1 Rogoźnik 59,5 30,9 9,6 Stare Bystre 71,2 6,7 20,2 1,8 Wróblówka 55,0 25,3 18,3 1,4 Zab 37,2 25,5 33,4 3,9 Objaśnienia: - zjawisko nie występuje Źródło: wyniki reprezentacyjnych badań terenowych Spoza wymienionych miejscowości większość emigrantów miała ukończone różne szkoły ponadpodstawowe, przy czym ich strukturę według poziomu wykształcenia należy łączyć przede wszystkim z lokalną sytuacją w zakresie dostępu do poszczególnych typów szkół średnich i zawodowych na terenie Zakopanego i Nowego Targu. Takie wsie, jak Biały i Czarny Dunajec, Ludźmierz czy Krempachy, o niskim odsetku emigrantów po szkole podstawowej, są dużymi osiedlami, które mają dobrze zorganizowane szkolnictwo podstawowe i znajdują się w pobliżu Ośrodków kształcenia ponadpodstawowego. Można zatem stwierdzić, że odnotowany w ostatnim czasie wzrost udziału osób lepiej wykształconych wśród emigrantów z podhalańskich wsi jest w głównym stopniu efektem poprawy poziomu wykształcenia ludności wiejskiej. Nie zmienia tó faktu, że w nowych warunkach ustrojowych wykształcenie ma szczególnie istotny wpływ na decyzje życiowe poszczególnych osób, w tym na stały wyjazd z rodzinnej wsi, czy też pozostanie na miejscu, gdzie można podejmowąć działalność gospodarczą na własny rachunek. Jak wykazały badania, około 57% ogółu emigrantów z Podhala stanowiły osoby, które posiadały wyuczony zawód. Pozostali (ponad 12% ogółu) byli w ogóle bez zawodu lub wcześniej pracowali w swoich gospodarstwach jako rolnicy. Tych ostatnich można też w znacznej części traktować jako osoby bez przygotowania zawodowego, gdyż w tej dziedzinie rzadko znajdują stałą pracę w Ameryce, czy w innym kraju. We współczesnej emigracji udział rolników jest zdecydowanie niższy niż przed rokiem 1989, co mogło mieć związek z polityką emigracyjną ówczesnych władz, a także z sytuacją na podhalańskim rynku pracy. Aby nie komplikować działalności miejscowych zakładów produkcyjnych i usługowych, a w szczególności Nowotarskiej Fabryki Obuwia, które miały ogromne problemy kadrowe, związane z dużą fluktuacją załogi, starano się ograniczać wyjazdy osób pracujących w uspołecznionych sektorach gospodarki. Z tego względu większe szanse na uzyskanie paszportu mieli rolnicy i ludność związana z wolnymi zawodami (szczególnie rzemieślnicy).

44 Wśród emigrantów posiadających zawód wyróżnić można kilka specjalności, z których grupa budowlana jest stosunkowo mało liczna. Podobnie było we wcześniejszych okresach. Jest to z pewnością rezultat dużego zapotrzebowania na usługi budowlane wykonywane przez podhalańskich robotników, nie tylko na miejscu w regionie, ale i w całej Polsce, a nawet poza granicami kraju. Natomiast bardziej liczna jest wśród emigrantów grupa osób związanych zawodowo z usługami gastronomicznymi (kelner, kucharz) i mechanicznymi (kierowca, mechanik, ślusarz). Na te grupy zawodów jest obecnie na Podhalu mniejsze zapotrzebowanie. W okresie gospodarki socjalistycznej, kiedy funkcjonowały uspołecznione domy wczasowe, ludność z tym przygotowaniem zawodowym znajdowała na miejscu pełne zatrudnienie. Natomiast współcześnie pozostaje ona często bez pracy. Kierunki emigracji zagranicznych Ostatnie lata przyniosły spore zmiany w kierunkach emigracji zagranicznej ludności Podhala. Choć kierunek amerykański pozostaje nadal dominujący, to jednakże jego przewaga nad innymi częściami świata wyraźnie maleje. W okresie Polski Ludowej wyjazdy z podhalańskich wsi do USA obejmowały ponad 83% ogółu emigrantów [Górz 1994], W miastach sytuacja była już wtedy inna, ponieważ udział wyjeżdżających do tego kraju, w ogólnej liczbie emigrantów, nie przekraczał 47%. Z prezentowanych tu badań wynika, że współcześnie do USA wyjechało 75% ogółu emigrantów. Na drugim miejscu znalazły się kraje europejskie (Austria, Włochy, Niemcy, Słowacja, Szwecja, Wielka Brytania) z udziałem wynoszącym 15%, podczas gdy wcześniej nie przekraczał on 13%. Znaczny był też udział Kanady, do której w ostatnich latach wyjechało ponad 8% ogółu podhalańskich emigrantów. Ten kierunek emigracji nabrał znaczenia po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Kanada przyjęła wówczas sporą grupę naszych obywateli z obozów przejściowych położonych na terenie Włoch i Grecji, wśród których znaleźli się też mieszkańcy badanych wsi z Podhala. W podobny sposób wzmogła się też emigracja do Australii. Udział tego kraju był po roku 1990 dużo wyższy, niż we wcześniejszych latach. Wyjazdy do Europy, Kanady i Australii pochodzą głównie z takich wsi jak Jabłonka, Piekielnik, Ząb czy Biały Dunajec, które nie mają długich tradycji emigracyjnych związanych z Ameryką. Natomiast dla mieszkańców pozostałych miejscowości, z których już w XIX wieku wyjeżdżano do USA, kraj ten także i obecnie pozostaje głównym celem emigracji. Z Wróblówki do USA skierowali się w badanym okresie bez mała wszyscy emigranci, a z Czarnego Dunajca, Ludźmierza, Starego Bystrego i innych wsi amerykańskich - zdecydowana większość (tabela 23).

45 %ogółu wyjazdów do Wieś USA Europa Kanada Australia Biały Dunaiec 52,9 41,4 5,7 Czarny Dunajec 81,2 7,5 11,3 Jabłonka 50,0 20,6 14,8 5,6 Krempachy 88,9 3,2 7,8 Ludźmierz 81,5 12,3 6,2 Piekielnik 53,8 25,0 21,2 Rogoźnik 71,1 6,7 11,1 11,1 Stare Bystre 90,7 8,3 0,9 Wróblówka 98,9 1,1 Zab 56,1 21,1 19,3 3,5 Źródło i objaśnienia: jak w tabeli 22 Można przypuszczać, że ta struktura przestrzenna emigracji będzie się zmieniać w kierunku wzrostu roli Europy jako miejsca osiedlania się osób wyjeżdżających z Podhala. Natomiast USA pozostaną nadal ważne dla ludności wywodzącej się z Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i Skalnego Podhala, którzy będą tam emigrować, korzystając z obecności krewnych i znajomych. Dla kształtowania kierunków emigracji i jej przyszłej struktury duże znaczenie mieć będzie z pewnością wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Należy się przede wszystkim spodziewać dalszego wzrostu ilości wyjazdów do krajów Wspólnoty, w celach zarobkowych, na krótki okres. Emigracja okresowa - zarobkowa Oprócz emigracji stałej istniały też na Podhalu od dawna okresowe wyjazdy zarobkowe, głównie do Stanów Zjednoczonych. Już w latach 80. poszerzyły się one o kraje europejskie, gdzie z różnych względów Polacy byli na ogół chętnie przyjmowani do pracy. Jak ustalono na podstawie przeprowadzonych ankiet, wyjazdy zarobkowe z Podhala trwały z reguły dosyć długo, zwykle ponad rok. Wynikało to z faktu, że krajem docelowym wyjazdów była Ameryka, do której przelot samolotem wymagał znacznych kosztów, a uzyskanie pozwolenia na wjazd było trudne. Jeśli więc komuś zamiar wyjazdu powiódł się, to starał się pozostać dłużej, aby więcej zrobić. Musiał on bowiem często odpracować krewnym lub znajomym koszty sprowadzenia do Ameryki, obejmujące przelot samolotem, a także zapłacić za znalezienie pracy i uzyskanie prawa do pobytu. Współczesne wyjazdy zarobkowe z Podhala mają znaczną skalę, ale dokładne jej określenie jest niezmiernie trudne. Szacunki wskazują, że zależnie od pory roku liczba wyjeżdżających do pracy obejmować może w poszcze

46 gólnych wsiach nawet do 5% ogółu dorosłych mieszkańców. Większość wyjazdów ma charakter nielegalny i nie jest związana z istniejącymi od 1990 roku porozumieniami rządu polskiego z kilkoma państwami europejskimi w sprawie zatrudniania Polaków na podstawie umów o pracę [Marek 2000]. Najwięcej osób wyjeżdża na wiosnę i w lecie, kiedy w Austrii, Włoszech, Niemczech czy Szwecji wzrastają możliwości zatrudnienia w rolnictwie, przy zbiorze owoców i warzyw, a także w budownictwie. Tabela 24. Czas pobytu badanych osób wyjeżdżających za granicę okresowo Czas pobytu %ogółu Wsie, które miały najwięcej reemigrantów z danego okresu do 1 roku 30,1 Ludźmierz, Piekielnik, Stare Bystre, Ząb 1-2 lat 23,3 Czarny Dunajec, Biały Dunajec, Piekielnik 2-3 lat 17,5 Rogoźnik, Czarny Dunajec, Jabłonka 3-4 lat 7,3 Krempachy, Biały Dunajec ponad 4 lata 21,8 Krempachy, Wróblówka, Ząb, Rogoźnik Źródło: wyniki reprezentacyjnych badań terenowych W 10 podhalańskich wsiach przebadano 275 osób, które przebywały za granicą okresowo, w celach zarobkowych i powróciły do miejsca stałego zamieszkania w latach Okazało się, że ponad połowa z nich była poza krajem nie dłużej jak 2 lata (tabela 24). Równocześnie prawie 1/5 przebywała tam ponad 4 lata. Są wśród nich osoby, które mogły wyjechać z zamiarem pozostania za granicą na stałe, lecz późniejsze okoliczności skłoniły ich do powrotu. Bardzo mało osób przebywało poza krajem od 2-3 lat. W opinii wielu rozmówców z tej właśnie grupy, w 3. roku pobytu poza domem słabną zdecydowanie więzi rodzinne, co może prowadzić do decyzji o pozostaniu na zawsze w obcym kraju. Tabela 25. Wyjeżdżający okresowo w celach zarobkowych według zawodów Zawód Udział w reemigracji (%) razem mężczyźni kobiety rolnik 23,3 51,6 48,4 krawiec 7,3 5,3 94,7 kelner 1,9 100,0 kucharz 3,1 100,0 pracownik biurowy 2,3 33,3 66,7 nauczyciel 3,8 20,0 80,0 kierowca 3,4 100,0 mechanik 5,0 100,0 ślusarz 2,3 100,0 murarz 8,8 100,0 stolarz 5,0 100,0 inne zawody 26,9 68,6 31,4 bez zawodu 6,9 55,5 44,5 Źródło i objaśnienia: jak w tabeli 22

47 Na podstawie zebranego materiału trudno jednoznacznie określić czynniki decydujące o długości pobytu za granicą. Wydaje się, że mogą do nich należeć przede wszystkim tradycje migracji z danej wsi, z czym wiążą się m.in. warunki socjalne i ekonomiczne w jakich pozostają w danym kraju emigranci. W stosunku do emigrantów stałych, wśród czasowo przebywających za granicą stosunkowo mało było rolników oraz osób nie posiadających żadnego zawodu. Drugim, interesującym spostrzeżeniem z przeprowadzonych badań jest stosunkowo wysoki udział, jaki wśród okresowych emigrantów mieli murarze i stolarze, dla których na Podhalu nigdy zajęcia nie brakowało. Są to jednak zawody, w których fachowcom z Podhala najłatwiej dostać pracę za granicą, gdyż są znani z wysokiego kunsztu i solidności. Są niedoścignionymi mistrzami w pracach budowlanych, w których wykorzystuje się drewno i kamień. Struktura demograficzna Struktura płci Współczesna struktura społeczno-demograficzna Podhala obejmująca takie cechy mieszkańców, jak płeć, wiek czy wykształcenie została w znacznym stopniu zmieniona w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Spowodowane to było nie tylko wspomnianym osłabieniem procesów migracyjnych i przyrostu naturalnego, ale także innymi uwarunkowaniami, wynikającymi ze zmian gospodarczych. Tabela 26. Struktura płci ludności miast i wsi w powiatach Podhala w roku 2000 według grup wieku Grupy wiekowe 0-14 w tym: Liczba kobiet na 100 mężczyzn powiat nowotarski powiat tatrzański miasto wieś miasto wieś 99,2 92,7 92,5 97,2 94,6 96,3 85,0 94,9 95,8 99,6 94,0 92, ,0 102,9 104,8 96, ,6 99,3 98,1 93, ,1 95,6 115,6 94, ,0 91,5 93,5 96, ,1 90,2 105,9 92, ,2 90,5 115,9 93, ,0 91,6 118,2 93, ,4 97,4 123,4 102, ,7 108,2 121,6 102, ,4 116,4 153,1 124,8 65 i więcej 160,8 143,6 177,2 147,2 Źródło: dane Urzędu Statystycznego w Limanowej

48 Zdeformowana struktura płci* Jabłonka Ochotnica Dolna Duża przewaga kobiet ( kobiet na 100 mężczyzn) 1988 Czorsztyn Poronin gm. tatrzańska 2000 Poronin o 0 <N 001 rh3 s cd 43 omcg 'E? ti abb O ti tj o IŁ 9u3 35 E ro t> (N O -8 E- Zachwiana równowaga płci Wyraźna przewaga mężczyzn (poniżej 99 kobiet na 100 mężczyzn) Nieznaczna przewaga mężczyzn (99-99,9 kobiet na 100 mężczyzn) Prawidłowa struktura płci ( kobiety na 100 mężczyzn) 2000 Biały Dunajec Kościelisko Ochotnica Dolna 1988 Biały Dunajec Szaflary Nowy Targ Łapsze Niżne Rabka Łapsze Niżne Nowy Targ Rabka Rabka Bukowina Tatrzańska Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec Czorsztyn Jabłonka Krościenko Lipnica Wielka Raba Wyżna Biały Dunajec Krościenko Raba Wyżna I "1 3 cd to cd - zjawisko nie występuje a cd N 9 'O a^2 Źródło: dane Urzędu Statystycznego w Limanowej

49 Przez szereg minionych lat obszar ten charakteryzował się znacznym sfeminizowaniem ludności, widocznym szczególnie w miastach, co łączono głównie z emigracją mieszkańców, obejmującą w większości mężczyzn [Leszczycki 1938; Czarkowska, Dobrowolska 1965; Prochownikowa 1994] i równoczesnym napływem do pracy w turystyce i w lecznictwie sanatoryjnym młodych kobiet. Prawidłową strukturę wieku (tabela 27) miało na początku obecnego okresu przemian (1988 rok) zaledwie kilka gmin, położonych w różnych częściach regionu, a pozostała większość wykazywała różny stopień jej zdeformowania. Najbardziej było to widoczne w gminie Jabłonka, w której występowała bardzo wysoka nadwyżka kobiet oraz w Ochotnicy Dolnej, gdzie z kolei problemem był znaczny niedobór mężczyzn. Warto odnotować, że prawidłową strukturę wieku miały wtedy tylko 3 gminy. Ten stan struktury demograficznej Podhala zmienił się w ciągu ostatnich kilkunastu lat bardzo wyraźnie, a dominującą tendencją był spadek liczby gmin o zachwianej strukturze wieku ludności. W rezultacie w roku 2000 już w połowie ogółu gmin wiejskich liczba kobiet na 100 mężczyzn kształtowała się na prawidłowym poziomie i wynosiła od 100 do 104. W pozostałych jednostkach widoczny był na ogół dosyć znaczny niedobór kobiet. Natomiast miasta, za wyjątkiem Szczawnicy, cechowały się nadal wysokim sfeminizowaniem, które w przypadku Zakopanego wyrażało się wskaźnikiem prawie 116 kobiet na 100 mężczyzn. Normalizacja struktury płci następowała w regionie stopniowo wraz ze spadkiem emigracji mieszkańców poza Podhale. Jednak nie bez znaczenia były też transformacje gospodarcze występujące w samym regionie. Zmiany systemowe w tutejszej turystyce spowodowały bowiem, że wiele obiektów wczasowych, stanowiących dawniej własność uspołecznioną zatrudniających głównie kobiety, należy teraz do osób prywatnych, nierzadko do góralskich rodzin, które, bez siły najemnej, same zajmują się ich prowadzeniem. Charakterystyczne, że wśród gmin o prawidłowo ukształtowanej strukturze płci jest kilka jednostek ze Skalnego Podhala o silnie rozwiniętej funkcji turystycznej. Redukcja zatrudnienia w sanatoriach uzdrowiskowych, szczególnie w Szczawnicy, mogła także wpłynąć na zmniejszenie liczby kobiet w tych miastach. Tabela 28. Współczynniki feminizacji w miastach Podhala w latach Miasto Liczba kobiet na 100 mężczyzn w roku Nowy Targ Rabka Szczawnica Zakopane Źródło: wyniki Narodowego spisu powszechnego z roku 1970, 1978 i Dla roku 2000 dane Urzędu Statystycznego w Limanowej Podobnie jak w całym kraju, również na Podhalu stopień sfeminizowania ludności jest z przyczyn naturalnych różny w poszczególnych grupach wiekowych. Najwyższy dotyczy ludności starszej, w wieku powyżej 65 lat,

50 gdzie na 100 mężczyzn przypada od 144 (we wsiach powiatu nowotarskiego) do ponad 160 kobiet (w miastach powiatu nowotarskiego). W miastach regionu nadwyżka kobiet nad mężczyznami dotyczy już ludności od 35 roku życia. Na obszarach wiejskich natomiast występuje ona w znacznie starszych grupach wiekowych, powyżej lat (rycina 7). Zróżnicowana sytuacja w zakresie struktury płci dotyczy też tych przedziałów wiekowych, z których ludność wchodzi w związki małżeńskie. Jest to szczególny problem dla grupy 20-24, która charakteryzuje się sporym niedoborem kobiet. Najbardziej jest to widoczne w miastach powiatu nowotarskiego, gdzie na 100 młodych mężczyzn przypadają 92 kobiety oraz we wsiach powiatu tatrzańskiego - 93 kobiety. Natomiast na pozostałym obszarze Podhala (w Zakopanem i we wsiach powiatu nowotarskiego) niedobór kobiet w tych grupach wieku jest mniej zauważalny (rycina 6 i 7). Niemniej niedobór kobiet w przedziale lata uznać można za istotny problem społeczny znacznej części podhalańskich miast i wsi. Ma on bezpośredni związek z emigracją krajową i zagraniczną w której, jak o tym wspominano wcześniej, uczestniczą głównie osoby młode, z tej właśnie grupy wiekowej, a bardzo często znaczną ich większość stanowią kobiety. Struktura wieku Zmiany w strukturze wieku należą współcześnie do najbardziej charakterystycznych zjawisk związanych z ludnością w większości regionów naszego kraju [Długosz 1998; Jelonek 2001]. Są bowiem warunkowane nowymi tendencjami społeczno-gospodarczymi powstałymi po zmianie sytemu politycznego. Ogólny kierunek tych zmian wyznaczają przede wszystkim: spadający przyrost naturalny oraz wzrastająca długość życia, które prowadzą w konsekwencji do starzenia się społeczeństwa. Znaczącą rolę spełniają także nowe zjawiska w migracjach krajowych i zagranicznych ludności [Kurek 2001]. Tabela 29. Ludność Podhala według głównych grup wieku Lata Ludność ogółem Udział ludności w grupach wiekowych (%) 0-14 lat i więcej ,6 58,9 8, ,4 59,6 10, ,2 61,7 9, ,7 65,0 10,3 w tym: 1 2 Objaśnienia: 1 - powiat nowotarski 2 - powiat tatrzański ,0 64,6 10, ,6 66,3 10,1 Źródło: dane Urzędu Statystycznego w Limanowej Na terenie Karpat, w tym także na Podhalu, gdzie główne składniki zjawisk demograficznych, takie jak przyrost naturalny i ruchy migracyjne kształtują się odmiennie niż na większości obszarów kraju [Długosz 1998],

51 Ryc. 6. S truktura płci i wieku ludności m iast Podhala w roku 1988 i 2000

52 Ryc. 7. S truktura płci i wieku ludności wsi Podhala

53 struktura wieku ludności charakteryzuje się wyższymi udziałami ludności młodej, przy niewysokich ciągle odsetkach osób starych. Niemniej także i tutaj od pewnego czasu obserwuje się powolny proces starzenia się społeczeństwa. Procesy te dotyczą głównie miast (tabela 30), szczególnie turystycznych i uzdrowiskowych. Tabela 30. Ludność miast Podhala według grup wieku w latach Miasta Lata Ludność ogółem w tym udział w grupach wieku i więcej ,3 64,0 7,7 pow ,7 61,9 9,4 nowotarskiego* ,6 64,4 8, ,3 69,4 10, ,5 68,4 9,9 Zakopane ,9 67,4 12, ,2 65,5 12, ,2 68,0 14,8 Objaśnienia: * Nowy Targ, Szczawnica, Rabka Źródło: dane z Narodowych spisów powszechnych 1970, 1978 i Dla roku 2000 dane z Urzędu Statystycznego w Limanowej Z długookresowych porównań (tabela 30) wynika, że miasta te cechowały się jeszcze niedawno wysokim udziałem ludzi młodych, w wieku do 14 lat. Dotyczyło to szczególnie obecnego powiatu nowotarskiego, gdzie ta grupa obejmowała aż do roku 1988 około 28% ogółu ludności. W Zakopanem, odznaczającym się wolnym tempem rozwoju zaludnienia, niskim przyrostem naturalnym oraz niewielkim napływem ludności, udział tej grupy wieku był w 1988 roku zdecydowanie niższy i w późniejszych latach ulegał dalszej redukcji (tabela 30). Postępujące na Podhalu procesy starzenia się ludności dobrze oddaje stosowany przez Długosza [1998] wskaźnik starzenia się (odmładzania) demograficznego. Przy jego obliczaniu bierze się pod uwagę procentowe udziały dwóch grup ludności: w wieku 0-14 lat i powyżej 65 lat. Im wartości wskaźnika są niższe od 0, tym w większym stopniu mamy do czynienia z odmładzaniem się badanej zbiorowości mieszkańców, natomiast im wskaźnik będzie wyższy od 0, tym starzenie ludności jest bardziej widoczne. Z przedstawionych obliczeń wynika (tabela 31), że w ciągu ostatnich 30 lat uwidoczniły się na Podhalu wyraźnie dwa okresy postępującego starzenia się ludności, przedzielone jedną fazą odmłodzenia. Ten ostatni proces wystąpił w latach , kiedy w kraju zaznaczył się wyraźnie kryzys gospodarczy i osłabła emigracja ludności do miast, a równocześnie utrzymywał się dosyć wysoki przyrost naturalny (wtórny wyż demograficzny). Najbardziej widoczne odmłodzenie miało w tym czasie miejsce w Zakopanem, które już w roku 1978 charakteryzowało się wyraźnie postarzałą strukturą wieku mieszkańców. W pozostałych miastach regionu, a także w wielu podhalańskich wsiach, odmłodzenie było słabiej widoczne. Natomiast ukazane w tabeli 31 dwa okresy starzenia się ludności Podhala przypadały na lata

54 i po 1988 roku, kiedy to obserwuje się najwyższy wzrost wskaźnika obrazującego tempo starzenia. Jego wartość dla lat wynosiła 5,7. Najwyższy wskaźnik starzenia się ludności miały miasta powiatu nowotarskiego (9,6). Natomiast w Zakopanem był on niższy, co można łączyć ze znacznym już zaawansowaniem procesów starzenia ludności tego miasta, powstałym jeszcze w latach 70. W roku 2000 w Zakopanem blisko 15% ogółu ludności znajdowało się już w grupie 65 lat i więcej, co oznacza według zaproponowanej przez Rosseta [1975] skali, że miasto było u progu zaawansowanej starości demograficznej. Natomiast w Rabce i w Szczawnicy ludności starej jest mniej niż w Zakopanem (po około 12-13%). Niemniej także i one znajdują się już w początkowym stadium starości demograficznej. Tabela 31. Wskaźniki starzenia demograficznego (odmładzania) Podhala Lata Ludność ogółem Ludność miast pow. nowotarskiego Ludność Zakopanego ,7 1,3 4, ,3 0,5-2, ,7 9,6 7,5 Źródło: wyniki Narodowego spisu powszechnego z lat 1970, 1978, Dla roku 2000 dane z WUS w Krakowie. Obliczenia własne O pierwszych oznakach starzenia można też mówić w przypadku mieszkańców podhalańskich wsi. Jeszcze w 1988 roku udział osób młodych w wieku do 14 lat przekraczał w tych osiedlach 29% i był tylko o 3 punkty niższy niż w Natomiast udział ludzi starych wynosił 9,1%, tzn. niewiele więcej niż w 1970, a mniej niż w Te wielkości udziału porównywanych grup wiekowych znacznie się zmieniły w trwających w latach 90. transformacjach i według skali Rosseta [1975] obecna struktura wieku ludności wsi oznacza fazę przejścia z tzw. dojrzałości demograficznej w stadium określanym jako przedpole starzenia się ludności. Ten stan struktury wieku miała ludność wiejska Polski już w latach 80. Natomiast obecnie znajduje się ona w stadium początkującym fazę starości demograficznej. Dla rozwoju gospodarczego Podhala istotny jest przede wszystkim udział ludności w wieku produkcyjnym (kobiety 18-59, mężczyźni 18-64) ujęty na tle pozostałych grup wiekowych, tzn. ludności przedprodukcyjnej (0-17 lat) oraz poprodukcyjnej. Jak się okazuje, sytuacja Podhala, z tego punktu widzenia, była w roku 2000 wyraźnie zróżnicowana. Na tle ogółu jednostek wyróżniał się Nowy Targ, w którym udział ludności w wieku produkcyjnym wynosi 63% i był podobny do miast województwa małopolskiego, a o pół punkta procentowego wyższy od średniej charakteryzującej miasta Polski. Natomiast w większości gmin wiejskich Podhala udziały te wynosiły około 58% (we wsiach woj. małopolskiego miały one wartość 56,7%, a Polski - 56,9%). W dobrej sytuacji, ze względu na znaczny udział ludności w wieku produkcyjnym, znajdowały się obszary wiejskie Skalnego Podhala (gminy Kościelisko, Poronin, Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska), co może stanowić dodatkowy czynnik ich ekonomicznego rozwoju. W wymienionych wyżej jednostkach wskaźniki obciążenia grupy produkcyjnej ludnością nieproduk

55 cyjną były relatywnie niskie. Na Skalnym Podhalu sięgały 70 (tabela 32), natomiast na Orawie, z reguły, przekraczały osoby nieprodukcyjne. W tym kontekście najmniej korzystną sytuację miały wówczas miejscowości położone w Dolinie Ochotnicy, gdzie wskaźnik obciążenia sięgał prawie 85. Tabela 32. Ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w miastach i gminach Podhala w roku 2000 Miasto/Gmina Udział ludności w wieku (%) przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyj nym na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada osób w wieku nieprodukcyjnym Nowy Targ 25,8 63,0 11,2 52,8 Rabka 22,4 59,1 16,5 69,6 Szczawnica 26,8 57,7 15,7 74,0 Zakopane 22,7 59,5 17,8 68,4 Biały Dunajec 30,5 58,3 11,2 71,5 Bukowina Tatrz. 28,6 58,6 12,8 70,9 Czarny Dunajec 29,5 57,1 13,4 75,0 Czorsztyn 30,9 56,6 12,5 76,0 Jabłonka 33,4 55,1 11,5 81,9 Kościelisko 27,0 60,1 12,9 66,2 Krościenko n/d. 27,2 57,3 15,5 74,6 Lipnica Wielka 30,6 56,8 12,6 82,7 Łapsze Niżne 29,4 58,5 11,9 70,3 Nowy Targ 30,9 57,0 12,1 75,6 Ochotnica Dolna 32,6 53,1 14,3 84,6 Poronin 29,1 58,4 12,5 71,2 Raba Wyżna 29,4 57,8 12,8 73,1 Rabka 31,8 56,9 11,3 75,8 Szaflary 29,7 57,4 12,9 74,0 Źródło: dane Urzędu Statystycznego w Limanowej Jak się wydaje, Podhale poza niewielkimi wyjątkami (Zakopane, Rabka) pozostanie jeszcze przez kilkanaście lat regionem demograficznie młodym, co będzie sprzyjać jego rozwojowi, ale powodować zarazem duże napięcia na lokalnym rynku pracy. Procesy starzenia się ludności będą tu jednak przebiegać wolniej niż w innych obszarach kraju, a nawet Karpat, ponieważ nadal utrzymywać się będzie w regionie znaczny przyrost naturalny, a równocześnie wyraźnemu ograniczeniu ulegnie stała emigracja mieszkańców. Poziom wykształcenia ludności Dokonująca się w Polsce transformacja gospodarcza wskazuje, że podstawową rolę w różnicowaniu regionalnym i lokalnym tych procesów odgrywają zasoby intelektualne związane z poziomem wykształcenia ludności [Czyż

56 1999; Hryniewicz 1996]. W uzasadnieniu roli wykształcenia wskazuje się na szybki rozwój polskich aglomeracji miejskich koncentrujących szczególnie wartościowy kapitał ludzki, a przede wszystkim na bogate kraje, w których wśród pracujących udział osób z wyższym wykształceniem wynosi od 15 do ponad 20%. Polska odrabia obecnie wieloletnie zaniedbania w kształceniu ludności, związane głównie z bardzo niskim udziałem młodzieży uczącej się w szkołach ogólnokształcących i podejmującej studia wyższe [Jakubowicz 1998]. Ostatnie, pełne informacje umożliwiające ocenę poziomu wykształcenia wszystkich mieszkańców Podhala pochodzą z roku W spisie rolnym z 1996 roku znajdują się natomiast dane na temat wykształcenia ludności rolniczej, tj. osób zamieszkałych w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego lub działki rolnej. Z obydwu źródeł wynika, że Podhale charakteryzuje się zbliżonymi do kraju wskaźnikami udziału osób, które mają ukończone szkoły wyższe a także średnie, umożliwiające podjęcie studiów. Więcej jest tu natomiast ludności, która ukończyła tylko szkołę podstawową lub też nie posiada w ogóle pełnego wykształcenia podstawowego. W 1988 roku na całym Podhalu było nieco ponad 7,7 tys. osób z wyższym wykształceniem oraz ponad 31 tys. ze średnim ogólnokształcącym i zawodowym. Podhalańskie wsie skupiały wtedy niecałe 2,3 tys. osób po studiach, tj. 2,1% ogółu mieszkańców w wieku powyżej 15 lat oraz 11,4 tys. po szkołach średnich, czyli 11,2%. Porównywane wskaźniki dla Polski wynosiły odpowiednio - 1,8% oraz 13,1%. W miastach regionu, podobnie jak w całym kraju, sytuacja była korzystniejsza, bowiem szczególnie udziały osób z wyższym wykształceniem były kilka razy wyższe niż na wsi i cechowały się podobnymi wartościami jak większość miast w Polsce. Na tle podanych wartości odnotować trzeba stosunkowo niskie na Podhalu udziały osób, które ukończyły zasadnicze szkoły zawodowe. Były one podobne w miastach i na wsi, wynosiły niewiele ponad 21%. Byłoby to z pewnością zjawisko pozytywne, gdyby równocześnie więcej osób kształciło się w szkołach średnich, a nie rezygnowało w ogóle z dalszej nauki. Istotnym problemem Podhala jest do dzisiaj występowanie znacznych różnic przestrzennych w poziomie wykształcenia mieszkańców, które w dodatku wykazują dużą trwałość. Różnice dotyczą zarówno miast, jak i obszarów wiejskich. W 1988 roku w stosunku do pozostałych miast regionu wyraźnie odbiegała Szczawnica, w której ze względu na sygnalizowaną sytuację demograficzną (duży udział ludności zamieszkałej w przysiółkach, stanowiących dawniej samodzielne wsie) struktura wykształcenia była bardziej zbliżona do części gmin wiejskich (zwłaszcza do istniejącej wtedy gminy tatrzańskiej). Charakteryzowała się ona nie tylko niskim odsetkiem osób po studiach, ale przede wszystkim jednym z wyższych na Podhalu udziałów ludności bez wykształcenia podstawowego. Sytuacja tego miasta kontrastowała najbardziej z Zakopanem, które przez cały powojenny okres skupiało najwięcej w całym regionie ludności ze średnim i wyższym wykształceniem. Niemniej także i tutaj, w 1988 roku, ponad 1/3 ogółu mieszkańców w wieku powyżej 15 lat miała jedynie wykształcenie podstawowe pełne i niepełne (tabela 33).

57 Tabela 33. Ludność w miastach i gminach Podhala w wieku powyżej 15 lat według wykształcenia. Stan w roku 1988 Miasto/Gmina Liczba osób powyżej 15 lat w tym udział wg wykształcenia (%) wyższe średnie zawodowe podstawowe pełne podstawowe niepełne i inne wskaźnik syntet. wykszt.* Nowy Targ ,8 31,5 25,4 32,0 3,3 805,7 Rabka ,7 34,4 21,3 31,8 2,8 829,2 Szczawnica ,1 24,0 20,7 42,2 8,0 614,4 Zakopane ,0 35,9 19,2 30,6 3,3 846,9 Biały Dunajec ,6 8,5 20,5 61,1 8,3 358,9 Bukowina Tatrzańska ,0 10,7 19,0 59,8 8,5 376,8 Czarny Dunajec ,4 8,1 16,1 67,8 6,6 302,1 Czorsztyn ,1 13,4 25,4 53,2 5,9 482,6 Jabłonka ,9 8,4 17,1 69,4 3,2 325,4 Krościenko n/dunajcem ,0 16,0 21,9 50,5 7,6 508,9 Łapsze Niżne ,5 9,4 24,0 61,5 3,6 406,0 Nowy Targ ,6 12,1 24,2 56,4 6,7 444,0 Ochotnica Dolna ,7 9,1 18,7 53,6 16,9 348,3 Raba Wyżna ,1 13,6 27,6 50,2 6,5 509,3 Rabka ,0 14,6 28,3 47,2 7,9 527,8 gm. tatrzańska ,0 14,9 21,3 54,3 5,5 488,5 Objaśnienia: * przy obliczaniu wskaźnika wzięto pod uwagę wykształcenie wyższe, średnie i zasadnicze zawodowe, które poddano rangowaniu Źródło: jak w tabeli 32 W przypadku obszarów wiejskich Podhala, najwyższymi udziałami dobrze wykształconej ludności (wykształcenie wyższe i średnie) charakteryzowały się wsie położone w strefie oddziaływania Rabki, Zakopanego i Krościenka. Różniły się one dosyć znacznie od pozostałych jednostek, w tym szczególnie od gmin orawskich (Czarny Dunajec, Jabłonka), posiadających szczególnie niskie odsetki osób po studiach i szkołach średnich. Pewną orientację w poziomie tych różnic daje skonstruowany dla miast i gmin Podhala syntetyczny wskaźnik poziomu wykształcenia mieszkańców (tabela 33), który wyliczono na podstawie udziałów ludności z wykształceniem wyższym, średnim i zawodowym. Najkorzystniejszą na obszarach wiejskich sytuację, w świetle wyliczonego wskaźnika, miała gmina wiejska Rabka, w której jego wartość wynosiła w 1988 roku prawie 528 punktów, gdy w Czarnym Dunajcu zaledwie 302 punkty. W Zakopanem kształtowała się na poziomie prawie 850 punktów. Opierając się na wartości tego wskaźnika z lat 1970, 1978 i 1988 można też stwierdzić, że struktura przestrzenna różnic w zakresie wykształcenia ludności w czasie około 20 lat ( ) nie uległa prawie żadnym zmianom. Pozytywnym wyjątkiem jest jedynie Ochotnica Dolna, w której poziom wykształcenia ludności wyraźnie się poprawił.

58 Ryc. 8. Poziom wykształcenia ludności zamieszkałej w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej) w 1996 r.

59 Na brak zasadniczych zmian w wykształceniu ludności Podhala w początkowym okresie transformacji, tzn. w pierwszej połowie lat 90., wskazywać mogą dane dotyczące ludności rolniczej (użytkującej gospodarstwa rolne lub działki o powierzchni do 1 ha), dla której ustalano poziom wykształcenia w 1996 na podstawie wymienionego wcześniej spisu rolnego. Tabela 34. Ludność Podhala zamieszkała w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstw lub działek rolnych według wykształcenia. Stan w roku 1996 Miasto/Gmina Liczba osób powyżej 15 lat W tym udział wg wykształcenia (%) wyższe średnie zawodowe podstawowe pełne podstawowe niepełne i inne wskaźnik syntet. wykszt.* Nowy Targ ,5 30,5 30,6 29,7 3,7 811,3 Rabka ,4 30,1 28,8 32,0 3,7 809,6 Szczawnica ,9 16,3 31,2 40,6 10,0 627,9 Zakopane ,1 29,2 26,1 31,0 7,6 755,8 Biały Dunajec ,6 10,0 22,4 57,6 8,4 398,6 Bukowina Tatrzańska ,6 11,6 22,0 60,0 4,8 414,0 Czarny Dunajec ,8 11,8 18,9 63,9 4,6 369,0 Czorsztyn ,5 14,4 29,8 49,2 5,1 533,3 Jabłonka ,4 10,8 23,4 61,0 3,4 416,2 Kościelisko ,9 16,0 24,8 46,7 10,6 525,1 Krościenko n/dunajcem ,2 20,0 26,5 44,9 5,4 595,9 Lipnica Wielka ,5 8,2 18,3 66,2 5,8 329,3 Łapsze Niżne ,3 11,8 29,2 55,0 2,7 490,8 Nowy Targ ,2 12,5 27,8 54,0 4,5 482,4 Ochotnica Dolna ,0 14,2 24,4 49,2 10,2 479,9 Poronin ,7 14,3 22,6 53,8 7,6 456,2 Raba Wyżna ,8 16,5 32,0 43,5 6,2 588,8 Rabka ,9 16,3 31,2 40,6 10,0 579,6 Szaflary ,4 6,6 22,7 67,1 3,2 338,8 Objaśnienia: * przy obliczaniu wskaźnika wzięto pod uwagę wykształcenie wyższe, średnie i zasadnicze zawodowe Źródło: Spis rolny 1996 Dane te dotyczą prawie 100 tys. osób, co stanowi około 60% ogółu populacji w wieku powyżej 15 roku życia zamieszkałej na Podhalu. Wskazują one przede wszystkim, że przedstawione proporcje pomiędzy poszczególnymi poziomami wykształcenia w relacji wieś-miasto są podobne jak w roku Informują ponadto, że w tym regionie, wśród ludności związanej z ziemią jest szczególnie mało osób z wykształceniem wyższym. Tymczasem problemy ekonomiczne, socjalne i inne, z którymi stykają się na Podhalu mieszkańcy

60 są bardzo trudne do rozwiązania właśnie na wsi. Zanika tu bowiem tradycyjne rolnictwo, oparte na prostych umiejętnościach, a w jego miejsce pojawić się muszą inne zajęcia, których wykonywanie wymaga lepszego wykształcenia. W 1996 roku aż 60% ludności rolniczej regionu miało jedynie wykształcenie podstawowe lub nie ukończyło szkoły podstawowej. Wśród nich było wielu młodych ludzi, którzy w nowej rzeczywistości XXI wieku, opartej na wiedzy i usługach medialnych, nie będą w stanie czynnie uczestniczyć w głównych nurtach społeczno-gospodarczych zachodzących w kraju i w regionie. Szczególnie wysokimi odsetkami takiej ludności, przekraczającymi 2/3, a niekiedy nawet 70% ogółu osób w wieku powyżej 15 lat, cechowały się miejscowości położone w zachodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz na Skalnym Podhalu. Zastanawiający, ze względu na analizowane problemy, jest tu nie tyle przykład peryferyjnie położonej gminy Lipnica Wielka, w której omawiany udział wynosił 72%, co gminy Szaflary, sąsiadującej bezpośrednio z Nowym Targiem, do której już od dawna docierają autobusy miejskiej komunikacji, stwarzające wręcz idealne warunki dostępu do tego miasta, a mimo to udział ludności rolniczej, która miała jedynie wykształcenie podstawowe ukończone lub nie ukończone, należał do najwyższych na całym Podhalu. Ta niekorzystna sytuacja w zakresie wykształcenia na Podhalu wynika z kilku powodów. Najważniejszym z nich wydaje się, akcentowane już wcześniej, stosunkowo niskie w ogóle wykształcenie mieszkańców regionu, z którym wiążą się określone aspiracje rodziców w zakresie przygotowania dzieci do życia w nowoczesnym społeczeństwie. Powszechną praktyką w Polsce i w badanym regionie jest kierowanie młodzieży do takich szkol, jakie kończyli rodzice [Jakubowicz 1994], przy czym na Podhalu wybierano dotąd najczęściej takie kształcenie, które dawało konkretny zawód w możliwie krótkim cyklu nauki. Mniej istotną sprawą było samo wykształcenie dzieci, postrzegane w kontekście ich przygotowania do życia w szybko zmieniającym się świecie. Trwałość takich zachowań mieszkańców Podhala w dziedzinie kształcenia można także łączyć ze specyficznymi sposobami kształtowania ich aktywności zawodowej. Ludność regionu Podhala znana jest od dawna, nie tylko w Polsce, z wysokich umiejętności rzemieślniczych, zdobywanych w większości poza szkołą, dzięki przyuczaniu młodych ludzi do pracy w określonym zawodzie. Tak do dzisiaj uczą się fachu podhalańscy cieśle, murarze, dekarze, flisacy, dorożkarze, robotnicy leśni, a także wytwórcy oscypków, a przede wszystkim znaczna część osób związanych z obsługą turystów. Najczęściej są oni przygotowywani do wykonywania wielu różnych zawodów, co wydaje się szczególnie ważne w przypadku prowadzenia wielofunkcyjnych gospodarstw rolniczo-rzemieślniczo-turystycznych. Niestety większość tej ludności ma ukończoną jedynie szkołę podstawową. Można też stwierdzić, że potrzeby szerszego kształcenia ludności na poziomie średnim i wyższym nie wywoływała lokalna gospodarka Podhala, oparta jeszcze do końca lat 60. głównie na rolnictwie i tradycyjnym rzemiośle, a dopiero w latach późniejszych także na turystyce.

61 Tabela 35. Uczniowie i absolwenci szkół ponadpodstawowych na Podhalu w roku szkolnym 1987/88 i 1996/97 według rejonów 1 Liczba uczniów w szkołach 1 Liczba absolwentów ze szkól 1 w tym; i zasadnicze zawodowe B > l> 00 CO OJ IO Th co inne średnie i policealne r 305 I s razem Ol co rh CO Th rh I I rh Th rh Th o rh zasadnicze zawodowe i inne średnie i policealne razem O pj 809! O rh J Liczba absolwentów szkół podstawowych Rok szkolny Nazwa rejonu* 11987/ / /88 1 Ot t> O CO Th co ic t> Ot co 0) co O) t> t> UO rh Ol 00 co Th rh o co o Ot o rh 229 H OJ CO 1 o O) /97 Ol Th co 11987/ rh Ot co / I co Ol rh I 1620 I O ot o rh 11987/88 1 Th i o i co t'** co co CO oco 1996/97 rh OJ rh CO OJ Ol lo co Ttf rh 00 tio 00 rh co rh t> OJ i I rh O I I ! i I 4052 E 624 I! 214! i 3913 I 4955 I I I i I t- 00 lo! / / / /97 Skalne Podhale Pieniny i Dolina Ochotnicy Kotlina Orawsko- Nowotarska część zachodnia Kotlina Orawsko- Nowotarska część wschodnia i Pogórze Dolina górnej Raby Razem Objaśnienia: jak w tabeli 22 Źródło: Kuratorium Oświaty i Wychowania w Nowym Sączu

62 W warunkach gospodarki socjalistycznej te dziedziny działalności nie motywowały do zdobywania wykształcenia, ponieważ ich rozwój nie wynikał w większym stopniu z indywidualnej przedsiębiorczości mieszkańców, lecz z istniejącego porządku ustalonego przez centralnego planistę. Aż do 1990 roku znaczna część prywatnych kwater turystycznych wydzierżawiana była instytucjom uspołecznionym, z reguły na kilka lat, co gwarantowało właścicielom stały dochód i nie zmuszało do prowadzenia działalności w warunkach konkurencji. Niemniej, podobnie jak w innych rejonach kraju, również na Podhalu na występującą sytuację w dziedzinie kształcenia duży wpływ miała dostępność młodzieży do szkół i oferowana liczba miejsc w poszczególnych ich typach. Niestety sytuacja Podhala pozostaje pod tym względem do dzisiaj mało korzystna. Problem dotyczy zarówno niedostatecznej liczby miejsc w szkołach ponadpodstawowych, jak też ich struktury oraz rozmieszczenia na terenie regionu. W roku szkolnym 1987/88 liczba absolwentów, którzy ukończyli tu klasę VIII wynosiła 3853, natomiast liczba absolwentów wszystkich szkół ponadpodstawowych, w których mogli oni podjąć dalszą naukę - około 2600 (zobacz tabela 35). Z porównania tych liczb wynika, że dla znacznej części młodzieży kończącej szkoły podstawowe (około 1/4) mogło brakować miejsc w lokalnych szkołach, przede wszystkim w liceach ogólnokształcących i w średnich technicznych przygotowujących do zawodu. W tym czasie, w innych częściach woj. nowosądeckiego takich problemów nie było, a niedobór miejsc dla absolwentów klas VIII nie przekraczał 10%. Warunki kształcenia młodzieży były więc zdecydowanie lepsze niż na Podhalu. Drugim problemem negatywnie rzutującym na ocenę sytuacji regionu w zakresie kształcenia była struktura oferowanych w szkołach ponadpodstawowych miejsc. Na ogólną liczbę 10,8 tys. uczącej się młodzieży przy końcu lat 80., do liceów ogólnokształcących uczęszczało zaledwie 20% ogółu, a znacznie więcej do zasadniczych zawodowych. Najliczniejsza grupa podhalańskiej młodzieży (43% ogółu) uczyła się w różnego typu technikach i liceach, w których także zdobywało się konkretny zawód. Jeszcze gorzej kształtowała się w tym czasie struktura absolwentów według typów ukończonych szkół, ponieważ udział liceów ogólnokształcących nieznacznie tylko przekraczał 17%, a zasadniczych szkół zawodowych obejmował ponad połowę ogółu. Kolejną sprawą szkolnictwa była w latach 80. na Podhalu dostępność młodzieży do szkół ponadpodstawowych w poszczególnych częściach regionu. Stosunkowo najlepiej było pod tym względem na Skalnym Podhalu, którego obszar w zasadzie pokrywa się z istniejącym obecnie powiatem tatrzańskim. Tutaj prawie każdy absolwent klasy VIII mógł kontynuować naukę w szkołach położonych na terenie Zakopanego. Jednakże istniejąca oferta kształcenia obejmowała głównie technika i 3-letnie szkoły zawodowe. W roku szkolnym 1987/88 uczyło się w Zakopanem prawie 3,9 tys. młodzieży, z czego najwięcej w zasadniczych szkołach zawodowych, a relatywnie mało (mniej niż 16%) w liceach ogólnokształcących, co jednakże było wskaźnikiem dosyć korzystnym na tle całego regionu. Znacznie gorzej w zakresie dostępu do szkół było wtedy na terenach obecnego powiatu nowotarskiego. Wszędzie, poza centralną jego częścią obejmującą miasto Nowy Targ i okolice, lokalne

63 szkoły mogły przyjąć nie więcej jak 20-35% absolwentów VIII klas. Łącznie pod koniec lat 80. na obszarze powiatu uczyło się w szkołach ponadpodstawowych prawie 7 tys. młodzieży, a niedobór miejsc dla absolwentów klas VIII ocenić można na około 25%. Dlatego pewna ich część uczęszczała do szkół w Zakopanem, a także w Jordanowie, a nawet Nowym i Starym Sączu. Kilkuset absolwentów szkół podstawowych, którzy nie kontynuowali nauki szkolnej, mogło w tym czasie zdobywać zawód poprzez wspomniane wcześniej przyuczanie, kiedy podejmowali pracę w warsztatach rzemieślniczych lub gdy wstępowali do Ochotniczych Hufców Pracy, które były także organizowane na Podhalu. Nie zmienia to jednakże faktu, że oprócz przyczyn subiektywnych ważnym powodem braku kontynuowania dalszej nauki po ukończeniu VIII klasy, przez część młodzieży, była mała liczba miejsc w szkołach średnich. Te sprawy były znane władzom politycznym i administracyjnym regionu, gdyż każdego roku sporządzano na ich użytek stosowne sprawozdania, w których wskazywano wyraźnie na Podhale, jako na rejon o bardzo dużym odsetku młodzieży nie kontynuującej nauki po skończeniu szkoły podstawowej, różniący się pod tym względem od innych części woj. nowosądeckiego. Przemiany w kształceniu młodzieży w okresie transformacji Odziedziczone po okresie Polski Ludowej szkolnictwo wymagało już na początku przeprowadzanych zmian ustrojowych znacznej reorganizacji. Obok przekształceń strukturalnych, dotyczących kierunków i poziomu kształcenia, należało znacznie zwiększyć liczbę miejsc w szkołach i stworzyć warunki do objęcia nauką możliwie wszystkich absolwentów szkół podstawowych. Zadanie to było tym bardziej trudne, że w latach 90. miały miejsce spore przyrosty liczby absolwentów klas VIII, dochodzące rocznie do kilkuset osób. Np. w roku szkolnym 1996/97 na całym Podhalu było o ponad 200 absolwentów klas VIII więcej niż w 1987/88. Największe związane z tym problemy dotyczyły powiatu nowotarskiego, gdzie liczba absolwentów szkół podstawowych powiększała się najbardziej (zobacz tabela 36). W powiecie tatrzańskim miał miejsce natomiast proces odwrotny, bowiem szkoły podstawowe opuszczała coraz mniejsza liczba młodzieży, co stwarzało możliwości kształcenia na terenie Zakopanego osób pochodzących także z innych części regionu. W opisanych warunkach, pomiędzy rokiem szkolnym 1987/88 a 1996/97, a więc w początkowym okresie transformacji systemowych, liczba uczniów powiększyła się w szkołach ponadpodstawowych Podhala do ponad 12,4 tys. osób (o prawie 15%). Przyrost ten rozłożył się jednak bardzo nierównomiernie na terenie regionu, ponieważ w Zakopanem wzrost przekroczył 22%, a w ośrodkach szkolnictwa położonych na terenie obecnego pow. nowotar

64 skiego, gdzie potrzeby był największe, był o połowę niższy. Oznacza to, że doszło tutaj do pogorszenie warunków dostępu młodzieży do szkół. Może o tym świadczyć spadek procentowego udziału absolwentów szkół ponadpodstawowych, obliczony w stosunku do liczby absolwentów klas VIII, z 59,3% w roku 1987/88 do 54,1% w 1996/97. Z powodu tej sytuacji, a także z innych względów, spora część młodzieży nie podejmowała w ogóle nauki po ukończeniu szkoły podstawowej. W skali całego Podhala dotyczyło to każdego roku ponad 200 absolwentów, tzn. prawie 5,5% ich ogólnej liczby. W pozostałych częściach woj. nowosądeckiego (w tzw. rejonach szkolnych, których było łącznie 4: gorlicki, limanowski, nowosądecki i nowotarski) dalszej nauki nie podejmowało na ogół mniej niż 1% absolwentów. Tabela 36. Absolwenci szkół podstawowych w miastach i gminach Podhala według wybranego, dalszego kierunku kształcenia w roku szkolnym 1997/98 Miasto/Gmina Liczba absolwentów ogółem Spośród nich wybrało w % ogółu absolwentów średnie zasadnicze LO zawodowe zawodowe %nie kontynuujących nauki Nowy Targ ,5 38,9 24,0 0,6 Rabka* ,9 25,2 28,1 1,8 Szczawnica ,6 38,5 25,2 4,7 Zakopane ,0 53,0 29,0 2,0 Biały Dunajec 87 9,2 32,2 47,1 11,5 Bukowina Tatrzańska ,2 31,6 33,5 18,7 Czarny Dunajec ,3 28,2 44,9 12,6 Czorsztyn ,9 35,5 44,4 3,2 Jabłonka ,8 21,1 45,8 5,3 Kościelisko ,1 27,7 46,2 10,9 Krościenko n/dunajcem ,0 31,1 29,2 4,7 Lipnica Wielka 82 8,5 36,6 48,8 6,1 Łapsze Niżne ,0 27,1 46,5 1,4 Nowy Targ ,6 33,0 41,2 6,2 Ochotnica Dolna ,8 43,8 29,3 3,1 Poronin 169 5,3 42,0 46,2 6,5 Raba Wyżna ,1 31,1 41,0 4,8 Szaflary 129 9,3 32,6 42,6 15,5 Objaśniena: * razem z gminą Rabka Źródło: dane Kuratorium Oświaty i Wychowania w Nowym Sączu Odsetki nie uczących się dalej absolwentów klas VIII były na terenie Podhala bardzo różne i wahały się od poniżej 1% w mieście Nowym Targu, do prawie 19% w gminie Bukowina Tatrzańska. Trudno wskazać jednoznacznie na przyczyny tych różnic. Zaskakiwać może szczególnie wysoka liczba nie uczących się w większości gmin turystycznych Skalnego Podhala (wspomniana już Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Biały Dunajec), gdzie warunki kształcenia młodzieży, wynikające z dostępności do szkół Zakopa-

65 nego i z dużej liczby miejsc w tych szkołach oraz ze sprawnej komunikacji, są najlepsze w całym regionie. Szczególny wydaje się przykład cytowanej już poprzednio gminy Szaflary, z której w roku szkolnym 1997/98 aż co szósty absolwent klas VIII nie podjął dalszej nauki. Bardziej zrozumiała jest sytuacja gminy Czarny Dunajec, najbardziej emigracyjnego obszaru Podhala, z której nie uczy się dalej ponad 10% absolwentów, mających najczęściej w perspektywie wyjazd do USA. Na tle całego regionu, oprócz miast, zdecydowanie najkorzystniej pod względem dalszego kształcenia absolwentów przedstawia się rejon Pienin i Pogórza Spisko-Gubałowskiego, a także Rabki i okolicznych wsi, gdzie równocześnie ogólny poziom wykształcenia mieszkańców jest wyższy niż w innych częściach Podhala. W reformowaniu podhalańskiego szkolnictwa niezmiernie istotne były zmiany w strukturze kształcenia ponadpodstawowego. Polegały one, podobnie jak w całym kraju, głównie na ograniczaniu miejsc w szkołach zasadniczych zawodowych, a wzroście w liceach ogólnokształcących i średnich zawodowych, a także na wzbogacaniu profilu kształcenia o nowe specjalności. Wiązało się z tym najczęściej uruchamianie nowych szkół ogólnokształcących (często prywatnych), lub ich tworzenie w ramach istniejących zespołów szkół zawodowych. W tych ostatnich typach szkół zostały zasadniczo zweryfikowane profile kształcenia pod kątem zgodności z potrzebami rynku pracy. W rezultacie o ponad połowę wzrosła w latach liczba uczniów w liceach ogólnokształcących, a ich udział powiększył się do ponad 27% i był nieco wyższy niż w woj. nowosądeckim. O prawie 1/4 powiększyła się też w tym czasie liczba młodzieży w średnich szkołach zawodowych. Równocześnie o blisko 13% spadła w 3-letnich zasadniczych zawodowych. W ten sposób pod koniec lat 90. już ponad 2/3 ogółu absolwentów klas VIII uczyło się w szkołach średnich. Był to udział znacznie wyższy niż przy końcu poprzedniej dekady. Niemniej należy stwierdzić, że w tym czasie w woj. nowosądeckim odsetek młodzieży uczącej się w średnich szkołach przekraczał już 70%. Różnica ta wynikała głównie z dużego znaczenia średnich szkół zawodowych, a nie liceów ogólnokształcących. Trzeba też zauważyć, że stwierdzony regres kształcenia w zasadniczych szkołach zawodowych wiązał się w znacznym stopniu z procesami restrukturyzacji podhalańskiej gospodarki, w tym przede wszystkim z upadkiem miejscowej fabryki obuwia. Zakład ten posiadał własne szkoły przygotowujące do zawodu w krótkim cyklu kształcenia (3-letnim), które zostały zlikwidowane na początku lat 90. Po ich ukończeniu absolwenci znajdowali pracę przy produkcji butów. Od połowy minionej dekady kształcenie w zawodach związanych z przemysłem obuwniczym zostało w Nowym Targu wznowione. Jest prowadzone w jednym z zespołów szkół zawodowych w specjalnościach obuwnik oraz w Technikum Przemysłu Skórzanego, po porozumieniu z miejscowymi spółkami wytwarzającymi obuwie. Z potrzebami podhalańskiej gospodarki wiązać też można poszerzanie oferty kształcenia miejscowych szkół średnich o takie specjalności, jak agroturystyka, finanse, rachunkowość, czy weterynaria.

66 Problem wykreowania na Podhalu innego modelu nauki młodzieży, w stosunku do tego, który tu istnieje, wydaje się bardziej trudny, niż w innych częściach naszego kraju. Wiąże się to nie tylko z podanymi wcześniej ograniczeniami w dostępie młodzieży do szkół średnich, ale także z funkcjonowaniem wspomnianego stereotypu kariery życiowej młodych ludzi, mających w perspektywie wyjazd do Stanów Zjednoczonych lub różne dochodowe zajęcia wykonywane na miejscu, nie wymagające wykształcenia. Jest on szczególnie popularny na obszarach silnej emigracji amerykańskiej (gminy: Czarny Dunajec, Biały Dunajec, Nowy Targ, Bukowina Tatrzańska). Innym zagadnieniem związanym z kształceniem jest szczupła baza, z której mogą się rekrutować uczniowie szkół średnich i kandydaci na studia. Istnieje bowiem stwierdzona w wielu badaniach prawidłowość [Jakubowicz 1992, 1994; Pohoski 1984], że o długości i rodzaju kształcenia młodzieży decyduje wykształcenie rodziców. Tę zależność potwierdzają także badania autora przeprowadzone w szkołach Nowego Targu w roku Objęto nimi 1074 uczniów (prawie 1/4 ogółu uczących się wtedy w szkołach ponadpodstawowych tego miasta), uczęszczających zarówno do liceum ogólnokształcącego, jak i lokalnych szkół zawodowych oraz średnich o profilu zawodowym. Badania te ujawniają przede wszystkim nikłą obecność w szkołach średnich (głównie jednak w liceach ogólnokształcących) młodzieży pochodzącej z rodzin o niskim poziomie wykształcenia rodziców (zobacz tabela 37), których na Podhalu jest najwięcej. Tabela 37. Wybór szkoły przez absolwentów klas VIII a wykształcenie rodziców Wykształcenie rodziców Uczniowie LO w tym uczęszczający do technika 5 lat inne średnie zasadnicze zawodowe liczba %ogółu liczba % liczba % liczba % liczba % podstawowe , , , , ,2 zasadnicze zawodowe , , , , ,8 średnie , , , , ,2 półwyższe i wyższe , , , ,5 9 4,8 Razem , , , , ,1 Źródło: badania własne Spośród ponad 300 zbadanych uczniów uczęszczających do LO najmniej było tych, którzy mieli rodziców z wykształceniem podstawowym. Nieliczne były też dzieci rodziców z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Te dwie grupy dzieci uczyły się głównie w zasadniczych szkołach zawodowych oraz w średnich zawodowych, ale o 4-letnim cyklu nauki. Uczęszczało do nich blisko 3/4 ogółu, w tym większość do zasadniczych zawodowych. Badania pokazały, że dopiero posiadanie przez ojca lub matkę wykształcenia średniego, a zwłaszcza wyższego, wpływało zdecydowanie wyraźnie na wybór kierunku dalszego kształcenia dziecka w szkołach ponadpodstawowych. Gdy

67 idzie o rodziny, z których przynajmniej jedna osoba miała ukończone studia wyższe magisterskie lub licencjackie, to zdecydowana większość ich dzieci uczyła się w liceach ogólnokształcących, a znikoma w zasadniczych zawodowych (tabela 37). Z kolei dzieci rodziców posiadających wykształcenie średnie uczyły się głównie w technikach i liceach zawodowych. Spory jednak procent (około 15%) uczęszczał do zasadniczych zawodowych. Tabela 38. Wybór szkoły przez uczniów, którzy rozpoczynali naukę na początku lat 90. a wykształcenie rodziców Wykształcenie Uczniowie LO w tym uczęszczający do technika 5 lat inne średnie zasadnicze zawodowe rodziców liczba %ogółu liczba % liczba % liczba % liczba % podstawowe 57 13,0 8 14,0 9 15, , ,6 zasadnicze zawodowe 96 21, , , , ,4 średnie , , , , ,1 półwyższe i wyższe 85 19, , , ,9 4 4,7 Razem , , , , ,4 Źródło: badania własne W przeprowadzonych badaniach próbowano ustalić też, czy te zachowania rodziców, wobec kształcenia swoich dzieci, ulegają ewolucji pod wpływem nowych warunków społeczno-ekonomicznych, powstałych po roku W tym celu zbadano wykształcenie rodziców dzieci, które w 1996 roku znajdowały się już w ostatnich klasach różnych szkół, a podejmowały naukę na początku lat 90. oraz dzieci, które były w klasach pierwszych i dokonywały wyboru szkoły około połowy lat 90, już pod wpływem bardziej zmienionych tendencji w polskim szkolnictwie ponadpodstawowym. Tabela 39. Wybór szkoły przez uczniów, którzy rozpoczynali naukę w połowie lat 90. a wykształcenie rodziców Wykształcenie rodziców Uczniowie LO w tym uczęszczający do technika 5 lat inne średnie zasadnicze zawodowe liczba % ogółu liczba % liczba % liczba % liczba % podstawowe 68 10,9 9 13,2 7 10, , ,8 zasadnicze zawodowe , , , , ,0 średnie , , , , ,0 półwyższe i wyższe , , , ,3 5 5,0 Razem , , , , ,8 Źródło: badania własne

68 Badania te wskazują na znaczną zmianę postawy rodziców wobec kształcenia dzieci i wzrost przekonania o korzyściach płynących z wyboru lepszej szkoły. Wprawdzie licea pozostawały nadal w połowie lat 90. domeną dzieci z rodzin lepiej wykształconych, ale w roku szkolnym 1996/97 osoby posiadające rodziców o niskim poziomie wykształcenia wybierały znacznie częściej średnie szkoły zawodowe, a nie zasadnicze zawodowe, jak to miało miejsce na początku lat 90. (zobacz tabela 39). Z nowszych materiałów statystycznych odnoszących się do sytuacji szkolnictwa ponadpodstawowego w dwóch istniejących na Podhalu powiatach wynika, że te pozytywne aspiracje w zakresie kształcenia młodzieży wyraźnie nasiliły się w latach Jak się okazuje, w roku szkolnym 1999/2000 do szkół średnich ogólnokształcących i zawodowych uczęszczało już ponad 3/4 ogółu uczniów, z czego do samych tylko liceów ogólnokształcących blisko 1/3. O trwałych cechach tej tendencji świadczyć może widoczna różnica pomiędzy udziałem absolwentów, którzy opuszczali w tym roku poszczególne typy szkół ponadpodstawowych, a udziałem uczącej się wówczas w tych szkołach młodzieży. Tabela 40. Szkolnictwo ponadpodstawowe na Podhalu w roku 2000 powiat Podhale nowotarski tatrzański Liczba szkół ponadpodstawowych ogółem w tym: licea ogólnokształcące średnie zawodowe zasadnicze zawodowe Uczniowie w szkołach ogółem w tym: licea ogólnokształcące średnie zawodowe zasadnicze zawodowe % uczniów w szkołach: licea ogólnokształcące 32,5 42,5 17,4 średnie zawodowe 42,8 32,4 58,6 zasadnicze zawodowe 24,7 25,1 24,0 Absolwenci szkół ogółem w tym: licea ogólnokształcące średnie zawodowe zasadnicze zawodowe % absolwentów w szkołach: licea ogólnokształcące 26,1 33,3 11,2 średnie zawodowe 41,8 35,8 54,1 zasadnicze zawodowe 32,1 30,9 34,7 Źródło: R o c z n i k s t a t y s t y c z n y w o j. m a ł o p o l s k i e g o Ten stan szkolnictwa szybko się zmienia i na podstawie zamieszczonych w strategii powiatu nowotarskiego materiałów można stwierdzić, że w roku 2002 było już 39 różnych szkół ponadpodstawowych (LO, średnich zawodowych i zasadniczych zawodowych oraz specjalnych) zgrupowanych w kilkunastu zespołach i podległych władzom starostwa. Równocześnie istniało 15 szkół różnego typu prowadzonych przez inne organy (Urząd Marszałkowski, urzędy gminne, osoby fizyczne oraz stowarzyszenia świeckie i kościelne) na terenie nie tylko miasta Nowego Targu, ale także Rabki, Czarnego Dunajca,

69 Jabłonki, Niedzicy i Lipnicy Wielkiej. Szczególnie zastanawiająca wydaje się liczba samych 17 liceów ogólnokształcących (w tym 7 dla osób dorosłych), których działalność decyduje o wielkości bazy rekrutacyjnej dla wyższych uczelni. W rezultacie tych procesów rozwojowych w powiecie nowotarskim zdecydowanie na pierwsze miejsce w kształceniu ponadpodstawowym wysunęły się licea ogólnokształcące, a dopiero na drugim miejscu znajdowały się średnie szkoły zawodowe. Tymczasem w powiecie tatrzańskim licea ogólnokształcące miały zdecydowanie mniejsze znaczenie i ustępowały miejsca wyraźnie różnego typu szkołom zawodowym (głównie średnim - tabela 40). Niezależnie od istniejącego podziału administracyjnego, obydwa powiaty - nowotarski i tatrzański - trzeba traktować jako jeden komplementarnie wykształcony region kształcenia ponadpodstawowego, obejmujący całe Podhale, który powinien oferować możliwie szeroki profil nauki, uwzględniający współczesne tendencje edukacyjne społeczeństwa i zainteresowania uczącej się w szkołach młodzieży. Rola Zakopanego jako ośrodka kształcenia wydaje się w tym regionie wyjątkowa ze względu na obecność szeregu szkół o unikalnych propozycjach edukacyjnych. Należy do nich Szkoła Rzemiosł Artystycznych im. Heleny Modrzejewskiej, znana z wysokiego poziomu kształcenia w zakresie tkactwa artystycznego, haftu i koronkarstwa. W 1998 roku uczyło się tu 400 młodych osób nie tylko z Podhala, ale także z innych części Polski [Ustupski 1998]. Artystyczny profil ma też w Zakopanem Liceum Sztuk Plastycznych im. M. Kenara, które jest znaną w kraju placówką kształcącą młodzież w zawodach artystycznych. Jego uczniowie rekrutują się nie tylko z Podhala, ale także z innych regionów kraju. W 1998 roku uczyło się tutaj kilkanaście osób pochodzących z odległego Ciechanowa, z Warszawy oraz z bliżej położonych miejscowości: Limanowej, Wadowic, Nowego Sącza, Makowa Podhalańskiego i innych. Jednak pod względem znaczenia dla lokalnej gospodarki wyróżnia się na terenie Zakopanego Zespół Szkół Hotelarsko-Turystycznych. Pod koniec lat 90. uczyło się tu średnio około 1000 osób. W Zespole mieściło się 5 Szkół średnich i pomaturalne Studium Obsługi Ruchu Turystycznego. Najwięcej młodzieży (ponad 450) uczęszczało do Technikum Hotelarskiego. Natomiast w pozostałych szkołach (Liceum Techniczne, Liceum Ekonomiczne, Liceum Handlowe, Technikum Gastronomiczne) było od 120 do 190 uczniów. Rekrutuje się z nich znaczna część osób pracujących w podhalańskiej turystyce (biura turystyczne, hotele, domy wczasowe, handel, gastronomia). Na lokalny rynek pracy trafiają też najczęściej absolwenci zakopiańskich szkół zawodowych o specjalnościach budowlanych. W obecnej ofercie edukacyjnej Podhala znajdują się też od pewnego czasu studia wyższe. Jeszcze w latach 80. uruchomione zostało tu przez ówczesną Wyższą Szkołę Ekonomiczną z Krakowa (obecną Akademię Ekonomiczną) kształcenie zaoczne o profilu ekonomiczno-turystycznym, w pomieszczeniach Technikum Hotelarskiego. Studia te (licencjackie i magisterskie) prowadzone są przez Akademię nadal, ale już na terenie Nowego Targu. Tutaj też od roku akademickiego 2001/02 rozpoczęła działalność Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa kształcąca młodzież (na I rok przyjęto 300 osób) w czterech specjalnościach: fizykoterapia, język polski, pielęgniarstwo ogólne i rekreacja fizyczna. Planuje się poszerzenie profilu studiów

70 0 kolejne cztery specjalności (m.in. ochrona środowiska). Niejasne są natomiast perspektywy studiów wyższych na terenie Zakopanego. Na początku lat 90. otwarła tu swoją filię Szkoła Biznesu z Nowego Sącza, która zorganizowała studia zaoczne na Wydziale Administracji Publicznej i Prawa Gospodarczego [Parczewski 1998]. Od roku akademickiego 1998/99 szkoła nie prowadziła już jednak naboru nowych kandydatów na studia. Natomiast rok wcześniej rozpoczęto na terenie Zakopanego kształcenie studentów (60 osób) na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, które miało dać początek filii Uniwersytetu (po zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym pozwalającej uczelniom na tworzenie filii). Rozważano też wtedy możliwość uruchomienia studiów z zakresu zarządzania kulturą, turystyką 1sportem, a także z ochrony środowiska [Parczewski 1998]. Te zamierzenia miały szerokie poparcie władz samorządowych, a także Podhalańskiego Związku Gmin i Związku Podhalan działającego w Polsce i w USA. Są też zapisane w strategii miasta Zakopane na najbliższe lata. Niemniej nie zostały dotąd zrealizowane. Należy nadmienić, że w Zakopanem prowadzi działalność Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, które kształci na poziomie licencjatu. A. Parczewski [1998], pisząc o studiach na Podtatrzu, słusznie zauważa, że ich zorganizowanie to nie tylko możliwość kształcenia młodzieży, ale także stworzenia atmosfery ośrodka akademickiego, sprzyjającej rozwojowi kultury i organizowaniu badań o podstawowym znaczeniu dla życia gospodarczego regionu. Dodać należy, że Zakopane jest tym miejscem na Podhalu, które ma najbardziej korzystne warunki intelektualne dla funkcjonowania szkoły wyższej, związane z prowadzonymi na terenie Tatr badaniami naukowymi i z bogatym życiem kulturalnym (znany w kraju teatr im. Witkacego, liczne imprezy kulturalne o międzynarodowej randze). W Zakopanem działa stacja naukowa PAN, prowadząca badania nad wykorzystaniem wód geotermalnych, funkcjonuje Muzeum Tatrzańskie i wiele domów pracy twórczej odwiedzanych przez wybitnych ludzi nauki. Nie bez znaczenia jest też sam mit Zakopanego, jako miejsca szczególnego w polskich Karpatach, w którym nie tylko się wypoczywa i uprawia rożne sporty, ale także obcuje z unikalną kulturą podhalańskich górali, obecną w ich codziennym życiu.

71 ZMIANY NA LOKALNYM RYNKU PRACY I W ZATRUDNIENIU LUDNOŚCI

72 Sytuacja na rynku pracy Podhala w latach dziewięćdziesiątych Podjęte pod koniec lat 80. XX wieku w polskiej gospodarce transformacje doprowadziły do znacznych spadków pozarolniczego zatrudnienia, spowodowanych zarówno upadłością wielu zakładów, jak i koniecznością dostosowania liczby pracujących do rzeczywistych potrzeb. Największe ograniczenia na rynku pracy miały miejsce na początku lat 90. W woj. nowosądeckim w latach zatrudnienie spadło o prawie 30 tys. osób, czyli o blisko 24%, a na Podhalu o blisko 20 tys., tzn. o ponad 33% (z ponad 56 tys. do 36,5 tys.). Tutaj na zaistniałe zmiany wpłynęła przede wszystkim redukcja zatrudnienia w działach produkcyjnych, a więc w przemyśle, transporcie i w budownictwie, związana z upadłością części zakładów lub z ich restrukturyzacją (upadek fabryki obuwia w Nowym Targu i fabryki nart w Szaflarach, prywatyzacja handlu, duże ograniczenia w działalności państwowych przedsiębiorstw transportowych itp.). W przemyśle zatrudnienie obniżyło się z około 11 tys. do 8 tys. osób. Natomiast w niewielkim stopniu zmniejszyła się liczba pracujących w działach nieprodukcyjnych, tzn. w oświacie, w służbie zdrowia i w administracji. Najważniejszą rolę na podhalańskim rynku pracy spełniały w 1988 roku miasta, w których łącznie z rzemiosłem skupiało się prawie 75% ogólnego zatrudnienia w pozarolniczych działach produkcji i usług na terenie całego regionu (tabela 41). Miasta miały wtedy znaczne nadwyżki miejsc pracy w stosunku do posiadanej liczby ludności czynnej zawodowo i dlatego były znaczącymi ośrodkami zatrudnienia dla mieszkańców wsi. Za wyjątkiem Szczawnicy, w każdym z pozostałych miast liczba pozarolniczych miejsc pracy na 1000 mieszkańców wynosiła od blisko 490 do ponad 580. Najwięcej miejsc pracy miał Nowy Targ, w którym w 1988 roku zatrudnionych było ponad 20 tys. osób, czyli prawie 1/3 ogółu z całego Podhala. W Zakopanem wskaźnik na 1000 mieszkańców był niższy, a udział w ogólnym zatrudnieniu wynosił około 25%. Z wiejskich ośrodków pozarolniczego zatrudnienia większe znaczenie miała w roku 1988 jedynie gmina Rabka (tabela 41), której korzystna sytuacja, jako lokalnego rynku pracy, związana była z dużym węzłem kolejowym w Chabówce. Tu dojeżdżało kilkaset osób z pobliskich wsi. Oprócz Rabki pewne znaczenie w lokalnym zatrudnieniu miały jeszcze w tym czasie dwie gminy, a mianowicie Krościenko i Czorsztyn. W tej ostatniej trwała budowa zapory wodnej, co wymagało większego zatrudnienia pracowników. Wspomniana wcześniej redukcja miejsc pracy dotyczyła w latach bez mała wszystkich miast i gmin Podhala, ale skala spadków była różna i wahała się od 25 do prawie 60%. W miastach regionu była bardziej wyrównana i na ogół nie przekraczała 37%. Miało to istotny wpływ na stan lokalnego rynku pracy. Spośród miast względnie mały spadek miał Nowy Targ, mimo że w tym okresie trwał już proces upadłościowy fabryki obuwia połączony ze znacznymi zwolnieniami ludzi z pracy [Troć 1996].

73 Tabela 41. Pracujący w pozarolnych uspołecznionych działach gospodarki i w rzemiośle w 1988 roku Miasto/Gmina Pracujący razem w tym bez rzemiosła Pracujący na 1000 mieszkańców w tym %pracujących usługach niematerialnych W przemyśle W rzemiośle Nowy Targ ,7 17,0 10,6 Rabka ,7 57,6 5,6 Szczawnica ,8 48,4 8,3 Zakopane ,2 46,9 7,1 Biały Dunajec ,5 12,1 28,1 Bukowina Tatrzańska ,2 31,8 25,6 Czarny Dunajec ,1 26,8 20,3 Czorsztyn ,8 25,7 17,7 Jabłonka ,3 32,8 12,3 Krościenko n/dunajcem ,6 34,3 13,6 Łapsze Niżne ,5 28,4 13,2 Nowy Targ ,9 20,9 32,4 Ochotnica ,0 34,8 19,6 Dolna Raba Wyżna ,6 34,0 18,8 Rabka ,3 5,9 13,0 gm. tatrzańska ,3 24,8 30,6 Źródło: R o c z n i k s t a t y s t y c z n y w o j. n o w o s ą d e c k i e g o Obliczenia własne Poza miastami największe ubytki w liczbie zatrudnionych, przekraczające nawet 50% wystąpiły w dwóch gminach, posiadających w okresie Polski Ludowej bardziej znaczące zakłady pracy, a mianowicie w Białym Dunajcu (fabryka nart w Szaflarach) i w Rabce (wspomniana duża stacja kolejowa w Chabówce). W innych gminach spadki te były mniejsze, a o ich skali decydowała struktura istniejących miejsc pracy. Redukcje zatrudnienia dotyczyły bowiem głównie sfery produkcyjnej oraz usług rynkowych, związanych przede wszystkim z turystyką. W związku z tym w gminach turystycznych ubytki w liczbie miejsc pracy były na ogół wyższe niż w rolniczych (szczególnie w Bukowinie Tatrzańskiej i w dawnej gminie tatrzańskiej). Dosyć znaczne były też w okolicy Nowego Targu (przede wszystkim w gminie Nowy Targ). Natomiast na obszarach położonych w sąsiedztwie Jeziora Czorsztyńskiego (gmina Czorsztyn i częściowo Łapsze Niżne) liczba miejsc pracy nie uległa większym zmianom. Dalej bowiem wielu robotników z tutejszych wsi pracowało przy budowie zapory wodnej na Dunajcu. W ocenach polskiej transformacji rok 1993 uważany jest za początek ożywienia gospodarczego [Domański 1997], w wyniku którego zahamowany został wcześniejszy regres w liczbie pozarolniczych miejsc pracy. W wielu częściach kraju odnotowano nawet ich niewielki wzrost. Tak było też na

74 Podhalu, bowiem w latach lokalne zatrudnienie powiększyło się 0 prawie tysiąc osób. Jednak główny udział miały w tym przyroście gminy wiejskie ze Skalnego Podhala (Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, gmina tatrzańska), które wcześniej utraciły najwięcej pracujących poza rolnictwem. Tutaj o zmianach mogły zadecydować przeprowadzane w turystyce reformy. Natomiast w kilku pozostałych gminach, położonych poza Skalnym Podhalem, niewielki wzrost liczby miejsc pracy wiązał się z rozwojem prywatnych firm wytwarzających odzież skórzaną i inne przedmioty użytkowe (gmina Nowy Targ, Rabka) lub zajmujących się obróbką drewna i turystyką (gmina Ochotnica Dolna). Szczególnym przypadkiem była w tym czasie Lipnica Wielka, gdzie przyrost zatrudnienia wynikał z utworzenia w tej miejscowości siedziby nowej gminy. Trudna sytuacja wystąpiła w tym czasie na rynku pracy w gminach pienińskich i położonych wokół Jeziora Czorsztyńskiego. Nie udało się tu bowiem, w połowie lat 90., zwiększyć przewozu turystów tratwami przez przełom Dunajca, a równocześnie wielu mieszkańców, zatrudnionych w Nowotarskich Zakładach Obuwniczych utraciło pracę. Skutki tego widać było najwyraźniej w gminie Łapsze Niżne, w której w latach liczba zatrudnionych spadła dosyć znacznie (tabela 42). Jednak dla kształtowania rozmiarów pozarolniczego rynku pracy Podhala w połowie lat 90. istotne były zmiany zatrudnienia w miastach. Wprawdzie ich skala nie była duża, ale wyraźnie zróżnicowana. W Zakopanem 1w Rabce doszło w tym czasie do kilkuprocentowego przyrostu miejsc pracy (w Zakopanem był on największy), natomiast w Nowym Targu i w Szczawnicy miał miejsce niewielki ich ubytek (tabela 42). Te korzystne tendencje w zatrudnieniu uległy zdecydowanemu ograniczeniu w drugiej połowie lat 90., kiedy liczba miejsc pracy zaczęła wyraźnie spadać i w okresie obniżyła się o ponad 13%. Największe spadki miały miejsce w podhalańskich miastach, w których w 1999 roku w stosunku do 1996 zatrudnienie spadło o blisko 13%. Największy regres wystąpił w Szczawnicy. W innych miastach był on zdecydowanie niższy. W porównaniu z miastami, na obszarach wiejskich spadki zatrudnienia były na ogół mniejsze. Łącznie w latach gminy podhalańskie utraciły 850 " 'ejsc pracy, z czego znaczna część przypadła na Czorsztyn, Łapsze "lenko, głównie w związku ze zwolnieniami robotników pracują- \>wie zapory wodnej. Spory spadek zatrudnienia miał także \ Wyżnej oraz w okolicy Nowego Targu (gminy: Szaflary ^miast na Skalnym Podhalu omawiane zmiany na rynku ^różnicowane. Na ogół przeważały spadki (głównie Bukościelisko), ale na terenie gminy Biały Dunajec odnotowielki wzrost liczby miejsc pracy. Podobnie było też VOrawsko-Nowotarskiej (gmina Czarny Dunajec), Targ%% połączony zł. ^eriałów wynika, że Podhale w czasie trwających raciło prawie 20 tys. pozarolniczych miejsc pra- \ liczby z roku W rzeczywistości straty \ przedstawiony spadek zatrudnienia odnosi

75 się do przedsiębiorstw większych, posiadających ponad 5 miejsc pracy i nie uwzględnia małych firm, dla których nie prowadzi się w Polsce rejestru liczby pracujących. Tymczasem te właśnie niewielkie podmioty gospodarcze rozwijały się na Podhalu po roku 1989 szybko i mogły w znacznym stopniu zrekompensować przedstawiony wcześniej regres zatrudnienia w firmach państwowych. Tabela 42. Zmiany w liczbie pracujących w gospodarce narodowej w latach Miasto/Gmina Zmiany Zmiany Zmiany Zmiany = = = =100 Nowy Targ , , ,8 52,3 Rabka , , ,8 63,2 Szczawnica , , ,1 41,7 Zakopane , , ,6 63,2 Biały Dunajec , ,9 55,9 Bukowina Tatrzańska , , ,6 67,9 Czarny Dunajec , , ,4 79,2 Czorsztyn , , ,4 56,6 Jabłonka , , ,9 72,8 Kościelisko ,4 Krościenko n/dunajcem , , ,1 65,4 Lipnica 120. Wielka , ,0 Łapsze Niżne , , ,4 56,4 Nowy Targ , , ,54 56,5 Ochotnica Dolna , , ,4 111,5 Poronin ,7. Raba Wyżna , , ,9 48,5 Rabka , , ,0 55,0 Szaflary , ,9 gm. tatrzańska ,2 Objaśnienia: jak w tabeli 7 Źródło: R o c z n i k i s t a t y s t y c z n e w o j. n o w o s ą d e c k i e g o 1989,1994,1997 oraz dane WUS dla roku 1999 Brak danych o małych podmiotach utrudnia także analizę zmian w strukturze zatrudnienia według sektorów własnościowych oraz ocenę zaawansowania procesów prywatyzacyjnych w podhalańskiej gospodarce, które są postrzegane jako główny sposób poprawy jej efektywności. Z oficjalnych danych, które zamieszczono w tabeli 43 wynika, że udział zatrudnionych w pozarolniczych działach gospodarki należących do sektora prywatnego jest na Podhalu niewysoki i poza nielicznymi wyjątkami (gminy: Biały Dunajec, Ochotnica Dolna, Czarny Dunajec, miasto Nowy Targ) nie przekracza 50%, a w wielu przypadkach (Kościelisko, Lipnica Wielka, miasto i gmina

76 Rabka), nie dochodzi nawet do 30%. W dodatku udziały te pod koniec lat 90. w większości miast i gmin malały, niekiedy bardzo znacznie bo o 10-15% (głównie gminy: Bukowina Tatrzańska, Jabłonka, Kościelisko). Dane te znacznie odbiegają od rzeczywistego stanu, zwłaszcza w miastach i w kilku gminach, z dużym udziałem turystyki, w których istnieje wiele firm prowadzących działalność nierejestrowaną (głównie wynajem kwater turystycznych). Tabela 43. Pracujący w gospodarce narodowej według głównych działów Miasto/ Gmina liczba pracujących w tj m wg działów w tym wg działów usługi liczba usługi usługi pro usługi nie pracującycmate nie materialncjrialnduk matematerialnrialne w tym w sektorze prywatnym produkcja Nowy Targ ,4 23,9 30, ,6 30,6 33,4 50,2 Rabka ,4 12,8 80, ,5 29,3 61,2 17,7 Szczawnica ,2 16,5 61, ,4 41,1 42,5 38,8 Zakopane ,1 24,7 56, ,5 51,9 32,6 36,6 Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec ,0 7,1 54, ,3 12,1 33,6 62, ,2 22,2 61, ,9 42,9 49,2 38, ,0 18,0 48, ,3 14,2 34,5 53,9 Czorsztyn ,1 15,1 34, ,5 33,0 37,5 43,4 Jabłonka ,6 10,5 43, ,4 16,7 45,9 41,0 Kościelisko ,3 50,8 33,9 23,3 Krościenko n/dunajcem ,0 20,8 38, ,1 30,8 36,1 40,9 Lipnica Wielka ,0 19,0 88, ,0 12,4 63,4 10,7 Łapsze 17, ,9 7,5 24, ,1 18,6 51,3 Niżne Nowy Targ ,9 12,3 50, ,8 19,4 51,8 35,9 Ochotnica Dolna ,6 11,2 44, ,5 21,1 28,4 66,3 Poronin ,5 21,3 42,8 32,7 Raba 44, ,7 15,1 44, ,3 20,8 44,9 Wyżna Rabka ,2 19, ,7 67,6 11,7 28,4 Szaflary ,9 19,7 55, ,4 28,4 50,2 40,7 gm ,7 15,3 40,0 tatrzańska Objaśnienia: jak w tabeli 7 Źródło: R o c z n i k s t a t y s t y c z n y w o j. n o w o s ą d e c k i e g o oraz dane WUS w Krakowie (dla roku 1999) Istotą podhalańskiego rynku pracy jest jego znaczne rozdrobnienie. W tym regionie są nieduże firmy, z których obecnie żadna nie zatrudnia po

77 wyżej 1000 osób. Są one w większości związane z działalnością usługową w tym szczególnie z usługami niematerialnymi obejmującymi takie sfery działalności, jak administracja publiczna, opieka zdrowotna, oświata, opieka społeczna. Te dziedziny działalności nie były dotąd poddane głębszym reformom, dlatego też najczęściej zachowały dawny stan zatrudnienia, sprzed 1989 roku, a ich udział w strukturze miejsc pracy związanych z gospodarką narodową nie uległ w czasie trwających w latach 90. reform systemowych większym zmianom. Na wyżej wymienione działy obejmujące tzw. usługi nierynkowe przypadało w 1999 roku w znacznej części gmin około połowy ogółu miejsc pracy. Największe udziały takich miejsc pracy notowano wtedy w dwóch typach jednostek, a mianowicie w słabo rozwiniętych, gdzie stanowią one często najważniejszy sektor zatrudnienia pozarolniczego (głównie gmina Lipnica Wielka, częściowo Łapsze Niżne i Szaflary - zobacz tabela 42) oraz w uzdrowiskowych, gdzie z kolei wysokie zatrudnienie w usługach nierynkowych wynika z charakteru funkcjonalnego danej miejscowości (Rabka, Szczawnica). Usługowa struktura gospodarki Podhala powoduje, że tutejszy rynek pracy kształtują przede wszystkim procesy dokonujące się poza sferą produkcji materialnej, która jest w regionie słabo reprezentowana. Ten sektor gospodarki obejmuje głównie zakłady znajdujące się w Nowym Targu i okolicy, związane z przemysłem skórzano-obuwniczym, przetwórstwem rolno-spożywczym i budownictwem. Poza tym obszarem istnieją drobne przedsiębiorstwa produkcyjne, pracujące najczęściej na lokalne potrzeby (piekarnie, masarnie, tartaki, wytwórnie pustaków). Łącznie w 1999 roku na całym Podhalu w sferze produkcji materialnej było niecałe 8,5 tys. miejsc pracy, czyli 1/4 ogółu istniejących, w zakładach zatrudniających powyżej 5 osób. Z tego na sam Nowy Targ przypadało prawie 42% ogółu. Obecna liczba miejsc pracy w sektorach produkcyjnych jest na Podhalu mniejsza niż w roku 1988 o blisko 5 tys. Gdy natomiast idzie o usługi materialne i niematerialne, to ich łączny udział w liczbie miejsc pracy jest w wielu miastach i gminach dominujący, szczególnie w uzdrowiskowej Rabce, a w nieco mniejszym zakresie także w Zakopanem i w Szczawnicy. Bardzo wysoki jest też w turystycznej Bukowinie Tatrzańskiej, a następnie w Kościelisku, w gminie Rabka i większości innych gmin, gdzie z reguły wynosi powyżej 60%. Tylko w dwóch - Czarnym Dunajcu i w Ochotnicy Dolnej - nie przekracza 50%. Zmiany w zatrudnieniu ludności Kluczowym problemem społeczno-ekonomicznym nie tylko Podhala, ale niemal całej Polski południowej jest wysokie zatrudnienie w rolnictwie, wskazujące na obecność utajonego bezrobocia, którego źródłem jest istniejące od dawna przeludnienie agrarne. Występującego od pokoleń nadmiaru siły roboczej nie udało się zdecydowanie ograniczyć w okresie Polski Ludo

78 wej, a obecne warunki związane z sytuacją demograficzną regionu, a przede wszystkim z trudnościami gospodarczymi i kurczącym się pozarolniczym rynkiem pracy, tym bardziej nie sprzyjają ograniczaniu liczby pracujących w gospodarstwach rolnych. Dodatkowym problemem obszarów górskich są postępujące zmiany w rolnictwie widoczne w ograniczaniu produkcji zbóż i ziemniaków i zamianie gruntów ornych na użytki zielone, a także w regresie chowu zwierząt produkcyjnych, zwłaszcza owiec. Prowadzi to do spadku zapotrzebowania na pracę w gospodarstwach i zmniejszenia wydajności rolnictwa. W tych warunkach powszechną koniecznością staje się poszukiwanie przez ludność zamieszkałą w gospodarstwach różnych zajęć pozarolniczych, pozwalających na zdobycie potrzebnych na utrzymanie dochodów. Na początku obecnych przemian ustrojowych liczba pracujących w rolnictwie wynosiła na Podhalu 54,2 tys. osób (1988 rok), co stanowiło 45% ogółu czynnych zawodowo. W miastach wskaźnik ten nieznacznie przekraczał 13%, natomiast na obszarach wiejskich był dużo wyższy i dochodził prawie do 60%. Do roku 1996, a więc już na początku okresu transformacji, kiedy miały miejsce w regionie największe spadki w liczbie pozarolniczych miejsc pracy, a równocześnie przybyło znacznie, bo o ponad 15 tys. ludności w wieku produkcyjnym, liczba pracujących w rolnictwie zasadniczo się nie zmieniła i w 1996 roku wynosiła około 55 tys. Niemniej udział pracujących w rolnictwie, w relacji do powiększonej w ten sposób ilości czynnych zawodowo, obniżył się do 40%. Była to sytuacja dosyć wyjątkowa w stosunku do innych części południowej Polski, gdzie przeważały znaczne przyrosty liczby pracujących w rolnictwie, przekraczające niekiedy 30% [Uliszak 2001; Kulikowski 2002]. W tym okresie ( ) w strukturze przestrzennej Podhala uzewnętrzniły się wyraźnie dwie strefy różniące się kierunkami i skalą zmian rolniczego zatrudnienia. W pierwszej, obejmującej Skalne Podhale i Pogórze Spisko-Gubałowskie, przeważały spadki udziału pracujących w rolnictwie, dochodzące nawet do 15%. W okolicy samego Zakopanego były one jednak znacznie niższe. Te zmiany można tu łączyć zarówno z odchodzeniem mieszkańców od uprawy ziemi, jak i też dużym ożywieniem pozarolniczej działalności w sferze turystyki, rzemiosła i innych usług. Wyraźne tendencje do spadku odsetka pracujących w rolnictwie widoczne też były w rejonach o największej emigracji zagranicznej, tzn. na terenie gminy Czarny Dunajec. Z kolei w drugiej ze stref, obejmującej głównie tereny Kotliny, przeważały przyrosty udziału pracujących w rolnictwie (gminy Jabłonka, Raba Wyżna), lub też nie zaobserwowano istotniejszych zmian w tym zakresie. Zróżnicowane były też w latach zmiany w odsetkach pracujących w rolnictwie na terenie miast Podhala. W dwóch największych, o bardziej wielokierunkowej strukturze gospodarczej, tzn. w Zakopanem i w Nowym Targu, uległy one wyraźnemu obniżeniu. Natomiast w uzdrowiskowej Rabce i w Szczawnicy, dosyć pokaźnie wzrosły. W rezultacie tych tendencji udziały czynnych zawodowo w rolnictwie w 1996 roku w obrębie podhalańskich miast i gmin były bardziej zróżnicowane niż w Najniższe odsetki notowano wtedy w miastach, chociaż tylko w Nowym Targu nie przekraczały one 10%, natomiast w Szczawnicy były ponad dwa razy wyższe. Jeszcze większe różnice dotyczyły gmin, po

79 nieważ w Krościenku zatrudnienie w rolnictwie obejmowało 36% czynnych zawodowo, a w Ochotnicy Dolnej prawie 67%. Generalnie niższe udziały pracujących w rolnictwie miały gminy turystyczne (Pieniny, Skalne Podhale), a znacznie wyższe, gminy o mieszanej gospodarce, z dużym jednak udziałem rolnictwa (Kotlina Orawsko-Nowotarska, Dolina górnej Raby i Ochotnicy). Na podstawie przeprowadzonych przez urzędy statystyczne szacunków można stwierdzić, że pod koniec lat 90. miały na Podhalu miejsce dalsze zmiany w rolniczym zatrudnieniu. Na obszarze powiatu tatrzańskiego, obejmującego w większości turystyczne obszary Skalnego Podhala, obniżyło się ono w latach o prawie 3 tys. osób, natomiast w powiecie nowotarskim wzrosło o podobną liczbę. Zmiany te uwarunkowane były wieloma czynnikami i wiązały się z jednej strony ze wspomnianym już wcześniej wycofywaniem się rolnictwa z najtrudniejszych obszarów górskich, a z drugiej z możliwościami wykonywania różnych prac pozarolniczych w kraju i za granicą. Dochody z tej działalności są na Podhalu już od dawna podstawowym składnikiem budżetów rodzin rolniczych. Duża część tutejszych gospodarstw rolnych starała się zawsze dodatkowo zarobkować poprzez wynajem kwater dla turystów [Ustupski 2002; Guzik 2001] i wykonywanie różnych usług z tym związanych oraz innych prac (praca w lesie przy zwózce drewna, wyrób i sprzedaż oscypków, a także wełnianych swetrów i innych produktów, a ponadto poprzez dorywcze prace w budownictwie i rzemiośle). Większe możliwości wykonywania takich zajęć ma ludność powiatu tatrzańskiego, gdzie zapoczątkowane jeszcze w latach 70. tendencje do wielofunkcyjnej gospodarki wiejskiej wyraźnie się nasiliły w okresie trwających współcześnie transformacji. Można przyjąć, że na Podhalu pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia spośród prawie 133 tys. osób czynnych zawodowo ponad 70 tys. wykonywało głównie pracę pozarolniczą, z czego około 33 tys. było zatrudnionych w większych i średnich przedsiębiorstwach, ponad 5-osobowych, a pozostała reszta znajdowała pracę w drobnych firmach produkcyjnych i usługowych, stanowiących najczęściej własność rodzinną. Rozmiary pozarolniczego zatrudnienia są na Podhalu znacznie większe niż na to wskazują podane wcześniej dane, pochodzące ze spisów, gdyż nie obejmują wielu osób związanych formalnie z rolnictwem, dla których w ostatnim czasie ważniejszym źródłem dochodów są wspomniane wcześniej nierolnicze zajęcia stałe lub dorywcze, niż praca w swoim gospodarstwie rolnym. Skala tych zajęć jest obecnie znacznie szersza niż przed rokiem 1989, ponieważ zmiana systemu politycznego sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości w wielu różnych dziedzinach. Wypada więc stwierdzić, że stosowany dotąd podział ludności na czynnych zawodowo w rolnictwie oraz na wykonujących pracę pozarolniczą jest obecnie mało przydatny do oceny struktury zatrudnienia ludności. Jest ona bowiem silnie zróżnicowana, szczególnie wśród ludności rolniczej zamieszkującej strefy podmiejskie i tereny turystyczne, takie jak Skalne Podhale, Pogórze Spisko-Gubałowskie czy Pieniny.

80 Bezrobocie Istniejące na Podhalu bezrobocie, które - według oficjalnych danych - obejmowało w roku 2000 około 12 tys. osób, stanowi część szerszego problemu społeczno-ekonomicznego, wiążącego się z istnieniem w tym regionie dużych zasobów pracy, dla których nie tylko obecnie, ale także we wcześniejszych okresach brakowało na miejscu dostatecznej liczby stanowisk. Było to przyczyną dużych migracji krajowych i zagranicznych oraz wspomnianej wcześniej wielokierunkowej działalności gospodarstw wiejskich. Sytuacja w zakresie zatrudnienia uległa w regionie drastycznemu pogorszeniu na początku lat 90., kiedy szczególnie na Górnym Śląsku i w Krakowie, dokąd wyjeżdżało za pracą" najwięcej górali, zaczęto restrukturyzować gospodarkę, a równocześnie na terenie Podhala pojawiły się znaczne zwolnienia w istniejących tu zakładach pracy. Występujące w regionie bezrobocie umieścić można w trzech głównych jego rodzajach wyróżnianych w Polsce ze względu na sposób powstania [Parysek 1993; Dach 1993; Unolt 1994] a mianowicie jako bezrobocie strukturalne i technologiczne oraz fikcyjne. Dwa pierwsze rodzaje obejmują osoby, które zostały zwolnione z pracy w wyniku likwidacji miejscowych zakładów lub ich restrukturyzacji prowadzącej do obniżenia zatrudnienia. W grupie tej znajdują się też mieszkańcy Podhala zwolnieni z pracy z tych samych powodów, pracujący poza Podhalem (na wspomnianym już Górnym Śląsku, a także w Krakowie i w innych miejscach). Jest to największa w regionie grupa bezrobotnych. Natomiast tzw. bezrobocie fikcyjne dotyczy na Podhalu osób, które również przed rokiem 1989 nie miały stałego zatrudnienia lub też w ogóle nie zamierzały pracować, ale w nowych warunkach powstałych na początku lat 90. mogły się zarejestrować jako bezrobotne i uzyskać z tego tytułu określone świadczenia. Ocenia się, że to zjawisko było dosyć powszechne w całej południowej Polsce. Np. w woj. nowosądeckim, w połowie lat 90. prawie 30% osób, które wykazywano w statystykach jako bezrobotne, nigdy wcześniej nie miało stałego zatrudnienia. Zjawisko bezrobocia fikcyjnego było najbardziej widoczne na początku lat 90., kiedy stosowane przepisy o kwalifikacji bezrobocia były mniej rygorystyczne niż obecnie. Na początku okresu reform mogło też wystąpić na Podhalu bezrobocie frykcyjne (tzn. krótkookresowe), w odniesieniu do osób, które utraciły pracę w fabryce obuwia w Nowym Targu, a potem zalazły zatrudnienie w różnych firmach obuwniczych i pokrewnych, powstałych w obiektach tego zakładu W 1992 roku, na Podhalu zarejestrowano prawie 8,9 tys. bezrobotnych, co stanowiło 6,7% ogółu ludności w wieku produkcyjnym. Był to niski poziom bezrobocia zarówno w zestawieniu z woj. nowosądeckim, gdzie stopa bezrobocia wynosiła 10,7%, jak i kraju (13,6%). Jednak ta korzystna sytuacja nie trwała długo, bowiem w ciągu następnych dwu lat doszło w regionie do dużego przyrostu bczby bezrobotnych, która w 1994 roku zbliżyła się prawie do 12 tys. Wtedy też stopa bezrobocia wynosiła 8,7% i była najwyższa w całym badanym okresie ( ). Natomiast w kolejnych trzech latach (1995-

81 -1997) bezrobocie wyraźnie się obniżyło (zobacz tabela 44). Najbardziej spadło ono w roku 1998, a udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym wynosił tylko 5,3%. Wskaźnik ten należał do niskich w ówczesnym woj. nowosądeckim, zwłaszcza w zestawieniu z jego częścią wschodnią, obejmującą obecny powiat gorlicki. Ponowny wzrost bezrobocia nastąpił na Podhalu pod koniec lat 90. i w rezultacie w roku 2000 liczba osób pozostających bez pracy i zarejestrowanych w urzędach przekroczyła 12 tysięcy, a ich udział wśród ogółu ludności wieku produkcyjnego powiększył się do 8,2%. Także w kolejnym roku bezrobocie rosło, szczególnie na terenie obecnego powiatu nowotarskiego, gdzie powiększyło się z 9,4 tys. do prawie 11 tys. Obejmowało więc 10,5% ogółu ludności w wieku produkcyjnym. W tym właśnie roku miały tu miejsce kolejne zwolnienia grupowe w kilkunastu znaczących zakładach pracy, w których pracę utraciło łącznie około 600 osób. Najwięcej zwolnionych pochodziło z działających na terenie Nowego Targu i okolicznych miejscowości zakładów obuwniczych. Z firmy Nowe Podhale odeszły 173 osoby, a z Royce prawie 90 osób. Spore zwolnienia przeprowadziły też wówczas firmy produkcyjno-handlowe, takie jak Baltex, CSZ ZHP Nowy Targ oraz Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego Nowy Targ. Tabela 44. Bezrobocie na Podhalu w latach Lata Zmiany 1992=100 w tym kobiety liczba zmiany 1992=100 w tym absolwenci liczba zmiany 1992=100 udział (%) kobiet2 Liczba bezrobotnych bezrobotnych1 absolwentów , , ,0 6,7 50,6 9, , , ,9 7,9 48,9 9, , , ,4 8,7 47,4 7, , , ,2 7,9 48,6 8, , , ,0 6,9 51,1 3, , , ,8 5,5 53,3 4, , , ,7 5,3 55,3 8, , , ,8 7,0 51,8 8, , , ,7 8,2 50,6 8,6 Objaśnienia: 1 - udział w liczbie osób w wieku produkcyjnym 2 - udział w ogólnej liczbie bezrobotnych Źródło: R o c z n i k i s t a t y s t y c z n e w o j. n o w o s ą d e c k i e g o. Dla roku 1999 i 2000 dane z WUS w Krakowie Razem w latach bezrobocie wzrosło na Podhalu o ponad 1/3, a dynamika tego zjawiska w podziale na miasto i wieś była bardzo podobna. Można też stwierdzić duże podobieństwo zmian w istniejącym tu bezrobociu do zmian w południowej Polsce, a nawet w kraju, co świadczy o silnych zależnościach regionu od rozwoju całej polskiej gospodarki. W strukturze bezrobotnych zarówno na początku badanego okresu, tzn. w roku 1992, jak również w roku 2000 niewielką przewagę nad mężczyznami miały kobiety (tabela 44). Jednak u progu lat 90. udział ten był wyraźnie niższy i np. w roku 1994 obejmował mniej niż połowę ogółu bezrobotnych.

82 Później wzrósł o kilka punktów, a jego maksimum wystąpiło w roku 1997, kiedy kobiety stanowiły ponad 53,3% ogółu osób pozostających bez pracy. Podobną strukturę w podziale na mężczyzn i kobiet miało też wtedy bezrobocie w woj. nowosądeckim. Ryc. 9. Najczęściej spotykane zawody wśród bezrobotnych w powiecie nowotarskim w roku 2000 Źródło: Strategia powiatu nowotarskiego Dotkliwym problemem Podhala jest stosunkowo wysokie bezrobocie wśród absolwentów różnych szkół. Obejmowało ono w roku 2000 ponad tysiąc osób, co stanowiło prawie 9% ogółu bezrobotnych, a więc niewiele mniej niż na początku lat 90. (tabela 44). Najmniej absolwentów pozostawało beż pracy w latach , kiedy w ogóle bezrobocie w regionie Podhala było niskie. Jedną z głównych przyczyn bezrobocia wśród osób wchodzących w wiek produkcyjny jest brak wykształcenia w ogóle lub wykształcenie niskie, oparte najczęściej na 3-letniej szkole zawodowej, w dodatku niezgodne z potrzebami lokalnego rynku pracy. W roku 2000 blisko 40% bezrobotnych

83 stanowiły osoby posiadające jedynie wykształcenie podstawowe pełne i niepełne, a dalsze 36% osoby z ukończoną zasadniczą szkoła zawodową. Problemy bezrobocia zarówno wśród absolwentów, jak i pozostałych grup ludności występują najostrzej we wschodniej części Podhala, obejmującej Pieniny i Dolinę Ochotnicy. Tutaj już na początku lat 90. odsetek ludności pozostającej bez pracy, wśród osób w wieku produkcyjnym, był najwyższy w całym regionie i np. w gminie Ochotnica Dolna wynosił prawie 11%. Także w roku 2000 ta część regionu miała bezrobocie wyższe niż pozostałe obszary Podhala. W gminie Czorsztyn obejmowało ono ponad 15% ludności w wieku produkcyjnym. Niewiele niższe było w Krościenku i w Ochotnicy Dolnej. Opisaną sytuację można łączyć w dużym stopniu z zakończeniem budowy zapory wodnej w Czorsztynie, a także z trudnościami podhalańskich uzdrowisk, w tym przypadku uzdrowiska szczawnickiego, w którym pracowało sporo osób z gminy Krościenko. Należy też brać pod uwagę nowe warunki związane z dojazdami ludności do pracy, powstałe w Polsce po roku Wcześniej koszty tych dojazdów ponosiły najczęściej zakłady zatrudniające pracowników. Natomiast obecnie pokrywają je sami zatrudnieni, co w wielu wypadkach czyni podejmowanie pracy daleko poza miejscem zamieszkania w ogóle nieopłacalnym. Można z tymi przyczynami wiązać podwyższone wskaźniki bezrobocia szczególnie w miejscowościach o peryferyjnym położeniu, takich jak wspomniana już Ochotnica Dolna, a także Lipnica Wielka. Gdy idzie o wymienione wcześniej podhalańskie uzdrowiska, to mają one bezrobocie wyższe niż w innych miastach regionu. W przypadku Szczawnicy, świadczącej usługi zdrowotne dla ogółu ludności, odsetek bezrobotnych należy obecnie do najwyższych w regionie i jest głównie rezultatem redukcji zatrudnienia w tutejszych zakładach uzdrowiskowych. Natomiast w Rabce bezrobocie było nieco mniejsze i dotyczyło niecałych 10% ogółu ludności w wieku produkcyjnym. W tym uzdrowisku, wyspecjalizowanym w leczeniu dzieci, podjęta restrukturyzacja sanatoriów nie spowodowała aż do 1997 roku większej redukcji zatrudnienia. Dopiero później zaczęto tutaj przeprowadzać w służbie zdrowia zwolnienia grupowe. W roku 2000 dotyczyły one głównie trzech obiektów - Górnośląskiego Ośrodka Rehabilitacji Dzieci, Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc oraz Zespołu Opieki Zdrowotnej [Czyż 2002]. W dwóch pozostałych miastach Podhala - w Nowym Targu i w Zakopanem - odsetki bezrobotnych nie są wysokie i nie odbiegają zasadniczo od przeciętnych wartości dla całego regionu. Na początku lat 90., kiedy nie ujawniły się jeszcze skutki likwidacji fabryki obuwia, Nowy Targ miał bardzo niską stopę bezrobocia, jedną z najniższych na Podhalu. Jednak w późniejszych latach nastąpił jej znaczny wzrost, do blisko 8,8% ogółu ludności w wieku produkcyjnym. Natomiast sytuacja Zakopanego w zakresie bezrobocia jest podobna, jak w całym regionie. Na początku lat 90. tutejsze bezrobocie obejmowało niewielką część ludności w wieku produkcyjnym. W następnych latach nieznacznie się powiększyło, a potem, tzn. po roku 1996 zaczęło spadać podobnie jak w innych częściach Podhala (tabela 45).

84 Tabela 45. Zmiany w liczbie bezrobotnych w latach oraz bezrobocie utajone w miastach i gminach Podhala F Udział bezrobotnych (%) 1 Nadwyżki siły roboczej w rolnictwie Nadwyżki siły roboczej i bezrobocie rejestrowane absolwentów2 t Liczba bezrobotnych w roku 8 & ES <0 % O Miasto/ Gmina od h m 23,2 o 05 liczba osób i? 148,2 145,3 I CO Th [56,4 liczba osób ,2 6,1 1 8,5 I 10,1 110,9 I 117,0 1 Oł O) V 52,8 143,9! [53,8 [52,7 150,9 140,6 I [55,7 [53,1 I 00 oo I 1 9,6 1 12,6 CO 6,7 i l CO Zmiany 1992= , ,9 I 1 209,8 I 1 101, i 1920 I I I I , , ,7 7,2 47,6 59,5 6,3 5,5 149, , , ,9 6,2 51,1 47,5 6,2 6,2 110, , , ,2 9,3 52,7 58,9 6,1 4,3 154, , ,1 I 1359 I [52,0 1 [35,3 ] [42,4 I [2000 I r 8 4 i i 1 9,0 I 1 9,8 I 6,4 1 o oo CO 42,9 [51,6 I Fei,4 [41,5 [51,7 1 [15,4 1 9,5 I 1 5,3 I 1 158, ,7 I O oco CO CD 00 t> 1 727! i I I l 1 919] , oo od ,5 13,2 46,7 49,8 10,6 H E> 156, inowy Targ I 1Rabka 1 I Szczawnica I [Zakopane Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec [Czorsztyn [Jabłonka 1Kościelisko Krościenko n/dunajcem

85 Udział bezrobotnych (%) 1 Nadwyżki siły roboczej w rolnictwie Nadwyżki siły roboczej i bezrobocie rejestrowane absolwentów2.2 \o es ogółem1 Liczba bezrobotnych w roku Miasto/ Gmina liczba osób s? liczba osób Zmiany 1992= IO CO 1075 lo co Tł» 742 9,4 48,9 23, , ,5 14,1 50,3 11,8 57,7 [3MJ f , O O) 112,8 157, ,7 I H t> od T 1 6,6 CO co co , Lipnica Wielka Łapsze Niżne 1 167,0 1 5,4 I Bf I 43, co ,9 14,9 45,9 47,3 9,6 10,6 99, CO od co r , I ,4 I 29, , ,5 9,5 51,6 45,0 co t -* 8,9 8, ! Ochotnica Dolna 1Poronin 1 115, ,8 22, I ,7 i 1471 I I od s st l> i-h 1 8,9 151,6 1 8,5 I [ 53,8 1 8,5! 0 0S E> od co!> 00 i 6,0 1 6, ,1 I 1 117,1 I 193 I , I 535 1Rabka 1 1Szaflary 1 gm. tatrzańska 3 'ti 2 a 5.2 * 8 'cd i i I ja O 2 - udział w liczbie bezrobotnych 3 - udział w ogólnej liczbie pracujących w rolnictwie w roku udział w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym Źródło: jak w tabeli 44. Obliczenia i szacunki własne

86 W kolejnych latach ( ) miał miejsce ponowny wzrost liczby bezrobotnych. Nie był on jednak duży i w rezultacie ich udział w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w roku 2000 tylko nieznacznie przekroczył stan z początków lat 90. Podhalańskie miasta mają na ogół mniejsze problemy z bezrobociem wśród absolwentów niż wsie. Ich udział wśród ogółu bezrobotnych wynosi z reguły poniżej 8% (zobacz tabela 45). W Rabce jest w ogóle najniższy na całym Podhalu. Na tle ogółu miast i gmin Podhala stosunkowo niskie bezrobocie występuje na Spiszu oraz w zachodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Wyjątkiem jest gmina Lipnica Wielka, w której jest ono wysokie i dotyczy prawie 12% ludności w wieku produkcyjnym. Jest to zagadnienie szczególnie interesujące, ponieważ z tych właśnie obszarów duża część mieszkańców pracowała przed rokiem 1989 na terenie byłej Czechosłowacji, których później zwolniono. Na podstawie badań można jednak stwierdzić, że pewna część tej ludności wyemigrowała za granicę (szczególnie z gminy Czarny Dunajec) lub znajduje okresową pracę w budownictwie na terenie kraju czy w niektórych państwach europejskich. Stosunkowo małe bezrobocie utrzymuje się też w większości wsi turystycznych, położonych w granicach takich gmin, jak Bukowina Tatrzańska, Poronin, Biały Dunajec i Kościelisko. Tutaj z kolei czynnikiem łagodzącym trudności związane z zatrudnieniem jest wysoka przedsiębiorczość mieszkańców, widoczna w organizowaniu różnych firm produkcyjnych i usługowych związanych głównie z turystyką. Bezrobocie utajone Obok bezrobocia zarejestrowanego w urzędach pracy, które można określić jako bezrobocie jawne, istnieją też na Podhalu, podobnie jak na większości obszarów wiejskich Polski, duże nadwyżki siły roboczej, czyli osób związanych formalnie z rolnictwem, które nie znajdują jednak w gospodarstwach pełnego zatrudnienia. Nadwyżki te bywają określane często jako bezrobocie utajone [Lelito, Kaczmarczyk 1994; Małopolski Program ]. Wynikają one głównie z przeludnienia agrarnego, towarzyszącego rozdrobnieniu rolnictwa, które jest powszechną dolegliwością rolnictwa południowej Polski. Na skalę tego przeludnienia wskazują przede wszystkim wysokie wskaźniki czynnych zawodowo w rolnictwie w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych, które w większości miast i wsi Podhala wynoszą ponad 50 osób, a w części nawet powyżej 70 osób. Ten poziom zatrudnienia nie ma żadnego uzasadnienia w wielkości zapotrzebowania na pracę w rolnictwie i można go raczej łączyć ze wspomnianym wcześniej rozdrobnieniem gospodarstw i z rolniczopasterskimi tradycjami regionu, kształtującymi przywiązanie mieszkańców do ziemi i do zajęć związanych z uprawą roli i chowem zwierząt.

87 Najniższą liczbę zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych (około 40 osób) mają w regionie wsie, w których istnieją większe gospodarstwa rolne, znajdujące się na terenach trzech gmin: Czarny Dunajec, Jabłonka, Łapsze Niżne. Natomiast w takich gminach, jak Czorsztyn, Krościenko czy Raba Wyżna, pracujących w rolnictwie na 100 ha było znacznie więcej, ponieważ dominujący udział mają tu małe, 2-5 ha gospodarstwa. Biorąc pod uwagę aktualne zatrudnienie ludności w rolnictwie i konfrontując je z ustalonym teoretycznie zapotrzebowaniem na pracę w tym dziale gospodarki (określono je na 30 osób na 100 ha użytków rolnych w gminach z przewagą średnich gospodarstw rolnych i 35 osób na 100 ha w gminach z przewagą małych gospodarstw) [zob. Lelito, Kaczmarczyk 1994], można w przybliżeniu oszacować występujące na Podhalu nadwyżki rolniczej siły roboczej na około 24 tysiące osób. Stanowi to 17% całej ludności w wieku produkcyjnym i blisko 45% ogółu osób czynnych zawodowo w rolniczych gospodarstwach. Problem tak ustalonych nadwyżek siły roboczej rozważany w kategoriach ekonomicznych, a więc wydajności osób pracujących w gospodarstwach rolnych i ich udziału w wytwarzaniu regionalnego dochodu, wydaje się równie ważny jak istniejące bezrobocie rejestrowane. Osoby, zakwalifikowane do zbędnych w rolnictwie, wykorzystywane są w gospodarstwach okresowo, głównie podczas szczytów rolniczych, tzn. zbioru siana, sadzenia ziemniaków, przy wykopkach itp. Natomiast, zależnie od charakteru gospodarczego obszaru, na którym występują, można te nadwyżki traktować jako rzeczywiste, ponieważ najczęściej nie ma warunków dla ich pełnego wykorzystania zarówno w gospodarstwach rolnych, jak i w zajęciach domowych, lub jako nadwyżki formalne, tzn. jedynie przypisane statystycznie do rolnictwa. W tym przypadku chodzi o ludność zamieszkałą w tych gospodarstwach rolnych, które świadczą usługi turystyczne. Gospodarstwa takie są powszechne na terenie Skalnego Podhala i Pienin i stanowią nawet do 3/4 ogółu gospodarstw rolnych [Guzik 2001; Ustupski 2002], Występujące w nich nadwyżki siły roboczej, w postaci utajonego bezrobocia, dotyczą z reguły ponad 50% rolniczego zatrudnienia. Rzeczywiste, utajone bezrobocie jest natomiast powszechnie obecne w gminach położonych poza wymienionymi obszarami turystycznymi, a więc na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz w Dobnie górnej Raby i Ochotnicy. Można go oszacować na około 15 tys. osób, podczas gdy w miejscowościach turystycznych na niecałe 9 tys. Występowanie utajonego bezrobocia jest szczególnie dotkhwym problemem w tych miejscowościach, które mają równocześnie wysokie bezrobocie rejestrowane. Z tego punktu widzenia, w najtrudniejszej sytuacji znajdują się wsie położone w Dolinie Ochotnicy, w których bbsko 44% ludności w wieku produkcyjnym to osoby zarejestrowane jako bezrobotne oraz zbędne w rolnictwie. Zapewne z tego głównie powodu nie występuje tu tak zdecydowany, jak na Skalnym Podhalu, regres w powierzchni upraw zbóż i ziemniaków, połączony z ugorowaniem ziemi lub zamianą pól ornych na użytki zielone. Wysokie bezrobocie jawne (rejestrowane) i utajone (rolnicze nadwyżki siły roboczej) ma też peryferyjnie położona gmina Lipnica Wielka (tabela 45). Natomiast sytuacja gminy wiejskiej Nowy Targ, mimo że

88 posiada ona także znaczne odsetki bezrobotnych (bezrobocie jawne i utajone), wydaje się mniej trudna ze względu na bliskość miasta Nowego Targu, gdzie można łatwiej znaleźć stałą pracę lub dorywcze zajęcie. Z zamieszczonych w tabeli danych wynika, że bezrobocie rejestrowane i oszacowane nadwyżki rolniczej siły roboczej (bezrobocie utajone) obejmują razem na Podhalu 36 tys. osób, co stanowi prawie 1/4 ogółu ludności w wieku produkcyjnym. To spośród tej ludności rekrutuje się większość członków nierejestrowanych ekip budowlanych funkcjonujących w szarej strefie, pracujących na terenie Podhala i w innych częściach kraju. Bezrobocie rejestrowane wraz z bezrobociem utajonym występującym w rolnictwie należą niewątpliwie do najbardziej złożonych problemów społeczno-ekonomicznych występujących współcześnie na Podhalu, których rozwiązanie będzie w głównym stopniu zależeć od sytuacji gospodarczej kraju, wpływającej na możliwości rozwoju podhalańskiej turystyki, w której może znaleźć pracę najwięcej osób bezrobotnych i niepotrzebnych w gospodarstwach rolnych. Dotychczasowa sytuacja wskazuje jednak, że oczekiwane zmiany będą następować wolno i będą przestrzennie zróżnicowane. Sytuacja na obszarach turystycznych, uważanych za najbardziej prężne gospodarczo części Podhala, nie jest obecnie na tyle dobra, by można Uczyć na szybki wzrost zatrudnienia pozarolniczego miejscowej ludności, poszukującej dziś pracy w ogóle lub też pragnącej odejść na stałe z rolnictwa. Niemniej tutaj można oczekiwać zmian szybszych niż w innych częściach regionu, opierających gospodarkę na tradycyjnych dziedzinach, tj. rolnictwie i pracy rzemieślniczej, gdzie w ostatnim czasie następuje bardzo szybki przyrost zasobów siły roboczej, pogłębiający trudności na lokalnym rynku pracy.

89 WSPÓŁCZESNE PROCESY GOSPODARCZE NA PODHALU

90 Na współczesną gospodarkę Podhala składają się różne rodzaje działalności, spośród których sporą jeszcze część stanowi rolnictwo, tradycyjne rzemiosło budowlane, drzewne, skórzane i inne, a obok nich istnieje wytwórczość przemysłowa, związana z produkcją obuwia, artykułów spożywczych, a przede wszystkim turystyka, rekreacja i lecznictwo sanatoryjne, wykazujące w ostatnich dziesięcioleciach najszybszy rozwój. Większość tych dziedzin opiera swoją działalność na miejscowych zasobach środowiskowych, obejmujących unikalną rzeźbę górską, specyficzny mikroklimat, gleby, wody mineralne, a także miejscowe lasy i surowce mineralne, takie jak gliny, żwiry, torfy, wapienie, a dawniej także rudy żelaza. Problemem pozostaje taki sposób korzystania z tych zasobów, który w możliwie pełnym zakresie zaspokoi potrzeby ekonomiczne, socjalne i kulturowe mieszkańców, a równocześnie będzie zgodny z wymogami ochrony środowiska i nie naruszy zasady zrównoważonego rozwoju. Oznacza to w praktyce występowanie wielu ograniczeń dla gospodarki regionu, widocznych szczególnie teraz, kiedy wiodącą jej gałęzią staje się turystyka organizowana głównie przez podmioty należące do prywatnych właścicieli, dążących w swojej działalności do maksymalizacji dochodów. W wielu częściach Podhala ograniczenia te wynikają dodatkowo z istnienia parków narodowych objętych szczególną ochroną, w obrębie których pewne rodzaje działalności gospodarczej, w tym także turystycznej, są w ogóle niemożliwe do prowadzenia na większą skalę. We wcześniejszych okresach rozwoju środowisko przyrodnicze Podhala wykorzystywano głównie dla pasterstwa i gospodarki rolnej. Jeszcze do niedawna prowadzenie tych zajęć wiązało się z powiększaniem terenów uprawnych i znacznym wylesianiem nie tylko Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, ale także Skalnego Podhala i dolin rzecznych, wzdłuż których rozwijało się osadnictwo. Jak podaje S. Leszczycki [1938], jeszcze w okresie międzywojennym prowadzono na Podhalu wyręby lasów w celu uzyskania nowych powierzchni pod uprawę owsa i ziemniaków. W XIX stuleciu na znaczną skalę ze środowiska przyrodniczego Podhala zaczął też korzystać fabryczny przemysł. Do II wojny światowej działało tu kilkanaście fabryk wytwarzających tekturę, papier, meble, sprzęt sportowy, gonty i inne przedmioty oraz deski, na które pozyskiwano drewno z miejscowych lasów [Leszczycki 1938]. Na lokalnych surowcach opierał również wtedy swoją działalność przemysł materiałów budowlanych, wytwarzający beton i cegłę. Powszechne przed II wojną światową było wykorzystywane górskich rzek i potoków jako źródła napędu kół młyńskich i tartaków [Jost 1989]. Tylko w 17 wsiach regionu, spośród ponad 100 istniejących na Podhalu, nie było przed II wojną światową młyna. Jednak w okresie międzywojennym zarówno przemysł jak i zajęcia rzemieślnicze nie miały dużego znaczenia. Z tych gałęzi gospodarki i z budownictwa mogło wówczas utrzymywać się nie więcej jak 10% ogółu ludności. Jest to wskaźnik niski zwłaszcza w zestawieniu z rolnictwem, z którego utrzymywało się w tym czasie ponad 76% ogółu mieszkańców Podhala. Wśród źródeł dochodów, które już przed wybuchem wojny miały dość istotne znaczenie w życiu mieszkańców, wymienia S. Leszczycki [1938] ruch uzdrowiskowo-turystyczny dodając, że od jego rozwoju zależała w głównej

91 mierze dalsza dynamika tzw. przemysłu domowego oraz kształtowanie dochodów ubocznych ludności, pochodzących z obsługi przyjezdnych (dorożkarstwo, flisactwo, handel nabiałem, drobiem, jagodami, a także budownictwo). Przemysł jako główny czynnik aktywizacji gospodarczej Podhala w okresie Polski Ludowej Powstałe na Podhalu przed II wojną światową stosunki gospodarcze zaczęły się szybko zmieniać już w latach 50. minionego wieku w związku z przyjętymi w tym czasie koncepcjami rozwoju kraju i aktywizacji gospodarczej obszarów rolniczych, poprzez ich uprzemysłowienie. Nie ulega wątpliwości, że potrzeba tu było znacznej ilości pozarolniczych miejsc pracy, a turystyka nie stanowiła jeszcze wówczas wyraźnej alternatywy dla innych form gospodarczego rozwoju regionu. Znaczący postęp w tej dziedzinie, dający w efekcie większe zatrudnienie i wyższe dochody, dokonał się znacznie później, bo po roku Dlatego ważną sprawą było pozyskanie dużego zakładu, który mógł złagodzić trudności ekonomiczne i dać pracę większej liczbie mieszkańców podhalańskich wsi. W 1955 roku, po kilku latach budowy, oddano do użytku dużą i dosyć nowoczesną, jak na ówczesne czasy, fabrykę obuwia (Nowotarskie Zakłady Przemysłu Skórzanego Podhale ). Jej powstanie postrzegano jako szansę na zmianę profilu gospodarczego Podhala i możliwość awansu cywilizacyjnego tutejszych wsi [Pakuła 1994]. Istotnie fabryka spowodowała wiele przeobrażeń w życiu ekonomicznym i społecznym regionu. Przede wszystkim pozwoliła zwiększyć zatrudnienie 0 kilka tysięcy osób, a następnie zdynamizowała rozwój Nowego Targu, przyczyniła się do ^modernizowania podhalańskich dróg i rozwoju komunikacji autobusowej, a także do powstania nowych szkół, przygotowujących kadry dla przemysłu obuwniczego. Z jej działalnością związane były też migracje pracowników pochodzących z podhalańskich wsi do Nowego Targu. Najwyższe zatrudnienie, dochodzące do prawie 9 tys. osób osiągnęła fabryka na początku lat 70. Ponad połowa fabrycznej załogi pochodziła ze wsi i każdego dnia dojeżdżała do pracy. Dojeżdżający rekrutowali się z ponad 60 miejscowości [Pakuła 1994]. W późniejszych latach zatrudnienie było już mniejsze i w 1988 roku wynosiło 6,3 tys. osób. Niemniej stanowiło to nadal prawie 60% pracujących w podhalańskim przemyśle i 16% ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej regionu. Przed uruchomieniem tej fabryki przemysł nie posiadał na Podhalu większego znaczenia. Jeszcze na początku lat 50. w tej dziedzinie gospodarki pracowało w regionie mniej niż 2 tysiące osób, gdy w połowie lat 70., a więc w szczytowym okresie rozwoju produkcji obuwia, ponad 14 tys. Po roku 1982 liczba pracujących w przemyśle Podhala zaczęła się kurczyć 1 pod koniec okresu Polski Ludowej wynosiła niewiele ponad 12 tys. osób.

92 Ryc. 10. Dojazdy do Nowotarskich Zakładów Przem ysłu Skórzanego Podhale w Nowym Targu w roku 1988 Ź r ó d ł o : L. P a k u ł a, , Rola przemysłu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhala, [ w : ] Studia nad przemianami Podhala, r e d. B. G ó r z, W y d. N a u k o w e W S P, K r a k ó w

93 Miasto/Gmina Lata Nowy Targ Rabka Szczawnica Zakopane Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec Czorsztyn Jabłonka Krościenko n/dunajcem Łapsze Niżne Nowy Targ Ochotnica Dolna Raba Wyżna Rabka gm. tatrzańska Razem Objaśnienia: brak danych - zjawisko nie występuje Źródło: L. Pakuła, 1994, Rola przemysłu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhała, [w:] Studia nad przemianami Podhala... Oprócz Nowotarskich Zakładów Przemysłu Skórzanego, które należały w ogóle do jednych z większych zakładów Polski południowej, pozostały przemysł podhalański składał się głównie z przedsiębiorstw drobnych i małych [Pakuła 1994], a 20% ich ogólnej liczby stanowiły zakłady zatrudniające od 1-5 osób. Te niewielkie firmy obejmowały głównie stare tartaki, młyny, a także piekarnie. Tworzyły one bardzo nieliczny w tym czasie sektor prywatnego przemysłu, który pod koniec lat 80. skupiał na całym Podhalu zaledwie 1% ogółu pracowników. W wykonanej dla okresu Polski Ludowej ocenie uprzemysłowienia Podhala L. Pakuła [1994] podzielił istniejące w tym czasie zakłady na kilka typów, wśród których wyróżnił tzw. nowe gałęzie produkcji. Zaliczył do nich przede wszystkim przemysł obuwniczy, zwracając uwagę na jego doniosłą rolę w aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich, a także w rozwoju samego miasta Nowego Targu. Wśród wyróżnionych przez wspomnianego autora typów, jako drugie, znalazły się przemysły tradycyjne, obejmujące kamieniołomy, cegielnie, betoniarnie, żwirownie, a także dosyć licznie występujące zakłady przemysłu lekkiego (włókiennicze, skórzane). Do największych w tej branży należała Spółdzielnia Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Asko-Gorce w Nowym Targu, która posiadała swoje filie w Jabłonce i Jurgowie i zatrudniała łącznie ponad 800 osób. Najbardziej znaną produk-

94 cją tego zakładu były ręcznie tkane kilimy, które eksportowano do wielu krajów świata, w tym także do USA, Niemiec i Austrii [Pakuła 1994]. Tabela 47. Liczba zakładów i zatrudnienie w rzemiośle Podhala w okresie Polski Ludowej Miasto/Gmina Rok 1985 Rok 1988 zakłady zatrudnienie zakłady zatrudnienie Nowy Targ Rabka Szczawnica Zakopane Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec Czorsztyn Jabłonka Krościenko n/dunajcem Łapsze Niżne Nowy Targ Ochotnica Dolna Raba Wyżna Rabka gm. tatrzańska Razem Źródło: L. Pakuła, 1994, Rola przemysłu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhala, [w:] Studia nad przemianami Podhala... Tradycyjnymi dziedzinami przemysłu były też powszechnie występujące na Podhalu zakłady spożywcze, nastawione jednak prawie wyłącznie na obsługę własnego regionu. Należały do nich: mleczarnie w Nowym Targu i w Zakopanem, do których dostarczane mleko w 95% pochodziło z terenu Podhala oraz zakłady mięsne w Zakopanem i liczne piekarnie działające w każdym mieście i prawie we wszystkich wsiach gminnych. Trzeci typ istniejących pod koniec lat 80. na Podhalu zakładów zaliczono do tzw. przemysłów zanikających. Były one reprezentowane głównie przez przedsiębiorstwa drzewno-papiernicze, a także młyny. Pierwsza z tych branż obejmowała głównie tartaki, które po roku 1945 zasadniczo zmieniły swój charakter i przeszły z napędu wodnego na elektryczny, a wiele z nich zaprzestało w ogóle działalności. Bardzo duży regres w stosunku do okresu sprzed II wojny światowej dotyczył też młynów. Ze 147 tego typu obiektów, które w okresie międzywojennym zarejestrował w swoich badaniach S. Leszczycki, do roku 1988 pozostało zaledwie 10 [Pakuła 1994]. Podhalański przemysł skupiał się pod koniec lat 80. na stosunkowo niewielkim obszarze, obejmującym miasta Nowy Targ i Zakopane oraz kilka miejscowości położonych w sąsiedztwie tych ośrodków, takich jak Biały Du-

95 najec, Szaflary i Poronin. Poza tym był też obecny na terenie Czarnego Dunajca, Jabłonki i Szczawnicy. Bardziej rozproszony charakter miało natomiast w tym czasie rzemiosło. Było ono reprezentowane przez blisko 3,8 tys. różnych zakładów, w których pracowało około 7,7 tys. osób. Prawie 2 tys. tych zakładów prowadziło działalność na terenie wsi. Najwięcej było ich w gminie Biały Dunajec (ponad 520) i w tatrzańskiej (ponad 400), a znacznie mniej w Łapszach Niżnych, Krościenku i Ochotnicy Dolnej (poniżej 100 zakładów). Ogólnie można stwierdzić, że w większości podhalańskich wsi rzemiosło osiągnęło w okresie Polski Ludowej znaczną skalę, co miało istotne znaczenie dla indywidualnej działalności gospodarczej rozwijanej po roku Właściciele zakładów rzemieślniczych zdobyli bowiem duże doświadczenie w prowadzeniu małych firm i w organizowaniu pracy na własny rachunek, które okazało się bardzo przydatne w systemie wolności rynkowej, w jakim obecnie działają. O ile na obszarach położonych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i na terenach północnych Podhala (okolice Rabki i Raby Wyżnej) podstawowym źródłem utrzymania ludności w okresie Polski Ludowej była praca w przemyśle i gospodarka rolna, o tyle na Skalnym Podhalu oraz w Pieninach już w latach 50. spory udział w kształtowaniu dochodów miała turystyka. W późniejszym okresie stała się tutaj wiodącą dziedziną gospodarki i wywarła ogromny wpływ na całokształt zjawisk społeczno-ekonomicznych i kulturowych, a także na funkcjonowanie środowiska przyrodniczego [Balon 2002]. Cechą całego okresu socjalistycznego był stały i systematyczny wzrost liczby turystów odwiedzających Podhale, na terenie którego powstawała różnorodna baza. Pod presją narastających potrzeb ilościowych próbowano poszerzyć tereny wypoczynkowe poza Skalne Podhale i Pieniny, na obszar Gorców (Łopuszna, Obidowa), Pasma Babiogórskiego (Zubrzyca Górna), Doliny Ochotnicy i na inne tereny (Pyzówka), co nie było zadaniem trudnym w warunkach ówczesnego systemu politycznego, opartego na zcentralizowanych decyzjach władzy politycznej [Szubert-Zarzeczny 2001]. Nie zmieniło to jednakże sytuacji regionu w zakresie dominacji Skalnego Podhala w potencjale lokalnej bazy turystycznej, ani też nie zapoczątkowało postulowanej deglomeracji ruchu turystycznego na tereny położone poza Tatrami i Pieninami. Nadal postępowała rozbudowa bazy wypoczynkowej (domy wczasowe stanowiące własność dużych zakładów, fabryk, kopalń oraz różnych instytucji, organizacji politycznych, związkowych i innych z Warszawy, Katowic, Krakowa) w miejscach najbardziej atrakcyjnych dla wypoczynku, tzn. w Zakopanem i w jego najbliższym sąsiedztwie. W rezultacie napór turystów na Tatry stale się zwiększał. Jak podaje Czochański [2002], około 1963 roku przebywało w Tatrach już ponad milion osób, a w ,8 min. Ta liczba powiększała się dalej, dochodząc pod koniec lat 70. do prawie 3,5 min osób. Na istniejące skoncentrowanie bazy noclegowej i ruchu turystycznego w rejonie Tatr i Pienin zwracał też uwagę w swoich badaniach Jackowski [1981]. Widać to dobrze na wykonanych przez tego autora rycinach, które zamieszono poniżej (zob. ryc. 11 i 12).

96 Ryc. 11. Koncentracja zlokalizowania bazy noclegowej na Podhalu w roku 1977 Źródło: A. Jackowski, 1981, Typologia funkcjonalna miejscowości turystycznych (na przykładzie woj. nowosądeckiego), Rozprawy Habilitacyjne UJ, nr 53, Kraków

97 Ryc. 12. Koncentracja zlokalizowania ruchu turystycznego na Podhalu w roku 1977 Źródło: A. Jackowski, , Typologia funkcjonalna miejscowości turystycznych...

98 Ze względu na skalę rozwoju zarówno przemysł fabryczny jak i masowa turystyka były na początku okresu Polski Ludowej nowymi, do pewnego stopnia, elementami w gospodarce Podhala, które w latach 50. posiadało jeszcze cechy typowe dla obszarów rolniczych, znacznie zapóźnionych pod względem ekonomicznym. W 1970 roku w regionie tym w większości wsi z rolnictwa utrzymywało się ponad 70% ogółu mieszkańców, na Podtatrzu i w Pieninach wskaźniki były niższe i wynosiły około 50%, a w samym mieście Nowym Targu blisko 20%. Do roku 1988 sytuacja uległa znacznym zmianom i prawie wszędzie ponad połowa dochodów ludności pochodziła już ze źródeł nierolniczych. W rejonach turystycznych (gminy: tatrzańska, Czorsztyn, Krościenko) było to już powyżej 70%. Podobnie było w strefach objętych dojazdami do pracy do Zakładów Obuwniczych w Nowym Targu (gmina Raba Wyżna). Pod wpływem zarobkowania mieszkańców w przemyśle i turystyce, a także rozwoju prywatnego rzemiosła, dużym zmianom ulegało po II wojnie światowej podhalańskie rolnictwo. W stosunku do okresu międzywojennego znacznie ograniczono tu wykorzystanie gruntów pod rośliny zbożowe i ziemniaki, które dawniej spełniały podstawową rolę w wyżywieniu ludności [Leszczycki 1938; Hermanowicz-Nowak 2000], Powiększyła się natomiast powierzchnia upraw paszowych, głównie poprzez wzrost areału koniczyny, co wiązało się także z postępującą specjalizacją rolnictwa w zakresie chowu bydła i owiec. Tabela 48. Pozarolne i niezarobkowe źródła utrzymania ludności Podhala w roku 1970 i 1988 Rok 1970 Rok 1988 Miasto/ liczba źródła utrzymania (%) liczba źródła utrzymania (%) Gmina ludności ogółem pozarolne w tym niezarobkowe ludności ogółem pozarolne w tym niezarobkowe Nowy Targ ,7 4, ,4 12,5 Rabka ,2 7, ,8 14,9 Szczawnica ,9 2, ,5 8,8 Zakopane ,2 10, ,0 20,4 Biały Dunajec ,8 0, ,8 5,2 Bukowina Tatrzańska ,2 1, ,9 6,9 Czarny Dunajec ,1 0, ,3 5,6 Czorsztyn ,6 0, ,9 7,1 Jabłonka ,0 0, ,8 4,4 Krościenko 6025 n/dunąjcem 76,0 7,4 Łapsze Niżne ,1 0, ,8 6,4 Nowy Targ ,3 0, ,6 6,5 Ochotnica Dolna ,6 0, ,7 8,2 Raba Wyżna ,2 2, ,0 7,8 Rabka ,4 2, ,5 8,2 gm. tatrzańska ,9 1, ,0 7,2 Objaśnienia: 1 - razem z Krościenkiem nie było takiej gminy Źródło: A. Prochownikowa, 1994, Przeobrażenia struktur demograficznych i społeczno-zawodowych ludności Podhala w latach , [w:] Studia nad przemianami Podhala...

99 Zachodzące na Podhalu zmiany w użytkowaniu przestrzeni rolniczej zapoczątkowane zostały, jak twierdzą Guzik i Leśnicki [1999], już w latach 60. i nasilały się w późniejszym okresie. Są one rezultatem zastępowania mało efektywnych form gospodarki bardziej efektywnymi, do których obecnie należy przede wszystkim turystyczne użytkowanie przestrzeni przyrodniczej, wykorzystywanej wcześniej pod różne kultury rolnicze. Te procesy są od dawna najbardziej widoczne na Skalnym Podhalu i na Pogórzu Spisko-Gubałowskim, gdzie rolnictwo ma najtrudniejsze warunki dla swojej działalności. Natomiast w obrębie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej jeszcze pod koniec lat 80. uprawa roli i chów zwierząt (szczególnie bydła o kierunku mlecznym) miały duże znaczenie w życiu gospodarczym większości wsi. Tabela 49. Powierzchnia i struktura upraw na Podhalu w roku 1931 i 1986 Uprawa Rok 1931 Rok 1986 obszar w ha %zasiewów obszar w ha %zasiewów 4 zboża , ,1 w tym: pszenica 291 0, ,2 żyto , ,7 jęczmień , ,4 owies , ,7 mieszanki zbożowe 0,4 0, ,2 ziemniaki , ,4 groch, fasola, bób 0,3. 0,0 3,1 0,0 warzywa 195 0,3 len i konopie 0,6 0,0 0,1 0,0 koniczyna , ,0 pastewne okopowe 207 0, ,3 kukurydza na zielonkę - - 8,5 0,0 Objaśnienia: brak danych - zjawisko nie występowało Źródło: dla roku S. Leszczycki, 1938, Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki, Kraków; dla roku Spis rolny Restrukturyzacja przemysłu Podhala (na przykładzie Nowotarskich Zakładów Przemysłu Skórzanego Podhale") Od początku istnienia podstawowym problemem nowotarskiej fabryki była jakość wytwarzanego obuwia i jego sprzedaż na rynki obcych państw, co miało w dużym stopniu związek z niskim wykształceniem załogi oraz ze znaczną jej fluktuacją. W 1963 roku spośród 4620 zatrudnionych w zakładzie osób przygotowanie zawodowe do produkcji butów miało tylko około

100 40%. W dodatku większość z nich została przeszkolona na krótkich kursach, prowadzonych na terenie zakładu. Natomiast pozostałe 60% pracowników nie miało żadnych kwalifikacji. Wielu z nich podejmowało tu pracę na krótki okres i nie zamierzało wiązać swojej przyszłości z zakładem. Znamienne, że w podanym 1963 roku wśród całej załogi było zaledwie 310 osób (niecałe 7% ogółu), które pracowały tu nieprzerwanie od uruchomienia fabryki, tzn. od 1955 roku. Średnio każdego roku wymieniała się prawie 1/3 całej załogi. Najtrudniejszym okresem dla działalności produkcyjnej zakładu było lato, kiedy z pracy odchodziło najwięcej osób [Kroczek-Krzemińska 1963]. W szczytowym okresie rozwoju (początek lat 70.) w nowotarskiej fabryce wytwarzano około 11 min par obuwia, co stanowiło prawie 7,5% krajowej produkcji. W późniejszych latach ta ilość spadała i w 1988 roku wynosiła 8 min par, spośród których zaledwie 9,6% ogółu miało znak wysokiej jakości, według którego oceniano wtedy w naszym kraju wartość użytkową wytwarzanych wyrobów przemysłowych. Udział Podhala w krajowej produkcji butów obniżył się do niecałych 5%. Te zmiany w wielkości produkcji, połączone z ograniczaniem zatrudnienia, były sygnałem dla rozpoczęcia restrukturyzacji zakładu w kierunku wdrożenia nowoczesnych technologii i przeprowadzenia reorganizacji podnoszącej jego zdolność do konkurencji krajowej i zagranicznej. Jednak istniejąca wtedy w kraju sytuacja ekonomiczna nie dawała możliwości takich zmian, dlatego wraz z postępującym kryzysem ekonomicznym trudności produkcyjne zakładu pogłębiały się. Można je było dostrzec szczególnie na początku lat 90. Ich bezpośrednią przyczyną był napływ z zagranicy konkurencyjnego obuwia oraz likwidacja sieci dystrybucyjnej, poprzez którą nowotarskie obuwie rozprowadzano na terenie kraju. W rezultacie zmalała gwałtownie sprzedaż wytwarzanych w fabryce butów, co groziło utratą płynności finansowej. W ramach przeciwdziałania tym trudnościom podjęto współpracę z firmami zagranicznymi, która miała dopomóc w eksporcie obuwia sportowego (firma Addidas Sarragon) oraz roboczego i turystycznego (firma Royce Inter). Kiedy i te działania okazały się niewystarczające, fabryka we wrześniu 1992 roku ogłosiła upadłość [Prawelska-Skrzypek, Domański 1996]. Rozpoczął się długi proces upadłościowy, który spowodował istotne przekształcenia własnościowe zakładu oraz zasadnicze zmiany w wykorzystaniu poszczególnych pomieszczeń fabrycznych, w różny sposób przekazywanych nowym właścicielom. Pierwszym skutkiem ogłoszenia upadłości fabryki były duże zwolnienia zatrudnionych tam osób. W rezultacie z całej załogi, Uczącej kilka tysięcy pracowników, pozostało pod koniec 1993 roku zaledwie 1900 osób. W 1994 roku, jak podaje M. Troć [1996], w pomieszczeniach Ukwidowanego zakładu działało już 17 nowych podmiotów gospodarczych, które zatrudniały około 2100 osób, w zdecydowanej większości byłych pracowników fabryki. Najważniejsze były wśród nich firmy zajmujące się produkcją obuwia: Royce (900 zatrudnionych) i Nowe Podhale (800 pracowników), będące spółkami z udziałem kapitału zagranicznego oraz firma Wojas oparta na kapitale krajowym.

101 Ryc. 13. Dojazdy do pracy do Zakładów Obuwniczych Podhale z wybranych miejscowości w latach Ź r ó d ł o : M. T r o ć, , Proces upadłościowy Nowotarskich Zakładów Przemysłu Skórzanego Podhałe w Nowym Targu, [ w : ] Wpływ procesów transformacji gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych, r e d. Z. Z i o ł o, W y d a w n i c t w o N a u k o w e W S P, K r a k ó w

102 W ocenie skutków likwidacji Zakładów Obuwniczych w Nowym Targu szczególnie istotne wydaje się zwrócenie uwagi na duże zwolnienia osób pochodzących z podhalańskich wsi. W wielu przypadkach Zakłady te były dla nich jedynym dostępnym na Podhalu miejscem pracy, które uzupełniało niewielkie dochody osiągane z gospodarstw rolniczych. M. Troć [1996] badał sprawę zwolnień w 21 wsiach, położonych w różnych częściach Podhala, z których wcześniej dojeżdżało do pracy w fabryce obuwia około 1100 osób. Stwierdził, że spośród nich w nowych firmach, powstałych w pomieszczeniach fabryki, znalazło pracę 437 osób, tzn. niecałe 40% ogółu. Podobna liczba osób została zwolniona z zakładu i powróciła do swoich gospodarstw rolnych. Natomiast w innym miejscu, a więc poza dawnym zakładem obuwniczym, znalazło pracę zaledwie 68 osób. Dalsze 195 osób przeszło na emerytury, przy czym były to w większości emerytury wcześniejsze. Wśród zwolnionych, którzy nie mieli innego zatrudnienia i pozostawali bez pracy, większość stanowiły kobiety. Proces upadłościowy kontynuowany był także później, w drugiej połowie lat 90. Doprowadził do zagospodarowania wszystkich większych pomieszczeń dawnej fabryki obuwia. Jest interesujące, że w wyniku tych procesów nie doszło do zasadniczej zmiany podstawowego profilu działalności fabryki, którym nadal pozostała produkcja obuwia. W połowie 1999 roku podczas badań ustalono, że w dawnych zakładach obuwniczych istniało 6 firm zajmujących się wytwarzaniem butów. Były wśród nich przedsiębiorstwa powstałe jako pierwsze po ogłoszeniu upadłości, a więc Royce, Nowe Podhale i Wojas oraz nowe założone już później (np. firma Budny w 1996 roku). Pracowało w nich, według szacunkowych danych, ponad 2000 osób. Oprócz tych firm, zajmujących się bezpośrednio produkcją butów, istniało też kilka innych w różny sposób związanych z branżą obuwniczą. Należą do nich przede wszystkim zakłady Gumplast, wytwarzające gumę na potrzeby zakładów obuwniczych, zatrudniające 150 osób, Remel, który zajmuje się produkcją noży skrawających i części do maszyn obuwniczych, o zatrudnieniu 25 osób, a także hurtownie skór. Na terenie byłej fabryki występują bardzo licznie różne firmy handlowe, zajmujące się sprzedażą materiałów i maszyn do produkcji obuwia. Część z nich prowadziła zbyt hurtowy tych wyrobów, przeznaczony dla miejscowych zakładów obuwniczych. Wszystkie wymienione firmy, o różnej strukturze własnościowej i różnej wielkości, zaliczyć można do branży obuwniczej, która funkcjonuje teraz w warunkach silnej konkurencji krajowej i zagranicznej. Dlatego ich obecna działalność napotyka na duże trudności. Niełatwa będzie też przyszłość przemysłu obuwniczego na Podhalu po wejściu Polski do Unii Europejskiej i liberalizacji handlu z krajami tego ugrupowania. Można się też spodziewać dalszego wzrostu konkurencji ze strony krajów Azji Południowo-Wschodniej. Już od dłuższego czasu z tego rejonu świata napływa do naszego kraju bardzo tanie obuwie, sprzedawane najczęściej na targowiskach i bazarach. W tej sytuacji lepsze perspektywy wydają się mieć te firmy obuwnicze, które

103 wykazują się dużą operatywnością handlową. Dobrym przykładem takiej działalności jest producent obuwia Wojas, który sprzedaje swoje wyroby za pośrednictwem własnych sklepów rozmieszczonych w wielu miastach Polski. Firma ta ma coraz silniejszą pozycję rynkową w stosunku do czołowych producentów obuwia wyjściowego w naszym kraju. Trwałość tych tendencji zależeć będzie od zdolności adaptacyjnych tej firmy i innych podhalańskich zakładów do światowych trendów w branży obuwniczej. Znaczny wpływ może mieć na to dobrze przygotowana do pracy kadra. Jak bowiem wynika z dotychczasowych doświadczeń, udany start w nowoczesny rozwój firm obuwniczych, które powstały na Podhalu w miejsce socjalistycznej struktury, oparty był głównie na miejscowych pracownikach. Byli oni kształceni w przyzakładowych szkołach średnich i zasadniczych zawodowych. Obecnie potrzebne kadry przygotowuje jedna z państwowych szkół w Nowym Targu, w ścisłej współpracy z lokalnymi firmami obuwniczymi. W obiektach fabryki obuwia, poza przedsiębiorstwami produkcyjno-handlowymi, które mają związek z branżą obuwniczą, powstało też wiele innych firm, głównie handlowych (hurtownie materiałów budowlanych, sprzętu AGD itp.). Dla ich działalności przydatne okazały się różne pomieszczenia magazynowe oraz place składowe. Ponadto w dawnym magazynie podręcznym działa duża piekarnia (Steskal) zatrudniająca 23 osoby, a w budynkach administracyjnych znalazły siedzibę - prokuratura i sąd rejonowy. Natomiast w głównym magazynie - skład celny. Różne formy aktywności gospodarczej mieszkańców Rozwój prywatnych podmiotów gospodarczych Procesy restrukturyzacyjne trwające na Podhalu od 1989 roku zmieniły nie tylko tutejszy przemysł, ale także inne działy gospodarki regionu. Istotną ich cechą było znaczne ograniczenie działalności sektora publicznego, szczególnie w dziedzinie usług rynkowych obejmujących turystykę, handel, gastronomię, transport, budownictwo i różne rodzaje rzemiosła. W sektorze tym zatrudnienie znajduje obecnie nie więcej jak 25% ogółu czynnych zawodowo. Pozostała większość pracuje już w kilkunastu tysiącach prywatnych firm rzemieślniczych, handlowych, turystycznych, budowlanych i innych, prowadzonych najczęściej na własny rachunek. Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej osiągnął na Podhalu znaczną skalę już na początku lat 90. Miało to związek z koniecznym pośpiechem w reformowaniu lokalnej gospodarki, a zwłaszcza takich jej dziedzin, jak turystyka i wspomniany wcześniej przemysł, które znalazły się wówczas w bardzo głębokim kryzysie. Przede wszystkim należało w możliwie krótkim czasie przeprowadzić niezbędne zmiany w podhalańskiej turystyce, by umożliwić jej funkcjonowanie

104 w warunkach systemu rynkowego. Ta dziedzina działalności stanowiła bowiem dla znacznej części mieszkańców jedyne źródło utrzymania. Problem nie polegał tylko na zmianach organizacyjnych, ale wiązał się z przekształceniami własnościowymi w bazie turystycznej, z jej modernizacją techniczną z poszerzeniem oferty usługowej oraz z różnymi działaniami w sferze informacji i reklamy. Tymczasem szybkie przeprowadzenie zmian utrudniał kryzys gospodarczy. Z jednej strony znacznie ograniczył popyt na usługi turystyczne, a z drugiej pozbawił podhalańską turystykę kapitału pochodzącego z zewnątrz, który był w okresie Polski Ludowej lokowany przez zakłady pracy i instytucje pochodzące niemal z całego kraju, posiadające tutaj swoje domy wczasowe i pensjonaty. Trudno dokładnie ocenić rzeczywisty spadek ruchu turystycznego na Podhalu spowodowany trudną sytuacją ekonomiczną kraju oraz przeprowadzanymi reformami ustrojowymi, które otworzyły mieszkańcom Polski szerokie możliwości podróżowania w różne regiony Europy i świata. Obecność turystów na Podhalu uległa jednak znacznym ograniczeniom o czym świadczy zarówno zmniejszenie lićzby udzielonych w tym regionie noclegów, jak i ilości osób odwiedzających Tatry i korzystających ze spływu przełomem Dunajca. Tabela 50. Udzielone noclegi w powiatach: nowotarskim i tatrzańskim w latach w tys. Rok pow. nowotarski pow. tatrzański ,3 3951, ,3 3292, ,6 1935, ,8 1927, ,1 2758,4 Źródło: Roczniki statystyczne uioj. nowosądeckiego. Dla roku 1998 dane WUS w Krakowie W okresie Polski Ludowej, gdy funkcjonowała turystyka socjalna, liczba udzielonych na całym Podhalu noclegów, którą odnotowano w sprawozdaniach statystycznych, wahała się od 4,3-5 min rocznie. Prawie 3/4 przypadało na ośrodki obecnego powiatu tatrzańskiego (Skalne Podhale). Po załamaniu gospodarczym nastąpił spadek w skali całego regionu do poziomu około 2,5 min noclegów w roku 1990 i niewiele ponad 2250 tys. w 1992 roku. Bardzo znacznie, w stosunku do okresu socjalistycznego, obniżyła się frekwencja na spływie przełomem Dunajca (tabela 51). Spadła ona bowiem z ponad 200 tys. w latach 80. do poniżej 90 tys. w roku Natomiast zarejestrowany ruch turystów w Parku Tatrzańskim zmniejszył się w tym okresie z ponad 3 min do około 2 min. O wyraźniejszych oznakach przełamywania zaistniałego w podhalańskiej turystyce kryzysu można mówić już około połowy lat 90., kiedy wielkości charakteryzujące analizowane powyżej elementy ruchu turystycznego zaczęły wzrastać. Korzystniej pod tym względem ukształtowała się sytuacja na obszarze powiatu nowotarskiego, co można bezpośrednio łączyć z atrakcjami powstałymi wokół Jeziora Czorsztyńskiego, a następnie ze wzrostem liczby uczestników spływu Dunajcem i wysoką aktywnością podmiotów gospo

105 darczych w turystyce położonych na terenie Pienin. W 1998 roku liczba udzielonych na Podhalu noclegów zbliżyła się już do 4 min, z czego na powiat nowotarski przypadało ponad 1164 tys., czyli o prawie 250 tys. więcej niż w roku Natomiast powiat tatrzański miał ich o ponad 0,5 min mniej. Tabela 51. Spływ tratwami przełomem Dunajca w tys. osób Rok Liczba osób , , , , , , , , , , , , ,1 Źródło: dane Urzędu Statystycznego w Limanowej Charakteryzowane zmiany nie obejmują działalności kwater prywatnych, posiadających do 5 pokoi, które nie podlegają rejestracji. Trudno więc stwierdzić, czy również i one dotknięte były w takim samym stopniu regresem w zakresie świadczonych usług, jak domy wczasowe i inne obiekty turystyki masowej. Indywidualni kwaterodawcy mogli w nowych warunkach ustrojowych szybciej modyfikować swoją działalność i dostosowywać usługi do zaistniałej sytuacji. Mieli też możliwość poszerzenia oferty usługowej o te dziedziny (żywienie, usługi transportowe, wynajem sprzętu sportowego i inne), których nie można było oficjalnie prowadzić w okresie Polski Ludowej. W nowej sytuacji powstałej na początku trwających transformacji najważniejsze w gospodarce Podhala były inwestycje samych mieszkańców i miejscowych samorządów, podjęte głównie w turystyce. Dla ich rozwoju szczególnie przydatny okazał się nagromadzony kapitał przedsiębiorczości [Hryniewicz 1996; Kamińska 1996; Duczkowska-Małysz i Duczkowska-Piasecka 1996] widoczny szczególnie wśród mieszkańców południowych i zachodnich części kraju, gdzie już w czasach socjalistycznej gospodarki istniały warunki dla podejmowania działalności na własny rachunek. Sytuacja Podhala była w tym zakresie dosyć szczególna, ponieważ prawie przez cały okres Polski Ludowej mieszkańcy uczyli się gospodarki rynkowej, prowadząc prywatne kwatery turystyczne oraz własne zakłady rzemiosła skórzanego i drzewnego. Równocześnie istniały tu dużo większe możliwości dla rozwoju przygranicznego handlu z sąsiadami, niż przy innych granicach naszego kraju. Przedsiębiorczość mieszkańców wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne nie tylko w skali regionalnej ale i lokalnej, widoczne szczególnie

106 w różnej liczbie powstających w danej miejscowości firm, w ich rodzajowej strukturze, a także w skali prowadzonej działalności. Wynika to z wielu różnych przyczyn związanych z cechami osobowymi ludności zamieszkującej dany obszar, takimi jak przedsiębiorczość, innowacyjność, zdolność do podejmowania ryzyka, a także z uwarunkowań lokalnych, kształtujących popyt na działalność określonej firmy [Duczkowska-Małysz i Duczkowska-Piasecka 1996]. Istotny dla tych uwarunkowań jest funkcjonalny charakter obszaru, jego położenie geograficzne i komunikacyjne, a także warunki środowiska przyrodniczego. Procesy zróżnicowanego rozwoju prywatnej działalności gospodarczej dobrze odzwierciedla sytuacja gminy wiejskiej Nowy Targ. Jest to jedna z większych gmin Małopolski, posiadająca prawie 21 tys. ha powierzchni i ponad 21 tys. mieszkańców. Charakteryzuje się zróżnicowaną strukturą społeczno-gospodarczą, a także różnym stanem warunków przydatnych dla gospodarki rolnej, przemysłowej i turystyki. Jest znanym nie tylko w skali lokalnej ośrodkiem rzemiosła skórzanego (kożuchy, odzież skórzana, nakrycia z owczych skór, obuwie, itp.) oraz wielu innych dziedzin działalności (m.in. produkcja swetrów wełnianych, kołder, kilimów, pantofli, oscypków). Wyroby te są nadal w dużej części zbywane na targowisku w Nowym Targu [Guzik, Leśnicki i Troć 1999]. Gmina składa się z 21 wsi, które zgrupować można w trzy typy funkcjonalne [zob. Jackowski 1981], a mianowicie: wsie turystyczne (5) położone na stokach pasma gorczańskiego, podmiejskie o wielofunkcyjnej gospodarce (6) oraz rolnicze (10), znajdujące się głównie w Kotlinie. Pod koniec okresu socjalistycznego na terenie gminy pod względem skali prywatnej przedsiębiorczości wyróżniały się wsie turystyczne, w których liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, dochodziła do prawie 20. W miejscowościach podmiejskich wynosiła około 18, a w rolniczych zaledwie 8. Wszędzie mogła być jednak wyższa, ponieważ wielu mieszkańców nie zgłaszało prowadzonej działalności, zwłaszcza turystycznej, związanej z wynajmem kwater i żywieniem turystów. Pierwsze lata transformacji cechowały się niezwykle szybkim przyrostem nowych podmiotów, co wielu autorów wiąże z tzw. wypełnianiem nisz po poprzednim systemie gospodarczym, kiedy liczba działających sklepów, punktów usługowych i innych zakładów była ściśle reglamentowana. Jak można zauważyć z danych zawartych w tabeli 52, w okresie liczba podmiotów powiększyła się w gminie o ponad 30%. Widoczne załamanie rozwoju miało miejsce w roku 1993, kiedy powstało tylko 60 nowych podmiotów. Natomiast w późniejszym okresie przyrost był coraz wyższy i pod koniec lat 90. ustalił się na poziomie wynoszącym od 90 do 100 podmiotów rocznie. Jednak ich dynamika w drugiej połowie lat 90. była w obrębie wyróżnionych poprzednio typów funkcjonalnych wsi bardziej zróżnicowana niż w latach poprzednich; wolniejsza we wsiach rolniczych, a szybsza w turystycznych i w podmiejskich, w których w 1999 roku działalność pozarolnicza była już najważniejszym elementem ich gospodarki. W miejscowościach podmiejskich, w strukturze rodzajowej tej działalności na plan pierwszy wysunęły się firmy produkcyjne i handlowe, prowadzące często zbyt wytworzonych u siebie produktów. Stanowią one ponad 60% ogółu podmiotów. Nato-

107 Tabela 52. Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej we wsiach z gminy Nowy Targ w latach Podmioty gospodarcze według typów wsi wsie rolnicze Q> 3 <«i u* wsie turystyczne % ogółu wzrost rok poprzedni =100 % liczba ogółu wzrost rok poprzedni =100 % liczba ogółu wzrost rok poprzedni =100 liczba Wzrost rok poprzedni =100 Liczba zarejestrowanych podmiotów Rok 19,8 100,0 19,6 121,4 22,5 142,6 CD lo 00 CD 02 47,3 100, ,9 100,0 o> 100, ,1 131,8 00 t> i-h 29,3 108, , ,4 119, ,1 118, , ,0 144, ,0 126, ,0 125, , ,2 111, ,3 108, ,5 112, , ,5 114, ,5 113,2 CO 00 co 27,0 110, , ,5 113, od 117, ,7 109, , ,7 125, ,4 102, ,9 106, , ,5 102, ,4 131, ,3 128, , A O gycd Eh I ź & a o o tia 73 o 73 '8 'tsj

108 miast we wsiach turystycznych - około 53%. Tutaj znaczący udział miały firmy zajmujące się wyłącznie działalnością turystyczną na które przypadało 14% ogółu. Tabela 53. Struktura rodzajowa indywidualnych podmiotów gospodarczych w gminie Nowy Targ w roku 1999 Typy wsi gastronomicznych remontowo- -budowlanych turystycznych Liczba podmiotów gospodarczych ogółem produkcyjnych w tym udział w ogólnej liczbie podmiotów (%) w tym: handlowych usługowych turystyczne ,9 24,5 53,5 12,4 13,8 1,1 podmiejskie ,6 31,8 36,8 17,3 5,9 0,9 rolnicze ,9 28,6 51,6 11,1 8,8 1,9 Źródło: jak w tabeli 52 Powyższe ustalenia dotyczące indywidualnej działalności gospodarczej w gminie Nowy Targ uogólnić można w dużym stopniu na większość miejscowości Podhala. Były one badane dwukrotnie, w celu ustalenia liczby i struktury rodzajowej zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Pierwszy raz w 1994 roku i drugi w Na podstawie zebranych materiałów można stwierdzić, że zarówno na początku lat 90. jak i pod koniec dekady, najwyższym poziomem rozwoju indywidualnej działalności cechowały się miasta, w których skoncentrowanych było około 56% ogółu podmiotów gospodarczych (razem ponad 10,5 tys.). Bardzo wysoki był też ten poziom w kilku wsiach turystycznych. Największą liczbę podmiotów, zarówno w ujęciu bezwzględnym (4,7 tys.), jak i w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (ponad 157 podmiotów), miało Zakopane, a następnie Nowy Targ (około 4 tysiące i 115 podmiotów na 1000 mieszkańców). Natomiast na nieco niższym poziomie rozwinięta była indywidualna działalność gospodarcza w dwóch pozostałych miastach Podhala, tj. Rabce i Szczawnicy, gdzie nadal ponad połowę ogółu miejsc pracy skupia sektor publiczny, związany z lecznictwem sanatoryjnym. W Rabce na 1000 mieszkańców przypadały pod koniec lat 90. około 92 podmioty gospodarcze, natomiast w Szczawnicy 100 podmiotów. Bardzo zróżnicowana sytuacja w zakresie indywidualnej działalności występowała na obszarach wiejskich Podhala. Jest ona zdecydowanie najlepsza w miejscowościach turystycznych oraz położonych w strefach podmiejskich i wzdłuż głównych dróg komunikacyjnych, prowadzących na Podhale z Krakowa i Śląska, a także z Nowego Sącza i ze Słowacji. Ogółem we wsiach regionu było w 1999 roku ponad 8,3 tys. prywatnych firm o różnym profilu działalności. Na 1000 mieszkańców przypadały wtedy około 53 firmy. Jest to wskaźnik wysoki, charakterystyczny dla terenów o znacznym rozwoju wielofunkcyjnej gospodarki i zaawansowanych procesach urbanizacyjnych. Jego wartość wahała się jednak w poszczególnych wsiach bardzo znacznie, bo od kilku podmiotów do prawie 300.

109 100 i więcej 80 do do do do 40 poniżej 20 Ryc. 14. Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w miejscowościach Podhala w roku 1999 Najwyższą ich liczbę, właśnie w granicach od 200 do 300 podmiotów na 1000 osób, miały miejscowości o silnie rozwiniętym sektorze turystycznym, takie jak Sromowce Niżne (300 podmiotów) i Czorsztyn (226 podmiotów). Bardzo wysokimi wskaźnikami wynoszącymi od 100 do 200 podmiotów cechowały się również tak znane w kraju wsie, jak: Murzasichle, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Biały Dunajec, Poronin, Krościenko i Małe Ciche. Łącznie w 10 wsiach Podhala (około 10% ogółu) natężenie indywidualnych podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców wynosiło, pod koniec lat 90., ponad 100, a w dalszych 21% - od 50 do 100. Natomiast we wsiach rolniczych i położonych peryferyjnie w stosunku do miast, stanowiących około 30% ogółu miejscowości, wskaźniki były niskie i na ogół nie przekraczały 30 podmiotów. Analiza rozmieszczenia podmiotów gospodarczych na terenie poszczególnych miejscowości regionu, powiązana z ich położeniem geograficznokomunikacyjnym oraz ze zróżnicowaniem funkcjonalnym, pozwala wyróżnić kilka obszarów o specyficznym typie przedsiębiorczości. 1. Obszary o wybitnych walorach przyrodniczych (Skalne Podhale, Pieniny), gdzie rozwój przedsiębiorczości jest od dawna stymulowany popytem krajowym i zagranicznym na różne usługi turystyczne (wypoczynkowe, krajoznawcze, sportowe, lecznicze), równocześnie zasobność kapitałowa mieszkańców jest dosyć znaczna i ma także miejsce spory napływ kapitału z zewnątrz. Obszary te cechują się też dużą skalą inwestycji budowlanych, stwarzających popyt na usługi firm murarskich, instalatorskich, remontowych

110 Tabela 54. Liczba i struktura indywidualnych podmiotów gospodarczych w gminach Podhala w roku 1999 I w tym według rodzajów prowadzonej działalności 1 placówki usługowe 1 1 w tym 1 placówki handlowe i w tym 1 mechanika pojazdowa transportowe turystyczne remontowo- -budowlane liczba ogółem handel obwoźny handel detaliczny liczba ogółem A j. *3 2 o 3 i 1 S 1 & zakłady produkcyjne Podmioty gospodarcze Gminy w tym spożywcze liczba ogółem na 1000 osób liczba ogółem 00 LO r 1 <N t-h CO i , , Th CO co CO ,9 549 Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec I 21 1L. O r*4 i I I l i 1 134! j j 555 I 350 GO I I 29 I I 188 T ł CO Th O to CO to 00 co to 00 co co os! 16 I I os cq <N i l Th 1 ł O to i 1 <N i i 22 i-i i 4 r 1 i l 00 co <N i CO i 4 Th 1 1 to I I 1 46 I r 44 i I I I I 151 I 1 34 I O CO 00 <N lo Th 00 co oo H CO Th co 1 I I ^ 1 115,5 J 1 54, ,8 1 I 79, a -b 8O N O 21 58, ,0 298 Jabłonka Kościelisko Krościenko Lipnica Wielka Łapsze Niżne , b u E-* , I 1 60,3 I Ochotnica Dolna Poronin <N oo Th ,2 1 49, I N fl Rabka Szaflary Źródło: badania i obliczenia własne

111 i wielu innych. Są one więc przykładem występowania tzw. skumulowanego efektu działań wywołanych potrzebami wiodącego czynnika ich rozwoju, jakim jest turystyka. W skład tego obszaru wchodzi nie tylko Skalne Podhale i Pieniny, ale także liczne miejscowości położone w otoczeniu Jeziora Czorsztyńskiego oraz na południowych stokach pasma Gorców. W 1999 roku w wymienionych rejonach Podhala mieszkało około 90 tys. osób, tzn. blisko 36% ogółu. Oficjalną (zarejestrowaną) działalność prowadziło wtedy prawie 9 tys. różnych podmiotów gospodarczych. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców było to ponad 110 podmiotów, z absolutną przewagą grupy usługowej (prawie 73% ogółu podmiotów). Z turystyką (wynajem kwater, obsługa spływu Dunajcem, prowadzenie obiektów sportowo-rekreacyjnych i inne) związanych było 48% ogółu podmiotów, natomiast pośrednio (handel, gastronomia, produkcja pamiątek, transport) dalszych 35%. Strefa ta cechuje się zatem najwyższą na całym Podhalu dynamiką pozarolniczej działalności. W latach , które badano szczegółowo, liczba podmiotów należących do osób fizycznych wzrosła od 40% (gmina Krościenko) do ponad 80% (gmina Czorsztyn). Najbardziej powiększyła się w miejscowościach położonych nad Dunajcem i Jeziorem Czorsztyńskim. Znaczna część tych przedsięwzięć gospodarczych dotyczyła potencjalnych nisz turystycznych. Łączyło się to nierzadko z podejmowaniem nowych, atrakcyjnych, lokalnych inicjatyw (wyciągi narciarskie, bary, restauracje, pensjonaty, przystanie jachtowe itp.), prowadzących do uruchomienia mechanizmu konkurencyjności. Zaobserwowano to szczególnie w dwóch gminach: w Krościenku i Czorsztynie oraz w mieście Szczawnicy. W Czorsztynie istotnym impulsem tych przedsięwzięć była budowa zapory wodnej na Dunajcu, dzięki której miejscowa ludność znalazła zatrudnienie. Wywołało to efekt mnożnikowy w postaci zwiększonego popytu na różne dobra i usługi oraz prowadziło do uruchomienia kolejnych przedsięwzięć gospodarczych (sklepy, punkty usługowe, drobne zakłady produkcyjne). Powstanie Zbiornika Czorsztyńskiego spowodowało nowe możliwości rozwoju usług turystycznych, związane z wykorzystaniem akwenu wodnego. Było to niewątpliwie przyczyną dużego wzrostu konkurencyjności gminy w stosunku do sąsiednich miejscowości, tj. Krościenka i Szczawnicy, gdzie także w latach 90. powstało wiele nowych obiektów, komplementarnych do tradycyjnie oferowanych usług. 2. Zaplecza miast, a w szczególności Nowego Targu, gdzie głównymi czynnikami rozwoju przedsiębiorczości są prywatne nieruchomości wraz z gruntami oraz kwalifikacje i doświadczenia byłych pracowników nowotarskiej fabryki obuwia, a także długie tradycje rzemiosła skórzanego. Istnieje tu wiele ułatwień dla rozwoju małych firm związanych z obecnością takich instytucji, jak banki, firmy konsultingowe, ośrodki informacji, szkoły wyższe i pomaturalne. We wsiach podmiejskich Nowego Targu (szczególnie w Waksmundzie, Ostrowsku, Szaflarach) podstawą rozwoju prywatnych firm są też dawne wspomniane tradycje rzemiosła skórzanego [Pakuła 1994], Działa tu większość podhalańskich firm zajmujących się produkcją odzieży skórzanej, narzut skórzanych (popularne futrzaki z owczych skór), obuwia. W strefie nowotarskiej skupia się 80% kuśnierzy, którzy dawniej w swojej

112 produkcji wykorzystywali lokalny surowiec, a teraz w coraz większym zakresie przerabiają importowane z zachodu materiały. W 1999 roku w Nowym Targu i w okolicy, zamieszkałych razem przez około 56 tys. osób, działało prawie 5 tys. prywatnych firm. Na terenie miasta na 1000 mieszkańców było prawie 115 firm, a w okolicznych wsiach - 64 firmy. Silnie rozwiniętą działalnością jest w tej strefie przede wszystkim handel (42% ogółu podmiotów) związany głównie z funkcją Nowego Targu jako centrum targowego Podhala, a także ze zbytem wytworzonych tutaj przez rzemieślników towarów. Handel zarówno stacjonarny, jak i obwoźny jest też najbardziej dynamiczną działalnością mieszkańców. W latach liczba sklepów i innych firm handlowych uległa podwojeniu, podczas gdy przyrost wszystkich podmiotów gospodarczych nie przekroczył w tym czasie 30%. 3. Obszary położone przy głównych ciągach komunikacyjnych, szczególnie przy drodze Rabka-Nowy Targ-Zakopane. Tutaj najważniejszym czynnikiem rozwoju przedsiębiorczości jest dostępność komunikacyjna oraz obsługa ruchu drogowego, wymagająca budowy stacji benzynowych, warsztatów naprawy samochodów, moteli, restauracji, barów i innych urządzeń. Z dostępnością komunikacyjną wiążą się też możliwości zbytu lokalnej produkcji (odzież skórzana, trepy, różne wyroby ze skóry) oraz funkcjonowanie wielu hurtowni i dużych sklepów. Przykładem są: wieś Rdzawka, położona w gminie Rabka, a następnie Klikuszowa oraz Szaflary (gmina Nowy Targ), na terenie których istnieje wiele zakładów wytwarzających odzież i galanterię skórzaną oraz inne towary użytkowe (trepy drewniane, kapcie, pościel itp.), oferowane do sprzedaży w przydrożnych domach. W Rdzawce (1420 mieszkańców) było w 1999 roku 80 zakładów produkujących różne towary, głównie ze skóry, w Szaflarach 57, a w położonej przy trasie Nowy Sącz- Krościenko - Tylmanowej 47. W części omawianego obszaru, położonego na południe od Nowego Targu, przez który prowadzi główny szlak komunikacyjny w kierunku Tatr, dodatkowym czynnikiem oddziałującym na rozwój przedsiębiorczości jest dostępność komunikacyjna. W miejscowościach położonych przy tej trasie komunikacyjnej były w 1999 roku 63 podmioty gospodarcze w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Jednak ich dynamika po roku 1994 wyraźnie osłabła, a w przypadku wielu miejscowości odnotowano nawet regres rozwoju. Dotyczyło to w pierwszej kolejności firm produkcyjnych, które miały trudności ze zbytem wytworzonych wyrobów, a także handlu obwoźnego, związanego często ze sprzedażą tych wyrobów. W rezultacie w 1999 roku tylko 21% ogółu podmiotów w tych miejscowościach zajmowało się handlem, gdy wcześniej, w 1994 roku - ponad 30%. Ciągle wysoki był tu udział podmiotów prowadzących produkcję. Wynosił 38%, przy średniej dla całego Podhala około 15%. 4. Tereny przygraniczne, a w szczególności związane z przejściami granicznymi w Chyżnem, Niedzicy, Jurgowie i Chochołowie. Istnieją tu warunki dla rozwoju firm obsługujących ruch graniczny (stacje benzynowe, warsztaty naprawy samochodów, sklepy, motele, bary). Szczególna rola przypada, jak dotąd, handlowi bazarowemu nastawionemu na przyjezdnych z pobliskiej Słowacji. W dalszej perspektywie oczekiwać można innych przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych wspólnie z mieszkańcami Słowacji.

113 W przeciwieństwie do wschodnich obszarów kraju, tu na południu Polski położenie przygraniczne miało zawsze znaczny wpływ na sytuację ekonomiczną mieszkańców. Wspomniano już wcześniej o pracy na terenie ówczesnej Czechosłowacji kilku tysięcy osób pochodzących głównie z podhalańskich wsi, a także o innych korzyściach, które się z tym wiązały, takimi jak przywóz do Polski różnych deficytowych towarów (płytek ceramicznych, armatury łazienkowej, owoców cytrusowych). Jednak dopiero po roku 1989 powstały warunki dla wdrożenia nowych form współpracy transgranicznej, opartych na europejskich doświadczeniach krajów zachodnich. Uczestniczy Wnich głównie Nowy Targ oraz miejscowości położone przy przejściach granicznych i wzdłuż dróg prowadzących od Słowacji do miast i większych miejscowości Podhala. Obecnie najlepsze warunki dla współpracy przygranicznej istnieją na terenie Orawy, gdzie znajdują się duże przejścia graniczne prowadzące przez Polskę na południe Europy (Chyżne, Chochołów), a równocześnie spory procent mieszkańców jest spokrewniony ze Słowakami. Podobnie jest też na Spiszu, gdzie jednakże infrastruktura związana z przejściami granicznymi wymaga znacznej rozbudowy. W miejscowościach przygranicznych przedsiębiorczość mieszkańców jest dosyć wysoka, a liczba podmiotów gospodarczych na 1000 osób, stanowiących ich własność, wynosi około 57. W większości są to jednak (około 67% ogółu) podmioty nieprodukcyjne, związane z handlem (duża liczba sklepów i tzw. handel obwoźny), skoncentrowane przy tym głównie w dużej wsi orawskiej - Jabłonce. W roku 1999 było w tej miejscowości 80 różnych prywatnych firm handlowych, tzn. 35% ogółu takich podmiotów występujących w gminie. Zaskakująco wolno powiększała się dotychczas w strefach przygranicznych liczba podmiotów produkcyjnych, które stanowią mniej niż 10% ich ogólnej liczby. Ma to zapewne związek z konkurencyjnością jaką dla produkcji stanowi tu przygraniczny handel, którego prowadzenie nie wymaga posiadania większego kapitału, ani też wysokich kwalifikacji. Istniejące w miejscowościach przygranicznych podmioty gospodarcze powstały głównie na początku lat 90. Później ich dynamika rozwoju była znacznie wolniejsza, szczególnie w strefie przejścia granicznego w Chyżnem, gdzie liczba prywatnych firm już od kilku lat prawie się nie zwiększa. Wzrasta ona natomiast bardzo szybko w gminie Lipnica Wielka, na terenie której powstało nowe przejście graniczne ze Słowacją. 5. Obszary rolnicze, których szczególną cechą jest peryferyjność położenia i słaba na ogół obecność nowych elementów rozwoju lokalnego, związanych zarówno z infrastrukturą techniczną jak i podmiotami usługowymi. Zasięg przestrzenny obszarów peryferyjnych nie jest na Podhalu duży i dotyczy często pojedynczych wsi lub niewielkich ich zespołów, położonych na uboczu głównych dróg komunikacyjnych. Takie peryferyjne położenie ma część wsi z gminy Ochotnica Dolna, Łapsze Niżne, Czarny Dunajec, a także z Raby Wyżnej. Ich wspólną cechą jest niski poziom rozwoju prywatnych firm, na ogół nie przekraczający 30 na 1000 mieszkańców, z przewagą branży usługowej i bardzo niskim udziałem (około 15% ogółu) podmiotów produkcyjnych. Usługi (głównie budowlane) są nie tylko najważniejszą dziedzi

114 ną przedsiębiorczości mieszkańców, ale także najbardziej dynamicznie rozwijającą się. Na tle ogólnie wolnego rozwoju prywatnej przedsiębiorczości, jaką obserwuje się na obszarach wiejskich w drugiej połowie lat 90., w tej grupie wsi miał miejsce stosunkowo szybki wzrost liczby różnych firm usługowych. Powiększyła się ona w latach blisko o 50%. Cechą większości wyróżnionych obszarów jest współwystępowanie wielu różnych czynników generujących przedsiębiorczość mieszkańców. Dotyczy to zwłaszcza miejscowości podtatrzańskich, gdzie rozwój inicjatyw gospodarczych warunkują w głównym stopniu potrzeby turystyki, ale równocześnie bardzo ważnymi elementami jest sąsiedztwo Zakopanego, dobre warunki komunikacyjne, położenie przygraniczne, długie tradycje pracy na własny rachunek, uzdolnienia rzemieślnicze ludności i jej wysoka inicjatywność. Można też oczekiwać, że wiele czynników, nie mających obecnie spodziewanego wpływu na przedsiębiorczość mieszkańców, ulegnie zintensyfikowaniu i w rezultacie zmieni się też układ przestrzenny przedstawionych wcześniej obszarów. Chodzi zwłaszcza o miejscowości położone przy granicy ze Słowacją które, podobnie jak w innych krajach europejskich, objęte będą specjalnymi programami aktywizacji po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, a także o wsie rolnicze, w których można liczyć na rozwój agroturystyki, połączony z upowszechnieniem ekologicznych metod produkcji i przetwórstwa płodów rolnych. W strukturze przestrzennej ośrodków przedsiębiorczości Podhala, obok miast, szczególnie ważne miejsce zajmowały zawsze wsie gminne, którymi są tutaj z reguły duże osiedla. Ich pozycja w lokalnej sieci osadniczej związana jest jednakże nie tyle ze skalą prowadzonej działalności, którą określa liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców, co z ich rodzajową strukturą na którą składają się firmy o sporadycznym występowaniu, wyspecjalizowane w świadczeniu usług geodezyjnych, obsługi finansowej, doradztwa gospodarczego czy projektowo-kosztorysowych. Ośrodki gminne, które badano na Podhalu, miały na ogół mniej podmiotów związanych z produkcją niż pozostałe osiedla wiejskie. Stanowiły one niecałe 12% ogółu podmiotów, przy średniej dla wsi Podhala wynoszącej ponad 15%. Posiadały natomiast znacznie więcej obiektów gastronomicznych (barów, restauracji, kawiarni itp.), a także sklepów, które zazwyczaj stanowiły powyżej 25% ogółu firm. Koncentrowały też około połowy ogółu podmiotów działających na obszarach wiejskich Podhala, o wymienionych poprzednio rzadkich specjalnościach. Szczególne wydaje się tu miejsce w lokalnej przedsiębiorczości takich osiedli, jak Biały Dunajec, Krościenko, Szaflary i Bukowina Tatrzańska, w których w ogóle koncentruje się większość ogółu firm zarejestrowanych w tych gminach. Podstawowa część istniejących na Podhalu podmiotów gospodarczych należących do osób fizycznych cechuje się niewielką skalą działalności. Zatrudniają też mało osób (z reguły dwie, trzy). Są w większości firmami o charakterze rodzinnym. Dotyczy to szczególnie turystyki, którą organizuje się w ramach gospodarstwa domowego, przy zaangażowaniu poszczególnych członków rodziny.

115 Gmina/ Wieś Liczba podmiotów ogółem w tym udział podmiotów prowadzących (%) 3 i więcej 1 kierunek 2 kierunki kierunków działalności działalności działalności C zorsztyn ,5 7,3 4,2 Czorsztyn 75 82,7 9,3 8,0 Huba 8 75,0 12,5 12,5 Kluszkowce 71 80,3 11,3 8,4 Maniowy 96 74,0 12,5 13,5 Mizerna 24 70,9 20,8 8,3 Sromowce N ,0 6,3 0,7 Sromowce W ,4 3,2 1,4 Jab łon k a ,8 13,1 4,1 Hyżne 33 78,8 21,2 Jabłonka ,9 14,2 4,9 Orawka 57 79,0 14,0 7,0 Podwilk ,8 3,8 Zubrzyca D ,9 12,1 4,8 Zubrzyca G ,6 14,1 3,3 O chotnica D olna ,2 5,9 0,9 Ochotnica D ,9 4,2 2,9 Ochotnica G ,5 4,5 Tylmanowa ,8 7,2 R abka ,0 5,6 2,4 Chabówka 56 73,3 21,4 5,3 Ponice 70 81,5 14,2 4,3 Rdzawka ,5 6,0 4,2 Objaśnienia: jak w tabeli 22 Źródło: badania własne w gminach Profil branżowy znacznej części podmiotów określany bywa w momencie rejestracji dosyć szeroko, ponieważ trudno przewidzieć, która ze zgłoszonych działalności okaże się najtrafniejsza i docelowa. Niezależnie od tego wiele firm prowadzi rzeczywiście wielokierunkową działalność. Potwierdzają to szczegółowe badania autora przeprowadzone w 4 gminach: w turystycznym Czorsztynie, w przygranicznej gminie Jabłonka, w położonej w dobrych warunkach komunikacyjnych gminie Rabka i w znajdującej się na peryferiach regionu gminie Ochotnica Dolna (tabela 55). W 1999 roku były w tych gminach 2433 podmioty gospodarcze, spośród których prawie 12% miało więcej niż jeden kierunek działalności. Duża ich część znajdowała się w miejscowościach o peryferyjnym położeniu w stosunku do ośrodka gminnego oraz w samych osiedlach gminnych, gdzie występowały też często podmioty o trzech i więcej kierunkach działalności. Wielobranżowe są przede wszystkim na Podhalu różne firmy usługowo-handlowe oraz produkcyjno-handlowe. Pierwsze z nich to jednostki transportowo-handlowe, zajmujące się handlem obwoź

116 nym, które równocześnie świadczą przewóz towarów lub osób. Drugie natomiast zajmują się często wytwarzaniem różnych przedmiotów użytkowych i ich sprzedażą. Wieloprofilowość firm jest przede wszystkim efektem wzrostu ich ogólnego potencjału i poszerzania zakresu działalności zapewniającego wyższe dochody. Przykładem są szczególnie firmy działające w rejonie Zubrzycy Dolnej i Górnej, a także w kilku wsiach orawskich, które rozpoczynały swoją działalność od produkcji boazerii. Później zajęły się także jej sprzedażą, a następnie montażem, oferując zarazem własny transport. W następnym etapie uruchamiały własny tartak i organizowały skup drewna. Tą drogą niektóre z nich przekształcały się w większe firmy budowlane, prowadzące obok wymienionej działalności, także dystrybucję materiałów budowlanych. Powstawanie na Podhalu większych firm w prywatnym sektorze należy jednak ciągle do rzadkości, a dominującą ich formą są drobne przedsiębiorstwa, o małej skali działalności. Nieformalne grupy budowlane Znaczną skalę, przede wszystkim w turystyce, miała zawsze na Podhalu działalność nierejestrowana, składająca się na tzw. szarą strefę gospodarczą [Ustupski 1999]. Dawniej wynikała ona z różnych ograniczeń prawno-ustrojowych, natomiast obecnie głównie z przyczyn podatkowych. Na Podhalu w szarej strefie, oprócz turystyki, funkcjonuje też duża część budownictwa. W prezentowanych tu badaniach zajęto się działalnością nierejestrowanych grup budowlanych w 12 wsiach Podhala. Znajdują się one w różnych mikrorejonach Podhala (Skalne Podhale, Kotlina Orawsko-Nowotarska i inne - tabela 56). W badanych wsiach stwierdzono 105 niezarejestrowanych zespołów (ekip) budowlanych. Stanowiło to prawie 12% w stosunku do ogólnej liczby firm zarejestrowanych w tych miejscowościach. Jest to więc znaczna skala działalności nieformalnej, zwłaszcza gdy się zważy, że oprócz budownictwa istnieją też w badanych miejscowościach inne podmioty gospodarcze, których się także nie rejestruje. Z relacji osób ankietowanych wynika, że należy do nich przede wszystkim produkcja oscypków, której się nie zgłasza do odpowiednich urzędów, a także wyrób swetrów i innych przedmiotów, wytwarzanych z własnej wełny i owczych skór. W niektórych wsiach z gminy Nowy Targ prawie połowa dorosłych mieszkańców, oprócz pracy na roli, zajmuje się też wykonywaniem innych zajęć, prowadzonych bez rejestracji. Liczba nieformalnych ekip budowlanych jest zróżnicowana w poszczególnych wsiach. Najwięcej w stosunku do firm rejestrowanych było ich w miejscowościach położonych na Spiszu i w Pieninach (gminy Łapsze Niżne, Czorsztyn, Krościenko), gdzie w ogóle rozwój usług budowlanych osiągnął dużą skalę i jest konsekwencją zapotrzebowania na tego typu działalność, którą prowadzono tutaj we wcześniejszych okresach. Z badań M. Pukańskiego [1995] wynika, że od 1972 roku dużo osób z tego obszaru podejmowało pracę w budownictwie na zaporze wodnej w Czorsztynie i przy wznoszeniu

117 domów dla ludności wysiedlonej z terenów zajętych pod przyszły zalew. Podobnie było też na terenach turystycznych, gdzie z kolei występowało zapotrzebowanie na prace remontowo-budowlane związane z budową i modernizacją domów wczasowych, sanatoriów, hoteli czy innych obiektów. Nie bez znaczenia dla rozwoju nierejestrowanych ekip jest istniejące bezrobocie, znacznie wyższe w tych wsiach, w których skala działalności nierejestrowanej jest największa w stosunku do podmiotów rejestrowanych. Tabela 56. Charakterystyka nieformalnych grup budowlanych w badanych wsiach Wsie z gmin* Liczba zbadanych wsi Liczba mieszkańców Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych Na 1000 mieszkańców Liczba nieformalnych ekip w %podmiotów rejestrowanych Liczba osób w ekipach Bukowina Tatrzańska , ,4 50 Czorsztyn ,0 4 5,6 16 Czarny Dunajec ,3 3 75,0 12 Jabłonka ,3 5 2,7 25 Krościenko , ,4 62 Łapsze Niżne , ,0 66 Nowy Targ , ,4 69 Ochotnica Dolna ,8 20 8,7 90 Poronin ,5 10 9,5 45 * W tabeli podano tylko nazwy gmin, na terenie których prowadzono badania, bez ujawniania nazw wsi Źródło: badania własne Działalność nierejestrowana w budownictwie nie jest zjawiskiem nowym, powstałym dopiero w okresie trwających transformacji ustrojowych, niemniej większość badanych przez nas ekip rozpoczęła świadczenie usług dopiero po roku W momencie badań (rok 2000) blisko połowa ich ogółu (51 spośród 105) prowadziła działalność od 1 do 5 lat, a 22 ekipy - od ponad 10 lat; mogły więc powstać jeszcze w okresie Polski Ludowej. Wśród nierejestrowanych największą grupę (ogółem 48) stanowiły ekipy wykonujące usługi ogólnobudowlane. Podejmują się one często budowy domów na Podhalu lub w innych miejscach naszego kraju pod klucz, za z góry ustaloną cenę. Natomiast pozostałe wykonywały usługi specjalistyczne, a więc budowę dachów, szczególnie gdy do ich konstrukcji używane było drewno, zdobienie W drewnie, budowę drewnianych domów letniskowych oraz instalowanie urządzeń sanitarnych, elektrycznych i centralnego ogrzewania. Wiele takich ekip pracowało przy budowach kościołów na terenie niemal całej Polski.

118 Główna specjalizacja Liczba ekip Liczba zatrudnionych usługi ogólnobudowlane stolarstwo, ciesielstwo murarstwo i tynkarstwo instalacje wodno-kanalizacyjne i centralnego ogrzewania inne usługi Źródło: badania własne Działalność nieformalnych ekip budowlanych cechuje się nie tylko znaczną ruchliwością przestrzenną, ale także dużą mobilnością zawodową. Dotyczy to w szczególności ekip remontowo-budowlanych, których członkami są z reguły osoby posiadające różne umiejętności niezbędne przy wznoszeniu ścian i dachów, tynkowaniu i wykonywaniu wielu innych czynności budowlanych. Wiele osób pracujących w badanych ekipach (prawie połowa) nie posiadało w ogóle żadnego przygotowania zawodowego do wykonywania prac budowlanych. Część miała ukończone inne szkoły, o niebudowlanych specjalnościach (byli kierowcami, kucharzami), ale w zaistniałej sytuacji na lokalnym rynku pracy decydowali się na zmianę zawodu, poprzez przyuczenie. Wiele osób z tych ekip pracowało za granicą (na terenie Niemiec, Austrii, Włoch), miało możliwość zapoznania się ze stosowanymi tam materiałami budowlanymi i sposobami wykonywania różnych czynności, które potem okazały się bardzo przydatne w kraju. Większość członków badanych zespołów budowlanych pochodziła z gospodarstw rolnych (ponad 92% ogółu) i w razie potrzeby brała udział w pracach polowych (w sianokosach, żniwach czy w wykopkach ziemniaków). Najczęściej organizatorami nierejestrowanych grup budowlanych były osoby lepiej wykształcone (zwykle po szkole średniej, technicznej), o dłuższym stażu pracy. Niektórzy z organizatorów prowadzili w przeszłości legalnie własne firmy i dobrze znają mechanizm funkcjonowania małych przedsiębiorstw. Mają więc duże doświadczenie w organizowaniu pracy dla swoich pracowników, a także w nawiązywaniu potrzebnych kontaktów i w zdobywaniu zamówień. O tym, czy omawiane ekipy budowlane mogą funkcjonować długo bez rejestracji, a więc nielegalnie, decyduje przede wszystkim ich personalny skład. Osoby pracujące w ekipach pochodzą bowiem w zdecydowanej większości z tej samej wsi (92 zespoły z zatrudnieniem 406 osób) i są nierzadko z sobą spokrewnione. Dzięki silnym więziom rodzinno-sąsiedzkim rodzi się poczucie odpowiedzialności za istnienie firmy i jej działalność. Zespoły takie są z reguły dość hermetyczne, bardzo trudne do penetracji przez obcych. Podczas prowadzenia badań ekipy wykonywały prace w znacznej części poza Podhalem. Na terenie miejsca ich powstania (tzn. w danej wsi) i najbliższej okolicy pracowały wtedy tylko 23 ekipy, a więc mniej niż 1/4 ogółu. Nieco więcej (28 ekip) wykonywało różne prace w innych miejscowościach Podhala głównie na terenie Pienin i w Dolinie Ochotnicy. Natomiast 34 zespoły znajdowały zatrudnienie w różnych miejscach Polski, z czego 17 na terenie Krakowa i Warszawy. Pozostała reszta - 20 ekip - była w tym czasie

119 za granicą, głównie na terenie Niemiec (8 ekip) i Austrii (9 ekip). Nie ulega wątpliwości, że uzyskanie pracy poza lokalnym środowiskiem, a więc na terenie Warszawy, Krakowa, a w szczególności poza granicami kraju, wiąże się z wysokim profesjonalizmem osób zatrudnionych w ekipach, z ich solidnością i obowiązkowością. Potwierdzeniem tego jest sposób zdobywania ofert pracy bezpośrednio u osób zainteresowanych. Były one najczęściej informowane o ekipach przez znajomych, u których wcześniej pracowali podhalańscy robotnicy. Rzadko się zdarza, aby wykonywali oni pracę jako podwykonawcy określonych usług zleconych im przez pośredników. Istnienie szarej stref/ w usługach budowlanych uzasadniane bywa zarówno przyczynami obiektywnymi, jak i motywacjami osobistymi uczestników tej działalności. Z badań prowadzonych na ten temat przez Główny Urząd Statystyczny [Kołaszka i Witkowski 1996] wynika, że podstawowym powodem występowania tego zjawiska, w różnych sferach produkcji i usług, jest biurokracja związana z rejestracją i późniejszym prowadzeniem, a także wysokie obciążenia finansowe (duże podatki od dochodów, wysokie składki ubezpieczeniowe) oraz brak pomocy ze strony instytucji państwowych w postaci doradztwa merytorycznego, prawnego, finansowego itp. Powody te są w dużym stopniu zbieżne z opiniami zebranymi od członków zbadanych na Podhalu ekip budowlanych. Stwierdzali oni, że wielkim utrudnieniem dla formalnej działalności jest zbiurokratyzowany system rejestracji firm. Ma to istotne znaczenie w ich przypadku, ponieważ przez znaczną część roku (okres prac polowych, zima) nie pracują i w tym okresie powinni mieć możliwość, aby w prosty sposób zawiesić działalność firmy, a później ją wznowić bez biurokratycznych procedur. Zdarza się często, jak podkreślano podczas badań, że dana ekipa nawet w sezonie nie znajduje pracy i wówczas także powinna mieć możliwość chwilowego wstrzymania swojej działalności, by uniknąć określonych wydatków finansowych. Niezależnie od słuszności tych opinii można stwierdzić, że część przyczyn występowania szarej strefy w budownictwie wynika z chęci wykorzystania statusu członków ekip, pochodzących głównie z gospodarstw rolnych, którzy z tego tytułu mają zapewnioną opiekę lekarską. Są też objęci rolniczą ustawą emerytalną i przy niewielkim obciążeniu finansowym będą w przyszłości otrzymywać świadczenia emerytalne i rentowe. W przypadku Podhala można też mówić o pewnych przyczynach historycznych takiej działalności, mającej swoje korzenie w gospodarce realnego socjalizmu. Wówczas w tym regionie działalność gospodarcza poza prawem była konsekwencją systemu, który chciał do minimum ograniczyć prywatną działalność w turystyce, a która w tym regionie była koniecznością, ponieważ usług turystycznych nie można było zorganizować wyłącznie w postaci wielkich, uspołecznionych kombinatów. Te dawne nawyki w omijaniu stanowionego przez ówczesną władzę prawa mają dużą trwałość, zwłaszcza gdy się weźmie pod uwagę, że również obecne przepisy są często mało przyjazne rozwojowi uczciwie prowadzonego biznesu. Przedstawione tu badania, szczególnie co do skali szarej strefy w budownictwie Podhala, trudno uogólnić na inne obszary południowej Polski. Badany

120 rejon posiada bowiem swoją specyfikę wynikającą głównie z cech osobowych górali, o których już wspominano wcześniej, w tym szczególnie z umiejętności wykonywania różnych prac związanych z obróbką drewna, metalu i kamienia. Handel i inne formy współpracy przygranicznej Podhale, mimo przygranicznego położenia, nie miało nigdy cech regionu peryferyjnego, a sąsiedztwo ze Słowacją było, nawet w trudnym okresie Polski Ludowej, ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego. Od zakończenia II wojny i ustalenia południowej granicy, mieszkańcy mieli różne możliwości spotkań (np. przy uprawie pól przez Polaków na Słowacji, co wiązało się z istnieniem specjalnych przejść gospodarczych). Od początków lat 70. aż do upadku socjalizmu kilka tysięcy osób z Podhala pracowało w fabrykach na terenie byłej Czechosłowacji. Część z nich dojeżdżała do pracy codziennie, a część cotygodniowo. Z samej tylko gminy Jabłonka w połowie lat 80. z takiej pracy korzystało 1,5 tys. osób. Jeszcze pod koniec lat 50. udało się utworzyć tzw. strefę konwencyjną, obejmującą Tatry po obu stronach granicy, do której mogli się udawać turyści na podstawie specjalnych wkładek do dowodów osobistych. Jednak dopiero rozpad bloku wschodniego znacznie zintensyfikował współpracę przygraniczną. Władze lokalne, po wieloletnich staraniach i często wbrew stanowisku rządów (głównie Słowacji), doprowadziły do utworzenia Euroregionu Tatry. Umożliwiło to m.in. otwarcie nowych przejść granicznych. Zwiększyły się znacznie przyjazdy mieszkańców Słowacji do Polski. Ich celem są przede wszystkim wspomniane już zakupy na targach w Nowym Targu i w Jabłonce. Szczególnie długie tradycje ma w tym względzie Nowy Targ, który z dawnego ośrodka handlu zaopatrzeniowego, organizowanego dla wymiany lokalnej produkcji rzemieślniczej i rolnej, przekształcił się w okresie Polski Ludowej w wielki i znaczący w całym kraju targ modnej Odzieży amerykańskiej, przesyłanej w paczkach z USA do rodzin góralskich. Chociaż nadal w każdy czwartek sprzedaje się tu zwierzęta, sprzęt rolny i zboże, to podstawowymi produktami oferowanymi na targu są odzież, obuwie, artykuły gospodarstwa domowego, a także meble i przetworzona żywność (tabela 58). Oprócz czwartku targ czynny jest również, specjalnie dla Słowaków, w soboty. Drugi targ, także dla Słowaków, zorganizowano we środy w Jabłonce. Obydwa targi badane były przez autora latem 1999 i 2000 roku. W badaniach tych ustalono, że sprzedawcami towarów byli ci sami kupcy, którzy zajmowali się handlem obwoźnym. W Nowym Targu dużą ich część stanowią mieszkańcy miasta, nierzadko sprzedający wytworzone w własnych firmach towary. Oprócz nich na targach obecni też byli kupcy z Bielska-Białej i z miast Górnego Śląska, a także z Nowego Sącza, Rabki, Myślenic i Krakowa. Uczestniczą oni też w targu w Jabłonce. Tutaj zaskakująco mały udział mają miejscowi handlowcy, wywodzący się z tej miejscowości i z okolicy.

121 Nowy Targ Jabłonka Rodzaj stoisk liczba %ogółu liczba %ogółu odzieżowe , ,7 obuwnicze 130 9, ,7 odzież i obuwie 78 5,4 84 6,2 spożywcze 117 8,1 84 6,2 elektryczne i elektroniczne 78 5,4 48 3,5 odzież skórzana 39 2,7 84 6,2 meble 26 1,8 12 0,9 gastronomia 26 1,8 12 0,9 artykuły rolne 39 2,7 6 0,5 pozostałe , ,2 Źródło: badania własne przeprowadzone na targowiskach latem 2000 roku Frekwencja Słowaków na targach jest różna. Najwyższą notuje się około połowy miesiąca, kiedy otrzymują oni w swoim kraju wynagrodzenia za pracę. W Nowym Targu, w dniu 20 czerwca 2000 r., mogło przebywać około 6 tys. Słowaków (naliczono 105 autobusów i 580 samochodów osobowych ze Słowacji), natomiast w Jabłonce, w dniu 28 czerwca tego samego roku, liczba przybyłych osób mogła wynosić 4,5 tys. (84 autokary i 340 samochodów osobowych). Przyjezdni pochodzą głównie z miejscowości położonych do 150 km od miejsca targu (około 60% ogółu). Zdarzają się też dalsze przyjazdy, aż z Bratysławy i Koszyc (tabela 59). W czasie badań przyjeżdżający do Polski Słowacy mogli zakupić towary wartości do 6 tys. koron słowackich na osobę. Istniała też możliwość wspólnego zakupu towarów przez członków rodziny za większą sumę (np. mebli). Transakcje realizuje się w słowackich koronach, bez konieczności ich wymiany na polska walutę. Przyjeżdżający kupują w Polsce głównie odzież, obuwie, meble i artykuły gospodarstwa domowego. Od dwóch lat nabywają tez coraz więcej żywności (kawa, konserwy rybne i mięsne, kiełbasa). Większość badanych na targach Słowaków kupuje jednorazowo towary za ponad 3 tys. koron. Głównym motywem przyjazdu na zakupy jest niższa niż na Słowacji cena towarów oraz większy ich wybór. Przekraczanie granicy nie stanowi większego problemu, szczególnie dla osób korzystających z przejścia w Niedzicy, gdzie połowa badanych stwierdzała, że jest odprawiana na bieżąco, a 26% oczekiwało na odprawę około 30 minut. Korzyści ekonomiczne z przygranicznego handlu podzielić można na kilka grup: bezpośrednio w handlu targowiskowym zaangażowanych jest około 1500 osób. Wiele z nich sprzedaje tu własne towary, czynne są parkingi dla autokarów i samochodów, które przynoszą dochody ich właścicielom, samorządy lokalne pobierają opłaty targowiskowe, które są poważnym źródłem ich dochodów budżetowych, n g

122 znaczna część towarów (mebli, odzieży, obuwia, galanterii skórzanej), sprzedawanych na targach wytwarzana jest na miejscu, spotkania targowe są często początkiem szerszej współpracy gospodarczej i handlowej między Podhalem a przygranicznym biznesem słowackim. Tabela 59. Charakterystyka badanej ludności słowackiej przyjeżdżającej na targi w Nowym Targu i Jabłonce Wyszczególnienie Nowy Targ liczba osób Jabłonka liczba osób Odległość od granicy przyjeżdżających na targ do 10 km km km km 16 8 ponad 100 km 20 4 nie ustalono Jak często przyjeżdżają na targ co tydzień 1 - co 2 tygodnie 2 1 raz w miesiącu 9 4 co 2-4 miesiące co pół roku 18 5 raz w roku 13 5 Jakie towary kupili w dniu badań odzież 12 3 żywność 4 4 obuwie 1 1 różne towary Za jaką kwotę (w koronach słowackich) dokonali zakupów do 3 tys tys tys pow. 10 tys. 7 1 Czas oczekiwania na przekroczenie granicy na bieżąco ,5 godziny ,5-1 godziny 9 8 ponad godzinę 3 2 Objaśnienia: jak w tabeli 22 Źródło: badania własne przeprowadzone na targowiskach latem 2000 roku Oprócz handlu, w ramach działalności Euroregionu Tatry powstaje wiele innych inicjatyw gospodarczych, jak przygraniczne jarmarki (Stara Lubownia), targi budowlane (Spiska Nowa Wieś), targi turystyczne (Poprad), w których uczestniczą głównie handlowcy z pogranicza polsko-słowackiego. Jednak najszerszy zasięg ma w Euroregionie współpraca kulturalna, wspie

123 rana funduszami Unii Europejskiej. Jej rozwój umożliwiło powstanie tzw. Funduszu Małych Form [Zdulski 2002], na który Unia przeznaczyła 120 tys. euro. Środki te wykorzystano na współfinansowanie współpracy w czterech dziedzinach, a mianowicie: kultury, zasobów ludzkich, rozwoju gospodarczego i turystyki. Najwięcej funduszy przeznaczonych zostało na projekty związane z kulturą (m.in. Muzyka Tatr - przenikanie kultur, Festiwal Teatralny Pogranicza, ratowanie ginących zawodów). Realizatorami projektów są głównie samorządy przygranicznych gmin, a także działające na tych obszarach szkoły oraz różne organizacje i instytucje niedochodowe. Do ważnych inicjatyw należało nawiązanie partnerskich kontaktów pomiędzy szkołami Zakopanego i Szczawnicy a szkołami z miast słowackich w ramach finansowanego przez Unię projektu Internet bez granic. Praktyczny wymiar, ważny dla wielu podhalańskich rodzin góralskich miała inicjatywa władz Euroregionu w sprawie własności gruntów znajdujących się po stronie słowackiej. Według pierwotnych założeń podjętych przez rząd tego kraju do roku 2000, a więc w krótkim czasie, miały być rozstrzygnięte kwestie własności tych gruntów. Ustalony termin udało się przesunąć na późniejsze lata i w ten sposób umożliwić polskim góralom lepsze przygotowanie do obrony swojej własności. W ocenie kilkuletniej już działalności Euroregionu podkreśla się też znaczne ożywienie kooperacji podmiotów gospodarczych, działających na pograniczu polsko-słowackim, widoczne szczególnie w latach 1999 i 2000 [Szczepaniak 2001]. Zwraca się też uwagę, że dzięki Euroregionowi udało się znacznie zwiększyć liczbę przejść granicznych ze Słowacją. Na początku obecnej dekady było ich tutaj 17. Znaczna część powstała w ostatnich kilku latach z inicjatywy lokalnych społeczności. Należą do nich przede wszystkim przejścia usytuowane pomiędzy Szczawnicą a Niedzicą w miejscowościach Szlachtowa, Jaworki, Sromowce, Kacwin. Istniejące w obrębie Podhala przejścia graniczne spełniają różną rolę w ruchu towarowo-osobowym. Największe z nich położone są w Chyżnem, w obrębie Tatr na Łysej Polanie, w Chochołowie i w Niedzicy. W roku 2001 te cztery przejścia przekroczyło 10,3 min osób, w tym 3,5 min obcokrajowców (ryc. 15). W samym Chyżnem było to 4,4 min osób (w tym prawie 1,9 min cudzoziemców). Przejście to należy do jednych z największych w naszym kraju i przoduje w obsłudze ruchu granicznego na południu Polski. Dla funkcjonowania wymienionych przejść ogromnym utrudnieniem są jednak drogi dojazdowe prowadzące tutaj od strony Krakowa. Znaczna część ruchu do Chyżnego odbywa się bowiem silnie zatłoczoną zakopianką. Tą drogą dojeżdżają też samochody do pozostałych dużych przejść ze Słowacją. W najbliższym czasie muszą być zatem podjęte decyzje nie tylko w sprawie szybkiej modernizacji dróg prowadzących ku południowej granicy, ale także rozbudowy przejść. Jednak inną wizję ich modernizacji mają polskie władze, a inną mieszkańcy i lokalny samorząd. Najtrudniejsze sprawy dotyczą Łysej Polany, która powinna być w ogóle, zdaniem miejscowej ludności, zamknięta dla ruchu ciężkich samochodów. Nie powinno się też w związku z tym przenosić ruchu dużych pojazdów na przejście w Jurgowie. Tak trudnych problemów nie stwarzają pozostałe przejścia ze Słowacją istniejące w obrębie Podhala. Mają one głównie charakter lokalny. Trzy z nich: w Szczawnicy, Jurgo-

124 Ryc. 15. Ruch na przejściach granicznych na terenie Podhala

125 wie i w przysiółku Winiarczykówka we wsi Lipnica Wielka, zaliczyć można do przejść średniej wielkości, a pozostałe do małych (rycina 15). Są niewątpliwą atrakcją turystyczną dla przebywających tu gości z różnych stron kraju (głównie przejścia w Szczawnicy i okolicy oraz wysokich Tatrach). Można je też traktować jako szczególne udogodnienie w kontaktach polskosłowackich, ponieważ stali mieszkańcy strefy przygranicznej mogą przekraczać granicę na podstawie dowodu osobistego. Przedstawione dokonania w ramach Euroregionu stanowią zaledwie niewielką część problemów, które występują na pograniczu. W przygotowanym przez władze tej instytucji Strategii rozwoju polsko-słowackich terenów przygranicznych na lata [Szczepaniak 2001] zwraca się uwagę na kilka podstawowych zadań, oczekujących na realizację, które warunkują dalszy rozwój społeczno-gospodarczy tej części Podhala: wspomniana wcześniej rozbudowa i modernizacja przejść granicznych oraz prowadzących do nich dróg dojazdowych, podjęcie współdziałania służb ratowniczych w razie katastrof i klęsk żywiołowych, ustalenie zasad wzajemnej opieki zdrowotnej nad mieszkańcami państwa sąsiedniego, prowadzenie wspólnego monitoringu czystości wód i powietrza. Podjęcie tych zadań wymaga nie tylko znacznych środków finansowych, ale także pokonania zwykłych barier biurokratycznych, widocznych szczególnie przy przekraczaniu granicy. Euroregion będzie korzystał ze wsparcia programów pomocowych Unii Europejskiej, w tym głównie przeznaczonych na unowocześnienie przejść granicznych i dofinansowanie projektów, promujących gospodarkę po obu stronach granicy. Zmiany w dostępności i w warunkach komunikacyjnych Podhala Potrzeby inwestycyjne Podhala w zakresie rozbudowy infrastruktury technicznej są bardzo duże. O ile jednak w dziedzinie rozwoju ekologicznych systemów ogrzewania oraz sanitacji miast i wsi perspektywy są obiecujące i niezbyt odległe w czasie, o tyle wolniej i nie bez konfliktów będzie tu można rozwiązywać problemy komunikacyjne, szczególnie trudne w zakresie połączeń zewnętrznych. Region ten, jak każda kraina górska, ma trudne warunki dla rozbudowy dróg, odpowiadających narastającym potrzebom transportu osobowego i towarowego. Dodatkowym problemem jest jego dostępność związana ze specyficznymi cechami położenia, powodującymi wyraźnie izolację pod względem fizjograficznym od terenów znajdujących się na północ od Gorców i Pasma Babiogórskiego oraz od sąsiedniej Sądecczyzny. Ta cecha Podhala była jedną z ważniejszych przyczyn późniejszego, niż na innych obszarach polskich Karpat, rozwoju stałego osadnictwa [Leszczycki 1938].

126 Najłatwiej, ze względu na warunki orograficzne, dotrzeć na Podhale od strony Słowacji. Natomiast pozostałe kierunki połączeń są trudne, bądź ze względu na konieczne pokonywanie wysokich wzniesień (od strony Krakowa i Śląska), bądź też wąskie przełomowe doliny (od strony Nowego Sącza). Te naturalne ograniczenia w dostępności komunikacyjnej stwarzały zawsze duże trudności dla zorganizowania sprawnych połączeń pomiędzy Podhalem a innymi częściami kraju. Warto przypomnieć, że dopiero niedawno udało się wyraźniej poprawić techniczne parametry drogi łączącej wschodnią część Podhala (Krościenko i Szczawnicę) z Nowym Sączem. Problemy komunikacyjne Podhala wyraźnie zaostrzył wzrost indywidualnej motoryzacji, który nastąpił w Polsce po roku Zjawisko to nie ominęło także Podhala. Doszło tu do znacznego powiększenia liczby różnych pojazdów mechanicznych, w stopniu niekiedy większym niż na innych obszarach kraju (głównie ciągników rolniczych, samochodów osobowo-towarowych i tzw. busów, do przewożenia osób, posiadających kilkanaście miejsc). Nie tylko w sezonie turystycznym pojazdy te są wykorzystywane intensywnie do przewozu towarów i osób, co zdecydowanie wzmaga ruch na głównych drogach Podhala. W 1999 roku liczba samochodów osobowych, w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, wahała się w poszczególnych gminach regionu od 150 do ponad 220 (tabela 60). W turystycznym Poroninie wynosiła 210, a w nadgranicznej gminie Jabłonka W dodatku ten stan powiększał się szybko o około 10% rocznie. Samochody osobowe nie są jednak, w przypadku Podhala, dobrym wskaźnikiem poziomu motoryzacji, gdyż wyliczony na ich podstawie wskaźnik pomija inne pojazdy, których liczba jest tu znaczna. W wielu gminach dochodziła ona pod koniec lat 90. nawet do 60% ilości samochodów osobowych. Tabela 60. Liczba pojazdów mechanicznych w gminach Podhala według typów w roku 1999 Gminy Liczba pojazdów ogółem samochody osobowe ogółem na 1000 mieszk. w tym ciężarowe- -osobowe ciężarowe ciągniki Łapsze Niżne Biały Dunajec Czarny Dunajec Jabłonka Lipnica Wileka Szaflary Poronin Rabka Raba Wyżna Zakopane Źródło: badania własne w gminach

127 Problem dotyczy szczególnie gmin położonych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, gdzie mieszkańcy mieli dużo traktorów, a także sporo samochodów do przewozu towarów (głównie w nadgranicznych gminach Jabłonka i Łapsze Niżne). W rejonach położonych wzdłuż głównego ciągu komunikacyjnego, tzn. zakopianki, mieszkańcy mieli mniej ciągników, które wraz z samochodami ciężarowymi i innymi pojazdami nie stanowiły więcej jak 60% liczby pojazdów osobowych. Latem 1999 roku autor badał natężenie ruchu w dwóch miejscach Podhala, a celem tych obserwacji było stwierdzenie, jaki był w tym udział pojazdów miejscowych. Pierwszy z punktów obserwacyjnych usytuowany był na drodze Zakopane-Nowy Targ, poniżej skrzyżowania z szosą Bukowina-Poronin. Obserwacje prowadzono w piątek 25 czerwca przed południem, w godzinach 9-11 i po południu, w godzinach Tabela 61. Ruch pojazdów mechanicznych na zakopiance w dniu 25 czerwca 1999 roku Godziny badań Kierunek: Nowy Targ-Zakopane w tym %z województwa nowosądeckie krakowskie warszawskie katowickie inne Pojazdy ogółem ,7 6,5 4,3 4,8 12, ,2 10,5 4,8 4,0 15,5 Kierunek: Zakopane-Nowy Targ ,0 8,5 6,1 4,5 17, ,6 10,8 5,7 3,5 19,4 Źródło: badania i obliczenia własne Badany dzień to początek sobotnio-niedzielnego weekendu, który cechował się jednakże umiarkowanym ruchem pojazdów zmierzających w stronę Zakopanego. Większy ruch mógł mieć miejsce w późniejszych godzinach (około 19), podczas których nie prowadzono obserwacji. Ogółem pomiędzy 15 a 17 przejechało w kierunku Zakopanego ponad 900 pojazdów, tj. o 150 pojazdów więcej, niż w godzinach przedpołudniowych (o 20% więcej). Ogólnie ruch tego dnia ocenić można jako umiarkowany (około 800 pojazdów w ciągu godziny w obydwie strony). Natomiast zaskakująco wysoki wydaje się udział w tym ruchu pojazdów miejscowych (w tabeli 61 pozycja woj. nowosądeckie ), który wynosił około 65%. Najwyższy udział, dochodzący do prawie 72% miał miejsce w godzinach przedpołudniowych na kierunku Zakopane-Nowy Targ. Można to w znacznym stopniu łączyć z wyjazdami mieszkańców Zakopanego i okolicy do Krakowa, lub w bliżej położone rejony, na zakupy artykułów przeznaczonych do sklepów i stołówek. Tymi przyczynami nie można natomiast wyjaśnić bardzo znacznego także udziału pojazdów miejscowej ludności wśród jadących w kierunku Nowego Targu, w godzinach popołudniowych. Wprawdzie nie był on tak wysoki, jak poprzednio, gdyż wynosił około 60%, niemniej można stwierdzić, że miał duży wpływ na kształtowanie warunków ruchu drogowego na tym odcinku zakopianki. Wiązał się on zapewne z powrotami ludności z pracy w różne miejsca Podhala.

128 Z badań wynika, że główny udział w ruchu w badanym miejscu drogi Zakopane-Nowy Targ miały samochody osobowe (ponad 82% ogółu pojazdów). Na kolejnym miejscu znalazły się pojazdy ciężarowe (około 14% ogółu), przy czym największe z nich, o bardzo dużej ładowności, były obecne prawie wyłącznie poniżej Poronina, skąd prowadzi droga ku przejściu granicznemu ze Słowacją na Łysej Polanie. Odsetek autobusów i tzw. busów wynosił nieco ponad 3% (było ich łącznie w ciągu 4 godzin około 100). W tym samym miesiącu i w tych samych godzinach, ale w poniedziałek, 28 czerwca badana była droga wlotowa do Zakopanego od strony Czarnego Dunajca, o podrzędnym znaczeniu wśród szlaków prowadzących na Podtatrze. W czasie obserwacji, trwających również 4 godziny, naliczono 966 pojazdów, wśród których udział miejscowych był znacznie niższy niż na zakopiance, gdyż wynosił 54%. Sporo tu było natomiast pojazdów spoza najbliższej okolicy i z woj. krakowskiego - łącznie ponad 35%. Pochodziły one głównie z Górnego Śląska i z zachodnich regionów kraju, a docierały tutaj od strony Zawoi, poprzez przełęcz Krowiarki, a także od strony Spytkowic i Raby Wyżnej. Wymienione połączenia drogowe z Podhalem dostępne są jednak w okresie bezśnieżnym. Natomiast w zimie ten ruch pojazdów kieruje się na drogi dobrze utrzymane, tzn. na wspomnianą wcześniej zakopiankę. W czasie godzin przedpołudniowych, kiedy prowadzono badania, pojazdy miejscowej ludności stanowiły tylko połowę ich ogólnej liczby poruszających się na tym trakcie dojazdowym do Zakopanego, natomiast pochodzące z innych części kraju - około 28%. Jak się okazuje, z drogi tej korzystała w czasie prowadzonych badań także pewna ilość pojazdów ludności pochodzącej z dawnego woj. krakowskiego. Był to jednak udział niższy niż na zakopiance, nie przekraczający 7% ogólnego ruchu. Ponieważ badania prowadzone były w czerwcowy poniedziałek, przypadający na koniec miesiąca, można sądzić, że w ruchu mogły już uczestniczyć osoby wybierające się na Podtatrze na dłuższy wypoczynek. Cytowane badania, choć nie były prowadzone w czasie weekendowego ruchu stwarzającego ogromne problemy w dojazdach do Zakopanego i w powrotach z wypoczynku pod Tatrami, pozwalają jednak stwierdzić, że znaczący udział w tym ruchu mają pojazdy miejscowej ludności. Każdego dnia, nie wyłączając sobót i niedziel, znaczna ich liczba porusza się nie tylko po drogach drugorzędnych, ale po wymienionych już wcześniej arteriach łączących Podtatrze z Krakowem i innymi aglomeracjami Polski. Pogarszające się w szybkim tempie warunki podróżowania w kierunku Zakopanego są dobrze znane nie tylko osobom korzystającym na co dzień z istniejących tu dróg, ale także najwyższym władzom państwowym oraz bezpośrednim decydentom programującym rozwój sieci transportowych w Polsce. Kluczową sprawą jest rozładowanie tłoku na drodze zakopiańskiej od Myślenic do Rabki, gdzie znajduje się odgałęzienie prowadzące w stronę jednego z największych przejść granicznych na południowej granicy naszego kraju (Chyżne), a następnie pomiędzy Rabką a Zakopanem. Druga grupa problemów komunikacyjnych Podhala wiąże się z siecią dróg wewnętrznych, łączących poszczególne osiedla regionu, po których każdego dnia kursują autobusy dowożące ludność do pracy i szkół. Na układ

129 Ryc. 16. Regionalne zróżnicowanie spadków w podłużnych profilach dróg Podhala 1 - drogi o znaczeniu: a) ponadregionalnym, b) regionalnym, c) lokalnym; 2 - diagram jednostkowy z odsetkiem dróg o spadku: a) do 5%, b) ponad 5%; 3 - diagramy zbiorcze dla regionów geomorfologicznych: (1) Działy Orawskie i Brama Sieniawska, (2) Kotlina Orawsko-Nowotarska, (3) Pas Skalico wy, (4) Pogórze Gubałowskie, (5) Rów Podtatrzański; 4 - zabudowane tereny miejskie; 5 - układ analizowanych dróg; 6 granice regionów geomorfologicznych; 7 - granice obszaru badań; 8 - granica państwa Źródło: J. Kukulak, 1992, Wybrane cechy orograficzne sieci drogowej Podhala, [w:] Transport i budownictwo komunikacyjne w problematyce naukowej i technicznej krakowskiego ośrodka SITK, Studia - Materiały-Informacje. Zeszyty Naukowo-Techniczne Oddziału SITK w Krakowie, z. 21

130 przestrzenny tych dróg podstawowy wpływ posiadały warunki rzeźby, związane zwłaszcza z przebiegiem dolin, położeniem grzbietów górskich oraz przełęczy i kotlin. Warunki te sprawiają, że w obrębie Podhala istnieje kilka różnej wielkości węzłów komunikacyjnych, które dają początek lokalnym połączeniom. Największym z nich jest Nowy Targ położony w centrum Kotliny Nowotarskiej, a następnie Zakopane, Szczawnica i Rabka. Węzeł nowotarski obsługuje w ruchu lokalnym największą część regionu, w tym także fragment górskiego Pogórza Spisko-Gubałowskiego, a więc obszaru położonego pomiędzy węzłem zakopiańskim i szczawnickim. Każdy z tych węzłów ma też liczne połączenia ponadregionalne z takimi miastami, jak Kraków, Katowice, Warszawa i wiele innych. Duża część dróg Podhala usytuowana jest w dnach dolin, w których także znajduje się wiejska zabudowa. Drogi te bardzo trudno modernizować, ponieważ ich parametry techniczne determinuje położenie wiejskich zagród. Niełatwo je również łączyć poprzecznymi drogami poprzez wysoko położone grzbiety górskie. Według obliczeń Kukulaka [1992], ogólna długość dróg Podhala, po których kursuje publiczna komunikacja, wynosi ponad 500 km, z czego około połowy przypada na drogi położone w dolinach rzecznych. Jednak znaczna ich część biegnie też zboczami i stokami gór, a nawet wysoko położonymi grzbietami. Najwięcej jest ich w pasie pienińskich skalic oraz na Pogórzu Spisko-Gubałowskim, natomiast bardzo mało w Kotlinie Orawsko- Nowotarskiej. Mimo tego większość podhalańskich dróg (prawie 2/3 ogółu) ma, według Kukulaka [1992], przebieg prostolinijny. Dotyczy to szczególnie Kotliny. Na tym obszarze prawie 93% ogółu dróg ma niewielki spadek profilu podłużnego, nie przekraczający 5%. Od Chyżnego po Dębno sieć drogowa ma też minimalne nachylenie oraz duże możliwości zmian usytuowania. Od Dębna po Krościenko sytuacja jest bardziej skomplikowana, ponieważ wiele dróg zmieniło swój przebieg w związku z budową Jeziora Czorsztyńskiego. Powstanie tego akwenu wodnego doprowadziło także do wielu innych zmian w zagospodarowaniu transportowym tego rejonu. Z badań Troca [2001] wynika, że oprócz budowy nowych dróg, zostały znacznie zmodernizowane stare szlaki lokalne. Nowymi są w tym rejonie: droga z Czorsztyna do Kluszkowiec, odgałęzienie od drogi Krośnica-Niedzica prowadzące do Czorsztyna i Sromowiec-Kątów, połączenie Kluszkowce-Osada Turystyczna Czorsztyn na półwyspie Stylchyn. Inwestycje te znacznie poprawiły warunki dla ruchu pojazdów mechanicznych, który zwłaszcza na drodze przelotowej Krościenko-Nowy Targ, przebudowanej na znacznym odcinku w ramach zagospodarowania otoczenia Jeziora, jest dosyć znaczny. Troć [2001] podaje, że wynosi on w ciągu godziny ponad 400 pojazdów. Największy jest w dni targowe, kiedy do Nowego Targu przyjeżdża więcej osób. Oprócz dróg powstało też w otoczeniu Jeziora Czorsztyńskiego szereg innych obiektów składających się na zagospodarowanie komunikacyjne, takich jak parkingi, stacje paliw, punkty widokowe, stacje naprawy samochodów oraz inwestycje związane z żeglugą wodną.

131 Ryc. 17. Regionalne zróżnicowanie morfologicznego usytuowania dróg na Podhalu 1 - d r o g i o z n a c z e n i u : a ) p o n a d r e g i o n a l n y m, b ) r e g i o n a l n y m, c ) l o k a l n y m ; 2 - o d s e t e k d r ó g u s y t u o w a n y c h : a ) n a g r z b i e t a c h, b ) n a s t o k a c h i z b o c z a c h, c ) w d o l i n a c h i k o t l i n a c h ; 3 - d i a g r a m y z b i o r c z e d l a r e g i o n ó w g e o m o r f o l o g i c z n y c h : ( 1 ) D z i a ł y O r a w s k i e i B r a m a S i e n i a w s k a, ( 2 ) K o t l i n a O r a w s k o - N o w o t a r s k a, ( 3 ) P a s S k a l i c o w y, ( 4 ) P o g ó r z e G u b a ł o w s k i e, ( 5 ) R ó w P o d t a t r z a ń s k i ; 4 - z a b u d o w a n e t e r e n y m i e j s k i e ; 5 - u k ł a d a n a l i z o w a n y c h d r ó g ; 6 - g r a n i c e r e g i o n ó w g e o m o r f o l o g i c z n y c h ; 7 - g r a n i c e o b s z a r u b a d a ń ; 8 - g r a n i c a p a ń s t w a Ź r ó d ł o : j a k w r y c. 1 6

132 Ryc. 18. Zagospodarowanie transportow e obszaru otaczającego Zbiornik Czorsztyński w 1999 r. Ź r ó d ł o : M. T r o ć, , Współczesny stan zagospodarowania transportowego obszaru wokół Zbiornika Czorsztyńskiego, [ w : ] Działałność człowieka i jego środowisko, r e d. Z. Z i o ł o, W y d a w n i c t w o N a u k o w e A P, K r a k ó w

133 Na tle całego Podhala najmniej korzystne cechy orograficzne (znaczny udział dróg usytuowanych na grzbietach i stokach, o krętym przebiegu i dużych spadkach) mają drogi na wspomnianym poprzednio Pogórzu, a także w pasie Skalic oraz w Rowie Podtatrzańskim (ryciny 16 i 17). Wymagają one już od dawna znacznego zmodernizowania. Problem w tym, że wiele z tych dróg prowadzi ku przejściom granicznym ze Słowacją. Ich obecny stan utrudnia poważnie komunikację pomiędzy Podhalem a położonymi w pasie przygranicznym miejscowościami słowackimi. Odrębna grupa spraw dotyczy na Podhalu dróg lokalnych, pozostających pod zarządem władz miejskich i gminnych. Mają one znaczną długość i sporą gęstość, a ich funkcje wykraczają poza standardy wyznaczone dla dróg na obszarach wiejskich. Za ich pośrednictwem większość turystów, dysponujących obecnie własnym samochodem, dojeżdża do wynajmowanych kwater. Tabela 62. Drogi lokalne w miastach i gminach Podhala w roku 1992 i Miasto/Gmina ogółem w km w tym twarde ulepszone ogółem w km w tym twarde ulepszone drogi w km na 100 km2 Nowy Targ Rabka Szczawnica Zakopane Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec Czorsztyn Jabłonka Kościelisko Krościenko n/dunajcem Lipnica Wielka Łapsze Niżne Nowy Targ Ochotnica Dolna Poronin Raba Wyżna Rabka Szaflary Objaśnienia: jak w tabeli 7 Źródło: R o c z n i k s t a t y s t y c z n y w o j. n o w o s ą d e c k i e g o Dla roku 2000 dane urzędów gminnych Najdłuższą sieć dróg lokalnych (880 km) ma na Podhalu gmina Jabłonka, co wynika głównie ze sposobu ich kwalifikacji do określonych kategorii, bowiem zaledwie 4% ogółu ma nawierzchnię twardą, ulepszoną. Pod względem gęstości dróg lokalnych na 100 km2, a także ich jakości wyróżniają się na Podhalu miasta oraz gminy turystyczne położone przy głównych ciągach

134 komunikacyjnych (Szaflary, Biały Dunajec, Poronin, Nowy Targ, Krościenko, Czorsztyn - zob. tabela 62). Cechą szczególną dróg lokalnych na obszarach turystycznych jest stosunkowo dobra jakość ich nawierzchni. Jeśli na całym Podhalu na drogi 0 ulepszonej nawierzchni przypadało w roku 2000 prawie 61% ogółu, to w rejonach turystycznych z reguły od 70 do blisko 90%. W badanym okresie transformacji gospodarczych ulepszono w regionie nawierzchnię dróg na długości około 150 km. Skala wykonanych w tym zakresie inwestycji była różna w poszczególnych gminach, co miało m.in. związek z lokalną polityką władz samorządowych i przyjętą hierarchią celów rozwoju. Najwięcej w tym zakresie zrobiono w gminie Lipnica Wielka, a następnie w Ochotnicy Dolnej 1w kilku gminach turystycznych (Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska). Ryc. 19. Wsie Podhala według liczby połączeń komunikacyjnych w ciągu doby (PKS, PKP, MPK) W okresie transformacji poprawiła się znacznie na Podhalu dostępność mieszkańców do różnego rodzaju środków transportu. Dotyczy to szczególnie przewozów samochodowych, kiedy po zniesieniu monopolu państwa i włączeniu transportu w sferę mechanizmów rynkowych wzrosła zasadniczo zarówno liczba kursujących pojazdów (autobusów, mikrobusów), jak i częstotliwość ich kursowania. Już od połowy lat 90. zaczęły znikać problemy z przejazdami na trasie Kraków-Rabka, Kraków-Nowy Targ, Kraków-Zakopane i do innych ośrodków turystyki podhalańskiej. Popyt w zakresie przewozów na tych trasach został całkowicie zaspokojony, a w ostrej konkurencji pomiędzy przewoźnikami, najsłabiej przygotowanym do koniecznych zmian okazała się firma państwowa - PKS. Przedsiębiorstwo to, należące w okresie Polski Ludowej do najbardziej rentownych w skali kraju, traci obecnie udział w przewozach pasażerów

135 z innych regionów kraju na trasie Kraków-Zakopane. Najważniejszą rolę spełniają w tym zakresie firmy prywatne. Dzięki zmianom w kursowaniu pociągów (ekspresy, InterCity) i usprawnieniom w prywatnym transporcie autobusowym łączny czas przejazdu z Warszawy do Zakopanego nie przekracza teraz 5 godzin, a z Wybrzeża - 8 godzin. Z Krakowa w kierunku Tatr odjeżdża codziennie około 70 par autobusów. Do Rabki kursuje 20 autobusów. Prywatne linie obsługują też ruch z Krakowa do Jabłonki i Czarnego Dunajca oraz pomiędzy głównymi ośrodkami gospodarczymi Podhala a różnymi miejscowościami regionu. Dzięki temu dostępność komunikacyjna Podhala, stanowiąca istotny składnik jego turystycznej atrakcyjności, uległa po roku 1989 zdecydowanej poprawie. Zakopane, stanowiące dla większości turystów docelowe miejsce podróży, miało w 1999 roku bezpośrednie połączenia (autobusowe i kolejowe) z 34 wielkimi ośrodkami miejskimi naszego kraju, w tym także z Gdynią, Olsztynem i Poznaniem (rycina 20). Mieszkańcy regionu, a także turyści mogli też wtedy wyjeżdżać autobusami do kilkunastu przygranicznych miejscowości Słowacji. Pewne nadzieje na wzrost atrakcyjności turystycznej Podhala wiążą miejscowe władze z lotniskiem usytuowanym we wschodniej części Nowego Targu. Jest ono własnością Aeroklubu Tatrzańskiego, który ma w eksploatacji kilka samolotów zabierających niewielką liczbę osób, a także jedno- i dwumiejscowe szybowce. Na tym sprzęcie prowadzone są szkolenia oraz organizowane płatne loty wycieczkowe dla grup lub indywidualnych turystów. W strategii dla powiatu nowotarskiego zakłada się przekształcenie tego obiektu w lotnisko towarowo-osobowe, zdolne przyjmować samoloty z zewnątrz. Ryc. 20. Udział stacji końcowych PKP i PKS położonych na terenie kraju posiadających bezpośrednie połączenia z Zakopanem, według odległości w roku 1999

136 Liczba połączeń komunikacji PKP i PKS do poszczególnych miejscowości z Nowego Targu, Szczawnicy, Rabki i Zakopanego 30 i więcej 20 do do 20 5 do 10 poniżej 5 brak bezpośrednich połączeń Ryc. 21. Dostępność komunikacyjna miejscowości wiejskich Podhala z Zakopanego, Nowego Targu, Rabki i Szczawnicy Rola wiodącego, a najczęściej jedynego przewoźnika pozostała PKS-owi na trasach lokalnych, w zakresie przewozów do pracy i do szkół. Także i w tej dziedzinie sytuacja jest zadowalająca, bowiem jeśh pojawiają się potrzeby, które ta firma nie w pełni realizuje, to na danej linii podejmuje działalność przewoźnik prywatny. Można tu m.in. wskazać na działalność takiego przewoźnika na trasie Szczawnica Nowy Targ (dworzec kolejowy) zajmującego się transportem kuracjuszy przyjeżdżających koleją oraz wielu innych, realizujących przewozy pomiędzy Rabką i Nowym Targiem, Spytkowicami oraz Rabą Wyżną a także Zakopanem i Nowym Targiem a okolicznymi wsiami. Biorąc pod uwagę publicznych przewoźników (PKS, PKP i komunikację miejską), które wykonywały transport według rozkładów jazdy, ustalono, że w 1999 roku dostępność komunikacyjna do podhalańskich wsi była znacznie zróżnicowana, uzależniona, podobnie jak na innych obszarach kraju, od położenia względem miast i głównych szlaków komunikacyjnych oraz warunków orograficznych. Mniej istotne okazało się położenie przygraniczne miejscowości. Najtrudniej dostępne z głównych centrów komunikacyjnych Podhala: Zakopanego, Nowego Targu, Rabki i Szczawnicy, były w czasie prowadzenia badań miejscowości położone na obszarach peryferyjnych, tzn. na Orawie, na Spiszu i w Dolinie Ochotnicy (łącznie około 18, co stanowiło prawie 1/5 wszystkich). W ciągu doby kursowało tam do pięciu par autobusów (zobacz rycina 21). Już jednak w tym czasie do części wsi spiskich uruchomiono komunikację prywatną z Nowego Targu, co znacznie poprawiło warunki dojazdu do pracy i szkół. W innych wsiach Podhala dostępność komunikacyjna była zde

137 cydowanie lepsza, a liczba kursów realizowanych przez przewoźników publicznych dochodziła nawet do 50 w ciągu doby (miejscowości podmiejskie). Lokalna komunikacja Znaczna część problemów związanych z funkcjonowaniem podhalańskiej komunikacji dotyczy przewozów osób na terenie Zakopanego oraz pomiędzy innymi miejscowościami turystycznymi regionu, wykonywanych przez lokalnych przewoźników. W okresie Polski Ludowej dotarcie do głównych miejscowości Podhala było mniejszym problemem, niż późniejsze przejazdy, nieraz na krótkie odległości, do określonego miejsca w obrębie Podtatrza czy Pienin. W gospodarce socjahstycznej w Zakopanem, podobnie jak w innych miejscowościach, monopol na przewozy pasażerskie miała PKS. Czynnych było wtedy 7 linii w ramach tzw. komunikacji lokalnej (m.in. do Doliny Kościeliskiej, do Brzezin) oraz 8 linii miejskich (do Kuźnic, Kościeliska, Olczy i innych). Łącznie, zgodnie z rozkładem jazdy, PKS wykonywał w ramach tej komunikacji ponad 170 kursów w ciągu doby. Najwięcej na hniach miejskich (ponad 120), do Kuźnic, Jaszczurówki i Kościehska. Ten stan lokalnych połączeń zmienił się zasadniczo po roku 1990, kiedy przewozy pasażerskie zaczęły reahzować także prywatne firmy. Jest kilka przyczyn, z powodu których firmy te okazały się bardziej konkurencyjne w przewozach i obecnie realizują znaczną ich większość. Przede wszystkim prywatnych przewoźników cechuje duża dyspozycyjność. Mogą wykonać różne zamówienia klienta i reahzować je w dowolnym czasie. Potrafią szybko dostosowywać swoją działalność do zmieniających się warunków. Dysponują taborem różnej wielkości, od kilku do 20 miejsc. W Zakopiańskim Zrzeszeniu Prywatnego Transportu jest obecnie zarejestrowanych ponad 200 minibusów, jak się wydaje, znacznie więcej niż rzeczywiste potrzeby, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę, że obecnie duża część turystów udaje się w rejon Tatr własnymi samochodami (por. Dziennik Polski, nr 36, r.). Na ten stan wpływa jednak trudna sytuacja na lokalnym rynku pracy. Właścicielami samochodów-busów są w zdecydowanej większości pojedyncze osoby, dla których jest to jedyny sposób zarobkowania i najczęściej główne źródło dochodów. Prowadzą działalność na zasadach konkurencyjnych w stosunku do innych przewoźników. Starają się posiadać coraz sprawniejszy technicznie i bardziej komfortowy tabor. Prywatna komunikacja o charakterze lokalnym istnieje także poza Podtatrzem. Działa wszędzie tam, gdzie występuje luka komunikacyjna w zakresie przewozów pasażerskich wykonywanych przez PKS. Zarówno ilość kursujących pojazdów, jak i częstotliwość przejazdów jest dostosowana do lokalnej sytuacji. Praktycznie turysta nie ma dziś żadnych trudności w dotarciu do określonego miejsca na terenie Podhala środkami pubhcznej komunikacji.

138 Restrukturyzacja podhalańskiej turystyki Światowe i europejskie trendy wyraźnie wskazują, że już od dłuższego czasu turystyka należy do najbardziej dynamicznych dziedzin gospodarki, stymulujących rozwój wielu krajów i regionów. W roku 1999 osiągnęła ona wyższe tempo rozwoju niż światowa gospodarka [Europejska turystyka..., 2000; Burzyński 2000]. W tym kontekście można przyjąć, że także nasz kraj będzie aktywniej niż dotąd uczestniczyć w rozwoju potencjału globalnej turystyki, a Podhale odegra w tym procesie znaczący udział. Jest to bowiem region 0 wyjątkowym nagromadzeniu różnych elementów decydujących o jego wysokiej atrakcyjności turystycznej, nie tylko w skali krajowej, ale także europejskiej. W okresie gospodarki socjalistycznej Podhale słabo uczestniczyło w rozwoju międzynarodowej turystyki na zasadach kształtowanych przez prawa gospodarki rynkowej. Decydowały bowiem o tym inne niż w krajach zachodnich czynniki, związane głównie z zaspokajaniem potrzeb masowego wypoczynku świata pracy, organizowanego na zasadach świadczeń socjalnych. Powstała w tym czasie baza turystyczna wymagała po roku 1989 znacznej modernizacji i podniesienia standardów użytkowych oraz dostosowania do współczesnych oczekiwań turystów. Ten proces przekształceń w turystyce rozwinął się na szerszą skalę na początku lat 90. i, podobnie jak to miało miejsce w innych rejonach turystycznych naszego kraju [Szubert- Zarzeczny 2001], oparty był początkowo na wykorzystywaniu prostych rezerw rozwoju, związanych ze zmianami organizacyjnymi, prywatyzacją 1 adaptacją budynków do bieżących potrzeb, kształtowanych przez rozwijający się rynek usług turystycznych. Przedstawione w dalszej części pracy oceny zachodzących w podhalańskiej turystyce transformacji dotyczą głównie jej fazy początkowej, przypadającej na lata 90. Obejmują więc część długiego procesu zmian, który może w perspektywie lat doprowadzić do ukształtowania zwartego funkcjonalnie regionu turystycznego, wszechstronnie wykształconego (turystyka, rekreacja, lecznictwo, wypoczynek, sporty, rolnictwo, pasterstwo, kultura ludowa), o wysokiej konkurencyjności krajowej i międzynarodowej, którego produkt turystyczny będzie miał swoją europejską markę, i będzie rozpoznawany i kojarzony z określonym pakietem usług. Wdrażając pewne koncepcje turystycznego rozwoju Podhala, trzeba mieć świadomość, że w Europie, po rozpadzie systemu komunistycznego, kształtują się nowe układy przestrzenne gospodarki turystycznej, które mogą zmarginalizować nie tylko ten region, ale również i inne miejscowości turystyczne w Polsce. W niedużej odległości od Zakopanego znajduje się bowiem kilkanaście znanych ośrodków turystyki górskiej, oferujących podobny lub nawet szerszy profil usług, położonych na terenie sąsiedniej Słowacji, a także Czech i Austrii. Narastać też będzie dalej konkurencja ze strony Włoch i Francji, dysponujących wspaniałymi ośrodkami turystyki letniej i zimowej, oferujących usługi o bardzo wysokim standardzie.

139 Wzrost atrakcyjności turystycznej Podhala Wśród dokonań, które w ostatnich latach w istotny sposób zmieniły warunki rozwoju i funkcjonowania podhalańskiej turystyki, szczególnie ważne wydają się przedsięwzięcia służące ochronie środowiska przyrodniczego regionu i podnoszące zarazem jego turystyczną atrakcyjność. Mają one głównie związek z następującymi działaniami gospodarczymi: zastosowaniem w wielu miejscach Podhala do celów grzewczych wód geotermalnych i gazu ziemnego, dużym postępem w sanitacji miast i wsi, powstaniem Jeziora Czorsztyńskiego. Znaczenie wód geotermalnych dla gospodarki turystycznej Podhala dotyczy nie tylko samego ogrzewania mieszkań, ale także możliwości wykorzystania ciepłych wód dla celów leczniczych, a następnie do podgrzewania basenów kąpielowych, czy prowadzenia produkcji szklarniowej, w systemie kaskadowym [Kępińska 1999]. Dotychczas to wykorzystanie ogranicza się głównie do celów grzewczych. Jeszcze w latach z Doświadczalnego Zakładu Geotermalnego PAN podłączono ciepłą wodę do pierwszych sześciu domów we wsi Bańska Niżna. W 1995 roku doprowadzono w tej wsi ciepło do jednego z budynków szkolnych, a w 1997 do drugiego, nowo wybudowanego. Z geotermalnego ogrzewania korzysta też w tej miejscowości kościół i straż pożarna. Pod koniec lat 90. udało się doprowadzić rurociągiem długości 12 km ciepłą wodę do Zakopanego, gdzie powstała (1998 rok) bardzo nowoczesna kotłownia miejska, o mocy 22 MWt, z możliwością rozbudowy do 50 MWt [Kępińska 1999]. Jest częścią scentralizowanego systemu grzewczego Podhala, realizowanego przez Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Geotermia Podhalańska SA, pod nazwą Uciepłownienie Podhala, który ma się składać z kilku głównych elementów: ciepłowni geotermalnej zlokalizowanej w Szaflarach - Bańskiej Niżnej, kotłowni szczytowej w Zakopanem, kotłowni szczytowej w Nowym Targu. Podstawowym źródłem zasilania tego systemu będą wody geotermalne pochodzące z istniejących już odwiertów. W przypadku, gdy nie będą one w stanie pokryć zapotrzebowania na ciepło u odbiorców, wówczas wspomniane wyżej kotłownie szczytowe podejmą pracę i będą podgrzewać wodę gazem ziemnym. W tak pracującym sy?temie ciepłowniczym zniknie też praktycznie pojęcie sezonu grzewczego, ponieważ opisany układ, zasilany będzie przez cały rok wodą termalną o temperaturze C. Dotychczasowa działalność Podhalańskiej Geotermy miała bardziej charakter doświadczalny niż komercyjny. W jej funkcjonowaniu musi być wzięty pod uwagę także aspekt ekonomiczny, dlatego spółka w realizacji projektu Uciepłownienie Podhala, kierować się będzie także racjami efektywnościowymi. Przyjęta w związku z tym strategia rynkowa zakłada pozyskiwanie w pierwszej kolejności odbiorców dużych (głównie lokalne kotłownie) i średnich (szkoły, pensjonaty, biura) oraz pozostałych, do których dostarczenie energii nie będzie zbyt kosztowne. Wspomniany wyżej projekt Ucie-

140 płownienie Podhala pozwoli, po całkowitym jego wdrożeniu, na istotne zmniejszenie emisji gazów i pyłów. W samym Zakopanem upowszechnienie ogrzewania geotermalnego wyeliminuje ze spalania 42 tysiące ton węgla, koksu i miału oraz ograniczy znacznie emisję dwutlenku i tlenku węgla, dwutlenku siarki oraz tlenku azotu (tabela 63). Tabela 63. Efekty ekologiczne realizacji geotermalnej sieci grzewczej w Zakopanem Paliwo Redukcja (tony) węgiel koks miał 1850 Redukcja emisji Redukcja (kilogramy) CO CO SO Nox Pyl Związki organiczne Źródło: B. Kępińska, 1999, Przewodnik do sesji terenowej, września 1999, Technika Poszukiwań Geologicznych, Geosynoptyka i Geotermia, nr 4-5, Podhale-Kraków Po wprowadzeniu całego programu grzewczego w Zakopanem przestanie dymić 35 lokalnych kotłowni i setki kominów z indywidualnych domów. W 1987 roku, jak podaje Kukulak [1994], podczas spalania węgla i koksu powstawało na Podhalu w ciągu roku 5300 ton pyłów i prawie 5000 ton dwutlenku siarki (SO2). Gdy idzie o pyły, to ich całkowita emisja nie przekraczała wtedy norm dopuszczalnych dla obszarów chronionych. Jednak na terenie Rabki i Szczawnicy, które były terenami ochrony specjalnej, ich emisja była za wysoka. Szczególne problemy powstawały w okresie zimowym, kiedy dobowe stężenie pyłu było w Zakopanem 5-krotnie wyższe od dopuszczalnej normy, a w strefie A Zdroju Szczawnickiego - nawet 14-krotnie wyższe. Tabela 64. Wielkość emisji pyłu i SO2 na Podhalu według jednostek administracyjnych w tonach/rok w 1987 r. Jednostka administracyjna Pył zawieszony SO2 Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec Czorsztyn Jabłonka Krościenko Łapsze Niżne Nowy Targ Rabka Szczawnica Zakopane Razem Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Planowania Przestrzennego, Nowy Sącz 1988

141 Ryc. 22. Schemat geotermalnej sieci grzewczej na Podhalu w budowie (wg B. Kępińskiej, 1999, Przewodnik do sesji terenowej...)'. 1 - otwory geotermalne; 2 - inne otwory; 3 - źródło geotermalne (istniejące do roku 1960); 4 - miejscowość, gdzie działa geotermalna sieć centralnego ogrzewania (1999); 5 - miejscowości planowane do ogrzewania geotermalnego ( ); 6 - centralna ciepłownia geotermalna (wybudowana w 1998); 7 - planowane ciepłownie geotermalne; 8 - centralna kotłownia szczytowa (wybudowana w 1998); 9 - główny rurociąg przesyłowy (w budowie); 10 - planowane rurociągi przesyłowe Duże przekroczenia norm, zwłaszcza w okresie grzewczym, notowano też w stężeniach SO2 (tabela 64). W Rabce było ono przekroczone 15-krotnie, a w Szczawnicy 7-krotnie. Natomiast na terenie Zakopanego, w obszarze podlegającym specjalnej ochronie, obejmującym strefę przyreglową ponad 8-krotnie. W podobnej skali występowało też przekroczenie dopuszczalnych norm stężenia tlenkami azotu, emitowanego przez pojazdy mechaniczne w Zako

142 panem i wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych. Ten stan zanieczyszczenia powietrza gazami i pyłem uległ w ostatnich latach zasadniczej poprawie. W roku 2000 w stosunku do lat 80. stężenie pyłu spadło w Nowym Targu ponad 3-krotnie, a w Zakopanem 2-krotnie i mieściło się poniżej przyjętej normy. W centralnych częściach Kotliny Orawsko-Nowotarskiej wynosiło około 36 pg/m3. Duże spadki dotyczyły emisji dwutlenku siarki (SO2) oraz dwutlenku azotu (NO2) i tlenku węgla (CO). Odnotowano je wszędzie na terenie regionu, ale najbardziej widoczne były w uzdrowiskach i w obszarze położonym poza Skalnym Podhalem. Tutaj bowiem spala się nadal znaczne ilości węgla kamiennego, a ruch pojazdów mechanicznych jest teraz zdecydowanie intensywniejszy niż pod koniec lat 80. W Zakopanem, które w okresie Polski Ludowej miało najtrudniejszą sytuację w zakresie zanieczyszczeń powietrza, wskaźniki stężenia gazów, chociaż są nadal dosyć wysokie, to jednakże mieszczą się znacznie poniżej przyjętych norm. W przypadku SO2 stężenie wynosiło w 2000 roku 25 pg/m3, a NO2-17 pg/m3. Średnioroczna zawartość w powietrzu tlenku węgla (CO) również utrzymuje się w tym mieście na niskim poziomie i nie przekracza 50% dopuszczalnej normy. Negatywne skutki emisji pyłów i gazów potęgują na Podhalu istniejące warunki orograficzno-klimatyczne. Dosyć częstym zjawiskiem, obserwowanym zwłaszcza w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, a także Rowie Podtatrzańskim, są zastoiska powietrza wraz ze zgromadzonymi tam zanieczyszczeniami. Tworzące się wówczas inwersje termiczne powietrza utrudniają wynoszenie pyłów i gazów w wyższe warstwy atmosfery. Gromadzą się one bardzo nisko, stając się zagrożeniem dla zdrowia ludzi, a także dla roślin i zwierząt [Kukulak 1994] Do przedsięwzięć inwestycyjnych o podstawowym znaczeniu dla wzrostu atrakcyjności turystycznej regionu Podhala należała po roku 1989 bardzo szybka rozbudowa wodociągów i kanalizacji. Rozwój zaopatrzenia ludności w wodę dokonuje się tutaj kilkoma sposobami. Na Skalnym Podhalu, charakteryzującym się znacznym zróżnicowaniem wysokości względnych, powstawały najczęściej wodociągi grawitacyjne, pobierające wodę z górskich źródeł. Już w 1988 roku było w całym regionie zarejestrowanych 49 spółek użytkujących takie wodociągi, a 13 następnych kończyło budowę [Kukulak 1994], W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej przeważają natomiast wodociągi sieciowe, budowane zwykle dla jednej wsi. Częstym zjawiskiem jest współwystępowanie tych dwóch systemów zaopatrzenia w wodę. Tak jest prawie we wszystkich gminach Skalnego Podhala i Pienin. Np. w Poroninie większość gospodarstw jest podłączona do wodociągów Zakopanego, a reszta pobiera wodę z ujęć lokalnych, należących do spółek wodnych. W kilku innych wsiach wchodzących w skład tej gminy (Murzasichle, Suche, Ząb) woda pochodzi głównie z ujęć grawitacyjnych wybudowanych przez spółki. Także w Szaflarach, wsi gminnej, położonej w większości w Kotlinie Nowotarskiej, ludność pobiera wodę z wodociągu komunalnego przyłączonego do sieci Nowego Targu, a w pozostałych miejscowościach z tej gminy - z wodociągów grawitacyjnych.

143 w miastach i gminach Podhala w latach Długość sieci w km Miasto/Gmina wodociągowej wzrost kanalizacyjnej wzrost 1988* = =100 Nowy Targ 57,0 32,5 37,7 116,0 39,4 48,7 61,3 125,8 Rabka** 28,1 30,3 30,6 100,9 20,8 26,5 29,7 112,1 Szczawnica 14,7 14,0 14,0 100,0 14,2 16,0 16,0 100,0 Zakopane 76,5 78,8 84,2 106,8 49,0 63,9 83,5 130,7 Biały Dunajec 33,0 25,9 25,9 100,0 0,2 22,7 Bukowina Tatrzańska 46,6 34,5 45,7 132, ,8 - Czarny Dunajec 42,5 35,2 35,2 100, ,0 - Czorsztyn 16,1 15,5 20,5 132,2-41,3 47,7 115,5 Jabłonka 11,3 137,0 245,1 178,9-22,0 103,1 468,6 Kościelisko 6,4 42,4 662,5 10,8 11,0 101,8 Krościenko n/dunajcem 26,0 36,0 45,6 126,7-2,0 12,2 610,0 Lipnica Wielka 4,5 4,5 100,0 0,2 23,9 1195,0 Łapsze Niżne 41,2 13,9 14,5 104,3 1,3 23,5 59,0 251,0 Nowy Targ 93,0 93,6 97,1 103,7-5,1 32,2 631,3 Ochotnica Dolna 9,0 10,0 10,0 100, ,0 Poronin 33,6 62,6 186,3 19,5 47,4 243,0 Raba Wyżna 2,0 4,0 7,0 175,0-2,0 5,2 260,0 Szaflary - 21,2 21,2 100, ,4 - gm. tatrzańska 31,8 - Objaśnienia: * w podanej dla roku 1988 długości sieci wodociągowych ujęto łącznie sieci magistralne oraz przyłącza prowadzące do budynków. Natomiast dla lat 1996 i 2000 podana została tylko długość sieci magistralnych ** łącznie z gminą Rabka nie było takiej gminy - zjawisko nie występowało Źródło: Roczniki statystyczne woj. nowosądeckiego 1989 i 1997, dla roku bank danych lokalnych GUS W latach sieć wodociągowa na obszarach wiejskich Podhala wydłużyła się do ponad 677 km, a w miastach do prawie 167 km. O ile w miastach z wodociągów zbiorowych korzysta już około 90% ludności, o tyle na obszarach wiejskich sytuacja jest mniej korzystna i bardziej zróżnicowana. Na podstawie spisu rolnego z 1996 roku można wnioskować, że zdecydowanie najlepiej pod względem dostępu do wodociągów sieciowych jest w miejscowościach turystycznych (tabela 66). Korzystało z nich wtedy z reguły około połowy ogółu gospodarstw rolnych. Wyjątkiem było Kościelisko, gdzie udział takich gospodarstw był znikomy. Niewielki był on także we wsiach położonych na Orawie i w pozostałych rejonach Podhala, o słabo rozwiniętych funkcjach turystycznych. Jak można sądzić z danych zawartych w tabeli 65, po roku 1996 sytuacja poprawiła się wyraźnie, bowiem w wielu gminach wybudowano nowe wodociągi sieciowe. M l

144 Miasto/Gmina w tym posiadających Liczba Gospodarstwa wodociąg zagrodowy studnie gospodarstw dowożące wodę sieciowy Nowy Targ Rabka Szczawnica Zakopane Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec Czorsztyn Jabłonka Kościelisko Krościenko n/dunajcem Lipnica Wielka Łapsze Niżne Nowy Targ Ochotnica Dolna Podegrodzie Poronin Raba Wyżna Rabka Szaflary Źródło: Spis rolny 1996 Najdłuższa sieć, licząca w roku 2000 ponad 245 km powstała w gminie Jabłonka. Znaczną długość ma ona też w takich gminach, jak Poronin, Bukowina Tatrzańska, Krościenko i Czorsztyn (tabela 66). Programy sanitacji Podhala realizowane są przy zaangażowaniu różnych środków finansowych, zarówno lokalnych, jak i pozyskiwanych z Ministerstwa Ochrony Środowiska oraz z Unii Europejskiej. Były one w ostatnich latach wykorzystywane głównie do budowy kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Najwięcej takich urządzeń powstało w otoczeniu Jeziora Czorsztyńskiego (wsie w gminach Czorsztyn i Łapsze Niżne), gdzie były sfinansowane ze środków przeznaczonych na budowę jeziora i zapory. Systemy oczyszczania ścieków powstawały w ostatnich kilkunastu latach nie tylko na obszarach o wysokiej atrakcyjności turystycznej (gminy Poronin, Szaflary i Biały Dunajec), ale także na Orawie. Jest przy tym interesujące, że w większości strategii rozwojowych miast i gmin Podhala budowa kanalizacji i oczyszczalni zapisane zostały jako zadania priorytetowe. Dzięki temu np. w gminie Poronin wykonano już ponad 62 km sieci kanalizacyjnej, a w Szaflarach około 32 km. Sprawa ma wymiar zasadniczy dla czystości Jeziora Czorsztyńskiego, do którego wpadają rzeki zbierające wody nieomal z całego Podhala. Jak zauważa K. German [2002], jezioro to narażone jest na szczególnie szybki wzrost zanieczyszczenia spowodowanego brakiem kanalizacji we

145 wsiach położonych nad Białką i Dunajcem. W sumie sieć kanalizacyjna na obszarach wiejskich Podhala Uczy obecnie około 400 km. Całość tych inwestycji powstała po roku W miastach wynosi około 190 km, a najintensywniejszą jej rozbudowę prowadzono w ostatnich latach na terenie Zakopanego. Blisko 1/3 sieci wodociągowej tego miasta i prawie połowa kanalizacyjnej powstała w ostatnich kilku latach. Wpłynęło to bardzo korzystnie na wzrost czystości wód na Podhalu, w tym szczególnie Czarnego Dunajca, który znajduje się obecnie w I klasie czystości. Również Biały Dunajec jest obecnie bardziej czysty, co ma kapitalne znaczenie dla zaopatrzenia Nowego Targu w wodę. Znaczenie Jeziora Czorsztyńskiego dla podhalańskiej turystyki jest nie do przecenienia. Niezależnie od kontrowersji, które wzbudza ta inwestycja wśród ekologów można stwierdzić, że regionowi przybył istotny element podnoszący jego atrakcyjność w zakresie kąpieli i uprawiania sportów wodnych. Przed rokiem 1998 możliwości kąpieli miało praktycznie tylko Zakopane, gdzie na wzgórzu Antałówka odwiercono w 1963 roku wody geotermalne. Ze względu na temperaturę i zawartość siarkowodoru zostały one uznane za nadające się do celów leczniczych, kąpielowych i rekreacyjnych [Kępińska 1999]. Z powstaniem jeziora wiąże się też wspomniana wcześniej poprawa czystości wód Dunajca, do którego wpływa obecnie znacznie mniej nie oczyszczonych ścieków komunalnych. Z jego istnienia największe korzyści odnoszą gminy Czorsztyn i Łapsze Niżne. W Czorsztynie już dosyć dawno wypracowano koncepcje przyszłego zagospodarowania jeziora. Atutem władz gminy było posiadanie 23 ha gruntów komunalnych, które przeznaczono do zagospodarowania w ramach nowego ośrodka turystycznego położonego nad zbiornikiem. Niewiele mniejszym obszarem takich gruntów (20 ha), możliwych do wykorzystania pod inwestycje nad jeziorem, dysponuje też gmina Łapsze Niżne. Do istotnych atrakcji Podhala, które jeszcze bardziej zyskały na znaczeniu po zmianach politycznych w kraju, należą niewątpliwie ośrodki kultu religijnego, do których pielgrzymują nie tylko miejscowi górale, ale także wierni z innych części Karpat i bardziej odległych regionów Polski. Najważniejszym jest Ludźmierz, jeden z pięciu największych w polskich Karpatach ośrodków pielgrzymkowych. Pod względem liczby osób odwiedzających to miejsce jest porównywalny z Kalwarią Pacławską i Tuchowem [Sołjan 1995]. Celem pielgrzymek jest znajdujący się tutaj cudowny obraz z wizerunkiem Matki Boskiej Królowej Podhala, jak go nazwali górale. Ludźmierz zyskał na znaczeniu w ostatnich latach również ze względu na pobyt Ojca Świętego. Sprzyjać to powinno nowym inwestycjom turystycznym we wsi, które obok już istniejących, powstawać będą przy sanktuarium Maryjnym (obiekty noclegowe, punkty żywienia pielgrzymów, pamiątkarstwo, a także sklepy, drogi i telefony). Oprócz tego miejsca są jeszcze na Podhalu dwa inne ośrodki pielgrzymkowe, które Sołjan [1995] zalicza do mniejszych, o charakterze lokalnym, tj. Wiktorówka, gdzie czczona jest Matka Boska Królowa Tatr oraz Zakopane, gdzie z kolei na Krzeptówkach znajduje się koronowany przez Ojca Świętego, Jana Pawła II obraz Matki Boskiej Fatimskiej.

146 Zmiany w turystycznej bazie noclegowej Dokonujące się po roku 1989 zmiany w bazie turystycznej Podhala miały zróżnicowany charakter w zależności od rodzaju obiektów, jak i też ich położenia na terenie regionu. Najbardziej złożone problemy wystąpiły przy restrukturyzacji bazy noclegowej. Była ona przed 1989 rokiem reprezentowana na Podhalu przez dwie grupy obiektów. Pierwsze z nich składały się na tzw. bazę zamkniętą przeznaczoną tylko dla osób wypoczywających na podstawie odpowiedniego skierowania. Natomiast drugie dostępne były dla ogółu turystów. Trzon bazy zamkniętej stanowiły domy wczasowe należące do Funduszu Wczasów Pracowniczych, a także różnych, na ogół dużych przedsiębiorstw przemysłowych, instytucji państwowych i spółdzielczych, związków zawodowych, partii politycznych i organizacji młodzieżowych oraz innych. Do bazy zamkniętej należała też wówczas część kwater prywatnych, wynajmowanych na stałe przez organizatorów turystyki socjalnej (głównie przez lokalne biura turystyczne z Zakopanego: PTTK, Biuro Turystyczne Podhale, Gromada i inne). W drugiej grupie obiektów noclegowych najważniejsze były kwatery prywatne, a następnie hotele, pensjonaty, schroniska, pola kempingowe i namiotowe. Podstawowa część bazy zamkniętej znajdowała się na terenie Skalnego Podhala oraz w Pieninach. Tam też obejmowała na ogół większość spośród wszystkich istniejących miejsc noclegowych. W Zakopanem było to prawie 69% ogółu miejsc, w Szczawnicy ponad 71%, a w Bukowinie Tatrzańskiej blisko 56%. W samych domach wczasowych Podhala znajdowało się w 1987 roku ponad 9,3 tys. miejsc noclegowych. Bazę tę uzupełniano jeszcze 8,3 tys. miejsc w kwaterach prywatnych, które były dzierżawione od prywatnych właścicieli i wykorzystywane na 2-tygodniowe wczasy socjalne. Kwaterodawcy chętnie godzili się na tę formę wynajmu pomieszczeń, gdyż mieli zapewnione stałe dochody. Niekiedy w zamian za wynajem, dzierżawca zobowiązywał się dokończyć budowę domu, co było szczególnie ważne dla właścicieli, ponieważ powszechnym zjawiskiem był wówczas niedostatek materiałów budowlanych dla prywatnych inwestorów. Rozpoczęta po roku 1989 restrukturyzacja bazy zamkniętej wiązała się głównie ze zmianami własnościowymi oraz z remontami i modernizacją połączoną nierzadko z nowym sposobem wykorzystania budynków. Część obiektów (około 60), w ramach reprywatyzacji, powróciła do właścicieli. Były to przeważnie małe domy wczasowe, użytkowane przez Fundusz Wczasów Pracowniczych, które zostały po II wojnie światowej zabrane prywatnym właścicielom i następnie upaństwowione. Proces reprywatyzacji dotyczył głównie Zakopanego. Do roku 1995 sprywatyzowano tutaj 37 domów wczasowych FWP i Orbisu, które miały 700 miejsc noclegowych. Niemniej nadal prawie 60% domów wypoczynkowych tego miasta pozostawało w gestii różnych użytkowników państwowych [Ustupski 2002],

147 Tabela 67. Turystyczna baza noclegowa w miastach i gminach Podhala w roku 1987 i 2000 Rok E Rok w tym udział miejsc (%) 1 w kwaterach nrywatnych w ośr. wczas. % ogółu co 00 CO T i 1 31,6 I <N CO 1 40,5 1 i M 1 76,7 1 l> od 1 18, ,7 I 1 42,5 1 H ci H CO V liczba miejsc ogółem I I M '» 1 3 N -O 3 8 S k w kwaterach prywatnych 1 25, , ,4 I 1 34,2 I w ośr. wczas. %ogółu ,2 1 15, ,9 I , , ,9 1 O o l> H liczba miejsc ogółem 210! Miasto/Gmina inowy Targ 1 1Rabka 1 1Szczawnica I s cd -a N O 0) I d P -S ffl 76,9 10,6 8, ,9 11,7 13, ,9 oa ci o o o H ci 41,6 m I Ł I O cd iq i-h cd , , ,0 1 i 00 o , ,2 J O) i 3, ,9 23,6 4, O od 1 31,8 j m J I T L I 1 40,5 1 H t> H 1 19,6 I 1 U i 1 i l O l> O <q H iq H trh <N O 1 1 O oa 1 51, I 1 29, I 1 28,0 I I 1 1 0,4 1 I 15,2 1 1,9 ci i l I l> 00 l> co 1 62,5 I 1 (N O O 00 75,3 10,4 11, Bukowina Tatrzańska 1Czarny Dunajec 1 (Czorsztyn 1 (Jabłonka 1 (Kościelisko 1 Krościenko n/dunajcem 1Lipnica Wielka 1 (Łapsze Niżne Nowy Targ 1 Ochotnica Dolna 1 Poronin 1 (Raba Wyżna 1 Szaflary gm. tatrzańska Objaśnienia: jak w tabeli 65 Źródło: R o c z n i k s t a t y s t y c z n y w o j. n o w o s ą d e c k i e g o, dane Urzędu Statystycznego w Krakowie

148 Kierunki zmian własnościowych w bazie noclegowej badał J. Ustupski na terenie Zakopanego. Przedmiotem jego zainteresowania było 80 dużych obiektów wczasowych, należących od zakończenia II wojny światowej do państwa. Stwierdził, że do roku 1997 statusu nie zmieniły 43 obiekty (tabela 68). Natomiast w prywatne posiadanie przeszło 27 obiektów, a pozostałe 10 stało się własnością spółek. Z badań tych wynika też, że najwolniej przebiegała na terenie miasta prywatyzacja domów wypoczynkowych, o dużej liczbie pokoi. Natomiast znacznie szybciej pensjonatów i hoteli, co można łączyć nie tylko z ich niewielkimi na ogół rozmiarami, ale także ze wzrastającym znaczeniem tego typu obiektów w polskiej turystyce. Na wolne tempo prywatyzacji w turystyce Podhala wpływają w znacznym stopniu toczące się w sądach od lat procesy o ustalenie własności obiektów i samych gruntów, na których stoją budynki i inne urządzenia związane z turystyką. Sprawa dotyczy szczególnie Zakopanego, a także Szczawnicy, w której w wyniku postępowania sądowego dojść może już wkrótce do przejęcia przez dawnego właściciela ponad 180 różnych obiektów należących dotychczas do państwa. Większość bazy noclegowej Podhala zmieniała w latach 90. swój status własnościowy w drodze dzierżawy lub sprzedaży. Ten kierunek transformacji wiąże się bezpośrednio z sytuacją ekonomiczną domów wczasowych, która pojawiła się jeszcze na początku lat 90. w wyniku likwidacji turystyki socjalnej i powstałego wtedy w Polsce i w obozie postsocjalistycznym kryzysu gospodarczego. Na Podhalu ten kierunek przemian własnościowych w bazie wczasowej miał znaczną skalę. Przed reformą w całym regionie było bowiem 200 domów wczasowych, o zróżnicowanej wielkości i różnym standardzie oferowanych usług. Wśród nich znajdowało się 45 małych domów, wybudowanych jeszcze przed II wojną posiadających do 30 miejsc noclegowych oraz 72 domy większe, mające do 100 miejsc. Można założyć, że obiekty te mogły w stosunkowo krótkim czasie przejść pomyślną adaptację do nowych uwarunkowań związanych z turystykę w Polsce, kształtowanych przez reguły rynkowe. Bardziej natomiast złożone problemy wystąpiły w przypadku bardzo dużych obiektów, posiadających niekiedy po kilkaset miejsc. Jeden z największych tego typu obiektów, położony blisko dworca autobusowego w Zakopanem, został sprywatyzowany dopiero w roku Tabela 68. Status własnościowy obiektów turystycznych Zakopanego w roku 1997, należących wcześniej do państwa Rodzaj ośrodka Rodzaj własności Ogółem Państwowa Spółki Osoby prywatne pensjonaty domy wypoczynkowe hotele schroniska Razem Źródło: J. Ustupski, 2002, Przedsiębiorczość w turystyce Podhala, praca doktorska, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

149 Konsekwencją przekształceń własnościowych była często, wspomniana wcześniej, zmiana przeznaczenia budynków oraz ich techniczna modernizacja, która poprawiała standard oferowanych usług. Najbardziej widoczny był przyrost liczby pensjonatów, które powstawały najczęściej w miejsce dawniej działających, małych domów wczasowych. Pod koniec okresu socjalistycznego, w 1987 roku było na Podhalu 13 pensjonatów, z czego 11 w Zakopanem. Miały łącznie około 500 miejsc noclegowych. Do połowy lat 90. ten stan niewiele się zmienił. Dopiero później zanotowano bardzo szybki ich przyrost i w roku 2000 były na całym Podhalu już 53 pensjonaty, z łączną ilością miejsc noclegowych ponad 3,1 tys. (tabela 69). W rezultacie obiekty te zajmują teraz na Podhalu trzecie miejsce pod względem oferowanych miejsc noclegowych, po kwaterach prywatnych i domach wczasowych. Charakteryzują się zróżnicowanym standardem użytkowym. W 956 pokojach, co stanowi prawie 71% ich ogólnej liczby, znajdowała się łazienka. Jednak prawie 40% pensjonatów zaliczonych zostało do III kategorii, a tylko nieco ponad 1/3 do I kategorii. Najwięcej pensjonatów (37, tj. 68% ogółu) miało w roku 2000 Zakopane. Tutaj też ich standard jest ogólnie wyższy, niż w innych częściach regionu. W pozostałych, ważnych dla turystyki miejscowościach (Rabka, Szczawnica), znajdowało się po kilka pensjonatów. W Rabce było ich 5 i wszystkie miały pokoje z łazienkę. Natomiast Szczawnica miała tylko 2, z pokojami przeważnie bez łazienek. Do nowych w pewnym stopniu obiektów turystycznych powstałych po roku 1990 głównie na terenie Zakopanego należą ośrodki szkoleniowowypoczynkowe, będące w istocie centrami konferencyjnymi, w których proponuje się urządzanie narad, szkoleń, zjazdów i konferencji. Obiekty te składają się z części hotelowej oraz z sal różnej wielkości, przystosowanych do prowadzenia tego typu spotkań. Mają zaplecze gastronomiczne (restauracje, bary, kawiarnie) i rekreacyjno-wypoczynkowe (bilard, sale odnowy biologicznej, czasem pływalnie). Znacznie skromniejszy rozwój dotyczył na Podhalu w latach bazy hotelowej i moteli (tabela 69). Na początku omawianego okresu było tu jedynie 11 hoteli, z nieco ponad 1100 miejscami noclegowymi. Znajdowały się głównie w Zakopanem. Ta bardzo skromna oferta hotelowa nie zmieniła się właściwie do dzisiaj, mimo podjętej jeszcze w latach 80. budowy dużego hotelu w Nowym Targu, który nie został dotąd ukończony. W roku 2000 całe Podhale dysponowało 13 hotelami, posiadającymi łącznie 1475 miejsc noclegowych. W Zakopanem było 10 hoteli z 1164 miejscami, co stanowiło 86% ogółu. Były to obiekty o dosyć wysokim standardzie, posiadające głównie pokoje 1-2-osobowe z łazienkami (95% ogółu). Natomiast w pozostałych miejscowościach sytuacja była zdecydowanie gorsza. Rabka i Szczawnica nie posiadały bowiem hoteli w ogóle, a istniejący w Nowym Targu obiekt, miał tylko 78 miejsc i nie był wyposażony w pokoje z łazienkami. Nie udało się też po roku 1989 powiększyć na Podhalu w istotny sposób liczby moteli. Pierwsze pojawiły się tutaj dopiero w roku Obecnie czynne są zaledwie dwa tego typu obiekty. Jeden położony w gminie Szaflary (10 pokoi z łazienkami i 23 miejscami noclegowymi), a drugi w Zakopanem z 28 miejscami.

150 Tabela 69. Liczba miejsc noclegowych w obiektach turystycznych Podhala w latach Rodzaj obiektów turystycznych Liczba miejsc w roku udział miejsc całorocznych (%) hotele ,0 motele ,0 pensjonaty ,0 domy wycieczkowe ,0 schroniska ,2 schroniska młodzieżowe ,8 ośrodki wczasowe ,1 ośrodki kolonijne ośrodki szkoleniowo- -wypoczynkowe domy pracy twórczej domki turystyczne ,5 kempingi ,8 pola biwakowe kwatery prywatne ,8 kwatery agroturystyczne ,6 inne obiekty ,8 Objaśnienia: brak danych zjawisko nie występowało Źródło: R o c z n i k i s t a t y s t y c z n e w o j. n o w o s ą d e c k i e g o, T u r y s t y k a w w o j. m a ł o p o l s k i m w r o k u oraz dane Urzędu Statystycznego w Krakowie Dla funkcjonowania podhalańskiej turystyki wędrówkowej, a także rozwoju tutejszego alpinizmu podstawowe znaczenie miały zawsze schroniska. Są to obiekty szczególnie ważne dla osób, które szukają miejsca do spania położonego możliwie blisko celu swoich wędrówek, względnie taniego. W publikowanych opracowaniach statystycznych, obejmujących zagadnienia turystyczne, schroniska dzielone są na dwa rodzaje: młodzieżowe i pozostałe. Największymi schroniskami młodzieżowymi Podhala są: tzw. Bacówka zbudowana w Pieninach (wieś Jaworki) posiadająca 110 miejsc noclegowych i schronisko w Zakopanem. Natomiast pozostałe schroniska turystyczne znajdujące się w regionie, to w większości obiekty położone w obrębie krain górskich, a więc w Tatrach, Pieninach i w Gorcach. Posiadają różną ilość miejsc noclegowych, od poniżej 50 (schroniska Kondratowa, Morskie Oko ), do ponad 150 (Schronisko w Dolinie Chochołowskiej). Łącznie w roku 2000 było na Podhalu 15 tego typu schronisk turystycznych, z niewiele ponad tysiącem miejsc noclegowych (w tym 959 całorocznych). Jest to o prawie 100 mniej niż w Większość bazy schroniskowej skupia się w obrębie Tatr. W 8 istniejących tutaj obiektach znajdowało się prawie 470 miejsc noclegowych. W Pieninach były 4 schroniska z prawie 190 miejscami, a w Gorcach jedno, na Turbaczu ze 110 miejscami. Bardzo skromnie, na tle innych obiektów turystycznych, przedstawia się na Podhalu liczba kempingów, pól biwakowych, a także ogólnie dostępnych

151 domków turystycznych. W roku 2000 było tu razem 19 takich obiektów, dysponujących blisko 2 tys. miejsc. W samych domkach, które znajdowały się w 5 miejscowościach Podhala, było prawie 270 miejsc, głównie jednak sezonowych (68% ogółą). Gdy idzie o kempingi, to było ich 6, z czego aż 5 znajdowało się w Zakopanem. Miały one blisko 700 miejsc, w tym 400 całorocznych. Dużym skoncentrowaniem na terenie Zakopanego cechowały się też pola biwakowe. Było ich zarejestrowanych ogółem 8 z blisko 800 miejscami, z czego ponad połowa znajdowała się pod Tatrami. Ten stan ilościowy kempingów, pól namiotowych i domków turystycznych pozostaje od dawna prawie nie zmieniony (tabela 69). Nowością jest udostępnienie domków dla ogółu turystów, które w okresie Polski Ludowej były włączone do bazy zamkniętej i wykorzystywane dla wypoczynku w ramach wczasów socjalnych. Pod koniec minionej dekady, w roku 2000, było zarejestrowanych na Podhalu około 1600 różnych obiektów turystycznych, z ponad 43 tys. miejsc noclegowych, wśród których zdecydowaną przewagę miały kwatery prywatne z udziałem dochodzącym do prawie 52%, a więc takim samym, jak pod koniec okresu Polski Ludowej. Natomiast na domy wczasowe, drugie pod względem udziału w bazie noclegowej, przypada teraz niecałe 16% miejsc, a więc o ponad 9% mniej niż w porównywanym 1987 roku. Większość istniejących w regionie obiektów noclegowych poddawana była w latach 90. modernizacji, co zostało wymuszone zarówno narastającą konkurencją ze strony innych ośrodków turystyki krajowej i międzynarodowej, jak i wzrostem wymagań turystów. Cytowane już wcześniej badania Ustupskiego [2002] wskazują że turyści przy wyborze miejsca noclegu kierują się przede wszystkim jego ceną którą konfrontują z warunkami zamieszkania. Mniej interesuje ich natomiast pakiet dodatkowych usług, ponieważ posiadają zwykle własny samochód i mogą w związku z tym dokonywać wyboru różnych atrakcji w innych, poza miejscem pobytu, miejscowościach Podhala. W stosunku do funkcjonowania turystyki socjalnej, okres współczesny cechuje się znacznie większym zróżnicowaniem strukturalnym bazy noclegowej. Widać to szczególnie w miastach, skupiających na Podhalu najwięcej miejsc noclegowych (prawie 58% ogółu), gdzie na te dwa rodzaje obiektów noclegowych, tzn. na domy wczasowe i kwatery przypada teraz dużo mniej miejsc noclegowych niż pod koniec lat 80. Osiedla te, w stosunku do wsi, cechują się przede wszystkim mniejszym udziałem kwater prywatnych. W przypadku Rabki i Szczawnicy jest to związane z ich funkcjami uzdrowiskowymi, na które przypada znaczna część bazy noclegowej. Natomiast sytuacja Zakopanego już od dawna jest inna niż pozostałych ośrodków turystycznych, ze względu na jego rangę jako stolicy polskich gór oraz miejsce spotkań elit politycznych i intelektualnych kraju. Spośród ośrodków wiejskich zbliżoną do miast strukturę miejsc noclegowych ma Kościelisko. Jest to ośrodek o znacznym potencjale miejsc turystycznych, w których ponad 40%, a więc najwięcej na całym Podhalu, przypada na domy wczasowe. Przypomnieć w związku z tym należy, że Kościelisko przez dłuższy czas pozostawało w granicach Zakopanego, jako jego dzielnica. W latach 70. i 80. Podhale było przedmiotem silnej penetracji ze

152 strony ważnych instytucji centralnych (partii politycznych, ministerstw, central związków zawodowych, zarządów głównych różnych organizacji itp.), które lokowały tu swoje obiekty wczasowe. Znaczna ich część powstała wtedy na terenie Kościeliska. Dokonujące się przekształcenia w turystycznej bazie noclegowej Podhala wymagają szerszej oceny w kontekście zmian zachodzących zwłaszcza w ośrodkach alpejskich. Z analiz wykonanych dla tego regionu turystyki europejskiej przez Kurka [2001], a także z publikacji wynika, że w ostatnich kilkunastu latach na terenie Austrii i Szwajcarii spadał systematycznie udział prywatnych kwater w ogólnym potencjale bazy noclegowej, a wzrastał dużych obiektów, będących własnością przedsiębiorstw krajowych i międzynarodowych. Prowadziło to do koncentracji bazy noclegowej w obrębie większych obiektów, dysponujących znaczniejszą liczbą miejsc i na ogół dosyć wysokim standardem oferowanych usług. W Austrii w roku 1973 na 1 przedsiębiorstwo przypadało średnio 31 łóżek, a w 1994 już 35 [Kurek 2001]. 0 tych tendencjach zadecydować miała spadająca opłacalność wynajmu kwater prywatnych w stosunku do innych zajęć ludności, które można było podejmować w miarę jak rozwijała się tutejsza gospodarka i wzrastały dochody ludności. Innym powodem, według Kurka [2001], mogła być niechęć młodego pokolenia do prowadzenia turystyki, wymagającej pełnej dyspozycyjności przez cały okres pobytu gości. Jednak tworzenie dużych obiektów turystycznych, grupujących w jednym miejscu znaczne ilości osób nie odpowiada współczesnym oczekiwaniom turystów i zapewne także dlatego w Alpach już od lat 80. obserwuje się stagnację ruchu turystycznego [zob. Chudy-Hyski 2002]. Konsekwencją wkraczania na obszary turystyczne Austrii, Szwajcarii, a także Francji i Włoch dużych firm turystycznych były znaczne ograniczenia w działalności rolniczej i w innych tradycyjnych zajęciach ludności, jak również zanikanie starego budownictwa i zubożenie kulturowe regionów górskich. Innym problemem obszarów alpejskich są duże zniszczenia w środowisku przyrodniczym, związane z budową infrastruktury turystycznej 1z wzrastającym ruchem samochodowym. Jednak dla stosunków gospodarczych na terenach alpejskich najistotniejszą sprawą ostatnich lat był spadek rob turystyki w kształtowaniu lokalnych dochodów. Są one w coraz większym stopniu akumulowane przez wielkie korporacje turystyczne narodowe oraz ponadnarodowe i transferowane na zewnątrz. W zestawieniu z przedstawionymi w dużym skrócie tendencjami na terenie Alp, Podhale wydaje się mieć wiele podobnych problemów. Obszary te różni oczywiście skala występujących zjawisk, niemniej w tutejszych ośrodkach turystyki górskiej duży udział przypada na obiekty, koncentrujące po kilkaset miejsc noclegowych, których obecność w środowisku górskim powoduje wiele niekorzystnych zjawisk przyrodniczych, społecznych i gospodarczych. W badanym okresie głównym kierunkiem zmian w istniejącej na Podhalu bazie turystycznej była jej adaptacja do nowych warunków funkcjonowania, związana z przekształceniami własnościowymi, remontami oraz ze sprawami organizacyjnymi (marketing, reklama, itp.). Region wymagać będzie wielu nowych inwestycji, które powinny uwzględniać podstawowe trendy turystyki europejskiej i światowej.

153 Kwatery prywatne Na kształt współczesnej turystyki podhalańskiej duży wpływ posiadały te zmiany, które po roku 1989 zachodziły w obrębie prywatnych kwater. Bardzo trudno określić ich ilościową dynamikę, ponieważ istniejące przepisy uniemożliwiają dokładną rejestrację kwaterodawców, a ponadto zawsze znaczna ich cześć funkcjonowała w szarej strefie [Ustupski 1999]. Z dostępnych informacji statystycznych, obejmujących tylko rejestrowane obiekty wynika, że pod koniec lat 80. było na całym Podhalu prawie 19 tys. miejsc noclegowych w prywatnych kwaterach, a ówczesne władze turystyczne woj. nowosądeckiego szacowały, że poza rejestracją funkcjonuje jeszcze co najmniej 50 tys. [Socha 1989]. Rejestrowane kwatery występowały w 57 miejscowościach Podhala (tabela 70). W kilku liczba miejsc noclegowych przekraczała 500 (Szczawnica, Białka Tatrzańska, Kluszkowce), a w niektórych wynosiła nawet ponad tys. (Zakopane, Rabka, Witów, Kościelisko, Poronin, Bukowina Tatrzańska - tabela 70). Świadczy to o znacznym, przestrzennym skoncentrowaniu tego typu działalności turystycznej w osiedlach cechujących się wysoką atrakcyjnością przyrodniczą, położonych w obrębie Skalnego Podhala, Pienin i pasma gorczańskiego [por. Kurek 1990]. Tabela 70. Miejscowości Podhala według liczby miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych w 1987 roku Liczb miejsc noclegowych Liczba miejscowości %ogółu liczba miejsc %ogółu ponad , , , , , ,3 do , ,9 Źródło: badania własne W 6 miejscowościach o największej liczbie kwater było pod koniec lat 80. prawie 8,2 tys. zarejestrowanych miejsc noclegowych, tzn. ponad połowa ich ogólnej liczby na Podhalu, a łącznie z 3 innymi wsiami mającymi od miejsc (położonymi w Pieninach) - prawie 2/3 ogółu. Reszta znajdowała się w dużym rozproszeniu, na terenie prawie 40 miejscowości, w tym także na Orawie i we wschodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Wymagania dotyczące standardu pomieszczeń nie były wtedy wysokie, a wiele kwater, o czym wspominano już poprzednio, wynajmowanych było turystom, poprzez biura na wczasy socjalne. Te formy korzystania z kwater prywatnych upowszechniły się szczególnie od połowy lat 70. i były praktykowane prawie do końca okresu Polski Ludowej. Po roku 1989 rozwój kwater został wyraźnie zahamowany, co wydaje się zrozumiałe w związku z dużym załamaniem się ruchu turystycznego. Do 1993 r. liczba zarejestrowanych w tych obiektach miejsc obniżyła się o ponad 2 tys., do niecałych 14 tys. Ten trend spadkowy utrzymał się również w kilku następnych latach, co można tylko w części odczytywać jako rzeczywisty spadek, a bardziej jako ucieczkę właścicieli kwater w szarą strefę. W rezultacie w 1995 roku w statystykach odnotowano tylko 6,6 tys. miejsc w kwaterach.

154 Natomiast w drugiej połowie lat 90. sytuacja uległa widocznej zmianie i w 1998 roku liczba zarejestrowanych miejsc wynosiła już 22,5 tys. Obejmuje ona tylko kwatery większe, liczące ponad 5 pokoi, które podlegają obowiązkowi podatkowemu i powinny być w związku z tym zgłoszone do ewidencji. Ich właściciele, decydując się na zarejestrowanie działalności, kierowali się w dużym stopniu koniecznością prowadzenia reklamy w celu pozyskania turystów. Trudno na podstawie tych informacji jednoznacznie stwierdzić, czy istotnie w okresie trwających w latach 90. transformacji gospodarczych doszło na Podhalu do dużego wzrostu indywidualnej działalności turystycznej, rozwijanej w ramach gospodarstw domowych i rolnych. Jest ona z pewnością większa niż w okresie Polski Ludowej. Do przyjęcia takiej tezy skłania wiele nowych zjawisk, które powstały w kraju po roku 1989, związanych z możliwościami swobodnego kształtowania oferty turystycznej i wzbogacania jej 0 usługi, których wcześniej nie było wolno organizować (szczególnie żywienie turystów przy wykorzystaniu własnego mleka, mięsa i innych produktów, prowadzenia wypożyczalni sprzętu sportowego, wyciągów narciarskich i wielu innych). Nie bez znaczenia dla wzrostu liczby kwaterodawców są też obserwowane nie tylko tutaj, ale również w innych częściach Karpat, procesy gospodarcze ograniczające działalność rolnictwa i utrwalające dobre perspektywy dla turystyki. Podczas rozmów i wywiadów prowadzonych na Podhalu z różnymi osobami spotykano się z opinią, że rzeczywista liczba kwater prywatnych, w miejscowościach najbardziej atrakcyjnych dla turystyki, może być wyższa nawet kilka razy, niż zgłoszonych do rejestracji. Poświadczeniem słuszności takich ocen może być Podtatrze, na terenie którego podczas Świąt Bożego Narodzenia przebywa nawet do 100 tys. gości znajdujących tu nocleg 1 wyżywienie głównie u prywatnych kwaterodawców. Innym przykładem są badania Guzika [2002] przeprowadzone w Bukowinie Tatrzańskiej posiadającej 750 domów, spośród których w 400 znajdują się kwatery. W każdym z nich, jak ustalił autor, było po około 20 miejsc noclegowych. Razem znajdowało się ich ponad 8 tys. co 2,5-krotnie przewyższa liczbę stałych mieszkańców. Tymczasem liczba miejsc zarejestrowanych w kwaterach prywatnych na terenie całej gminy wynosiła w 2000 roku tylko W badaniach nad zmianami w prywatnym kwaterodawstwie istotne wydaje się zwrócenie uwagi na aspekty przestrzenne tego zjawiska. Zagadnienie będziemy analizować głównie opierając się na kwaterach rejestrowanych, a więc większych, dysponujących ponad 5 pokojami, których część stosuje już aktywne i nowoczesne formy działalności (biura turystyczne, foldery, reklama internetowa). W obecnie istniejących warunkach podlegają one silnej konkurencji, a sprzedaż usług dokonuje się w ofercie rynkowej. W tej sytuacji największe szanse na sprzedaż mają tylko te kwatery, które są najbardziej atrakcyjne pod względem standardu, rodzaju i ceny. Kryteria te najczęściej spełniają obiekty położone w miejscowościach najchętniej odwiedzanych przez turystów i posiadające długie tradycje takiej działalności. Te uwarunkowania w funkcjonowaniu prywatnych kwater zaczęły się silnie ujawniać już na początku lat 90. W efekcie w wielu miejscowościach mniej atrakcyjnych pod względem przyrodniczym i trudniej dostępnych komunikacyjnie zaprzestano tej działalności turystycznej lub ją poważnie ograniczo

155 no. Dotyczy to szczególnie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, na terenie której było pod koniec lat 80. prawie 1700 miejsc noclegowych w prywatnych kwaterach, natomiast obecnie (2000 rok) pozostało ich zaledwie 150. Rejestrowane kwatery zniknęły prawie zupełnie z gminy Czarny Dunajec, Jabłonka i Lipnica Wielka, a niewielka ich liczba pozostała tylko w Nowym Targu i w kilku przyległych wsiach. Znamienne są tu przykłady dwóch wsi babiogórskich - Zubrzycy Górnej i Dolnej oraz Pyzówki, położonej wprawdzie w Bramie Sieniawskiej, ale z dala od ruchliwych dróg, na wysokości ponad 620 m n.p.m., w bardzo korzystnych warunkach klimatycznych dla leczenia dróg oddechowych. Są to wspaniałe dla wypoczynku i rekreacji miejsca na Podhalu, ale położone na uboczu głównych szlaków prowadzących w Tatry i do Zakopanego. Dlatego nie odnotowano w nich przyrostu miejsc noclegowych w prywatnych kwaterach. Znacznemu ograniczeniu uległa też liczba zarejestrowanych kwater w okolicach Rabki, gdzie w okresie istnienia turystyki socjalnej, wynajmowano noclegi dla części kuracjuszy, którzy dojeżdżali do uzdrowiska. Nierzadko byli to też rodzice dzieci przebywających na leczeniu w Rabce. Wzrost ilościowy prywatnych kwater w latach 90., który wcześniej sygnalizowano, skoncentrował się głównie na terenie Skalnego Podhala, Pienin, a także w uzdrowiskowej Rabce. Te bowiem tereny i miejscowości regionu, nawet w trudnym okresie kryzysu gospodarczego, cechującego się znacznym spadkiem popytu na usługi turystyczne, zapewniają kwaterodawcom dochodową działalność i dlatego tutaj właśnie funkcjonuje najwięcej zarejestrowanych w regionie prywatnych domów, które prowadzą działalność turystyczną. Obecnie w zakres oferowanych usług wchodzą nie tylko same noclegi, ale też często żywienie i różne usługi towarzyszące. Większe kwatery dają zajęcie całej rodzinie. Można zatem przyjąć, że stanowią też podstawowe źródło jej utrzymania. W tabeli 71 zestawiono dane o kwaterach zarejestrowanych na terenie Podhala według miast i gmin, na tle sytuacji mieszkaniowej ludności, kształtującej ogólne warunki prowadzenia wynajmu pokoi dla turystów. Ogólnie można stwierdzić, że w miejscowościach o dużym rozpowszechnieniu kwaterodawstwa sytuacja ta jest na ogół korzystniejsza niż na innych obszarach południowej Polski. Dotyczy to przede wszystkim zasobów mieszkaniowych, które określono przy użyciu wskaźnika liczby mieszkań na 1000 osób. Nie jest on tutaj wysoki, co wiąże się z przeciętnie większą liczebnością rodzin zamieszkujących nie tylko Podhale, ale prawie całe Karpaty Polskie. Natomiast pozostałe wskaźniki określające warunki mieszkaniowe są tu na ogół lepsze. Widać to najbardziej przy analizie wielkości mieszkań pomierzonej liczbą izb oraz ich zagęszczeniem wyrażonym ilością osób na 1 izbę. W większości miast i gmin na 1 mieszkanie przypadają ponad 4 izby. W gminie Czorsztyn jest to nawet prawie 4,6 izby, na co składa się w dużym stopniu udział nowych domów wybudowanych w związku z powstaniem Jeziora Czorsztyńskiego. Tutaj też, podobnie jak w innych gminach turystycznych, na 1 izbę przypada z reguły poniżej 1 osoby. W Zakopanem wskaźnik jest najniższy i wynosi 0,85 osoby.

156 Tabela 71. Kwatery prywatne a warunki mieszkaniowe ludności w miastach i gminach Podhala Liczba 1 Liczba i %ogółu izb Liczba izb przeznaczonych na kwatery ** miejsc w kwaterach na 1000 izb w tym % całorocznych O o co co! 2, , od <N H H I I CD co CO OJ od 165,1 1 I 220,7 1 66,2 1 35,3 I 68,9 1 O V o co o o t > miejsc w kwaterach ogółem I 856 [ 1362 I i 7656 I i 1730 I kwater na 100 mieszkań kwater ogółem osób na 1 izbę izb na 1 mieszkanie co 00 o rh rh I 6,6 1 6, ,5 I I I 1,57 I 1 0,99 1 0,89 1 0,85 1 1,14 1 3,59 1 1" 3,77 1 4,09 I 1 3,47 I I 3,49 mieszkań na 1000 osób 177 I I I Miasto/Gmina * h c u ed Eh Rabka * 1Szczawnica 1 1Zakopane I O c? fl 3 O ta 9, ,1 52, , ,10 3, ,0 to 0,6 O o 10 O 1 1 1,21 3, Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec 1 6,5 1 f 457 O o to" iq CO E> ,2 _ u _ I 138,1 1 58,6 I I 100,0 1 66, I oi 1 33 I to H ,0 1 1 M _ J I 1 0,96 1 1,20 1 0,97 I 1 4,59 I 1 3,61 1 4, I I 231 I CO UoN O ,8 56, ,5 23 O o 4, l l i i l l 1,31 3, l 0 O rh 1 3,2 I 100,0 1 0, l <N 1 1,04 i 1 4, I 2, ,4 28, ,7 1,16 3, ,7 1 o O o! 1862 I 1 27 I t> 1 440,2 1 6, [ 57, ,5 1 1 o,o j I I 1 6, rh O to H 1 0,0 -st1 rh 1 0,96 I 1 1,25 1, ,09 rh t > co" 3, I Ijabłonka 1Kościelisko Krościenko n/dunajcem Lipnica Wielka (Łapsze Niżne I Ochotnica Dolna Poronin Raba Wyżna Szaflary Objaśnienia: * łącznie z gminą ** przyjęto, że na 1 izbę przypada 2,5 miejsc noclegowych - zjawisko nie występowało Źródło: T u r y s t y k a w w o j e w ó d z t w i e m a ł o p o l s k i m w r. Bank danych lokalnych GUS. Obliczenia własne

157 Te dosyć korzystne warunki mieszkaniowe występujące w większości gmin Podhala, wynikają ze specyficznej struktury tutejszego budownictwa. Otóż w miejscowościach turystycznych, a szczególnie w Zakopanem, Poroninie, Bukowinie Tatrzańskiej i jeszcze w kilku innych, o znacznym udziale prywatnych kwater, na istniejące zasoby mieszkaniowe, na podstawie których wyliczono podane w tabeli wskaźniki, składają się zasadniczo trzy typy domów. Najliczniejsze są tu dosyć duże domy rodzinne, liczące po kilka pokoi (z reguły ponad pięć), których część wynajmuje się gościom. Kolejną grupę stanowią domy bardzo duże, posiadające po kilkanaście pokoi, zbudowane głównie z przeznaczeniem na kwatery dla turystów. Mają one często wiele dodatkowych pomieszczeń, usytuowanych w wysokiej podmurówce (około 2 m wysokości), nie wliczanych do powierzchni mieszkalnej, kilka garaży na samochody osobowe, pomieszczenia na sprzęt narciarski, na rowery górskie, itp. Domy te wyróżniają się wyraźnie z otaczającej zabudowy: są z reguły wysokie na dwa lub nawet trzy piętra, z ładnie urządzonym obejściem i ciekawą nieraz architekturą. W trzecim typie domów, mających w tych miejscowościach nieduży udział, z reguły nie ma kwater prywatnych, co oczywiście nie oznacza, że w ogóle nie przyjmuje się w nich gości. Są to mniejsze obiekty, 2-3-izbowe, zamieszkane przez rodzinę. Znajdują się w zabudowie zagrodowej, obok pomieszczeń gospodarskich. Można zatem stwierdzić, że na współczesnym etapie rozwoju turystyki indywidualna baza noclegowa, która tradycyjnie określana jest jako kwatery prywatne, już w znacznej części opiera się na specjalnie na ten cel przygotowanych budynkach, mieszczących dużą liczbę miejsc noclegowych, wraz z zapleczem gastronomicznym i urządzeniami towarzyszącymi. Najwięcej kwater prywatnych rejestrowanych i zapewne także nierejestrowanych ma obecnie Zakopane. W roku 2000 zgłoszonych do rejestru było prawie 600, w których znajdowało się ponad 7,6 tys. miejsc noclegowych. Drugim po Zakopanem, dużym ich skupiskiem, była gmina Poronin (około 180 kwater rejestrowanych, z 4,6 tys. miejscami noclegowymi), a kolejnymi ośrodkami - Szczawnica i Bukowina Tatrzańska (zobacz tabela 71). Mniejsze natomiast ilości kwater miały: Kościelisko, Biały Dunajec, Czorsztyn i Krościenko. Niestety dostępne statystyki nie pozwalają na bliższą charakterystykę standardu użytkowego kwater prywatnych. Można jedynie na podstawie tych informacji stwierdzić, że duża ich część udostępniana jest tylko w sezonie letnim i nie ma charakteru całorocznego. Dotyczy to ponad 40% ogółu oferowanych miejsc. W niektórych ośrodkach ich udział jest znacznie większy. W Szczawnicy wynosi około 2/3, w Ochotnicy Dolnej ponad 70%, a gminach pienińskich i w Bukowinie Tatrzańskiej - do 45% (zobacz tabela 71). Najkorzystniej pod tym względem wypada Zakopane i przyległe do miasta miejscowości (Kościelisko, Poronin, Witów). Sporo danych na temat standardu kwater zawierają badania J. Ustupskiego [2002] przeprowadzone na Podhalu, na dużej próbie 500 gospodarstw. Jak się okazuje, większość z nich wynajmowała od 3 do 6 pokoi (53% ogółu badanych), przy czym opłacalną ekonomicznie granicą było, według tego autora, udostępnianie dla gości, nawet sezonowo, około 6 pokoi. W gospodar

158 stwach kwaterodawców znajdowała się najczęściej do użytku turystów (w około 75% ogółu) tylko jedna kuchnia. 60% badanych przez autora gospodarstw miało dwie lub więcej łazienek wyposażonych w wannę albo prysznic, a 40% posiadało po 3 i więcej toalet. Stan pozostałych urządzeń, z których mogli korzystać turyści przedstawiał się następująco (w stosunku do ogółu badanych gospodarstw): kuchnia gazowa lub elektryczna - 100%, kuchenka mikrofalowa - 40%, telefon - 84%, fax - 8%, telewizor - 96%, antena satelitarna - 48%, pralka automatyczna - 88%. U wielu kwaterodawców stwierdzano obecność dwóch lub nawet więcej telewizorów i pralek. Wyposażenie kwater w wymienione urządzenia podnoszące poziom oferowanych usług ulega stałej poprawie. Zwiększa się też oferta usługowa gospodarstw, które oprócz wynajmu kwater prowadzą również inną działalność. Według J. Ustupskiego [2002], w latach liczba takich usług sprzedawanych turystom wzrosła na Podhalu z kilku do około 14 (noclegi, wyżywienie, wycieczki w góry, zwiedzanie obiektów sakralnych i muzeów, penetracja jaskiń, spływ Dunajcem, nauka jazdy na nartach, wypożyczanie sprzętu narciarskiego, rowerów, tenis, paralotniarstwo, alpinizm, kąpiel w basenach cieplicowych w Zakopanem i na Słowacji, siłownia, skoki spadochronowe, jazda dorożką jazda konna). Na zarejestrowane kwatery prywatne przeznaczonych mogło być na Podhalu około 7,5 tys. izb. Stanowiło to tylko 3,2% ogółu znajdujących Się w budynkach mieszkalnych regionu. W wielu gminach udział ten był jednak znacznie wyższy. W gminie Poronin dochodził do prawie 18%, a w Białym Dunajcu wynosił 12%. Znaczny był on także w Zakopanem, Bukowinie Tatrzańskiej, Szczawnicy i Czorsztynie. Uwzględniając w naszych obliczeniach także obiekty nierejestrowane, posiadające mniej niż 5 pokoi a także kwatery większe działające w szarej strefie, można szacować, że na obszarze wymienionych poprzednio miast i gmin na cele turystyczne mogło być przeznaczonych nawet do 2/3 zasobów mieszkaniowych. Zmiany w pozostałych elementach infrastruktury turystycznej O ile istniejąca na Podhalu przed rokiem 1989 baza noclegowa osiągnęła znaczny poziom rozwoju, o tyle w zakresie innych urządzeń składających się na infrastrukturę turystyczną występowały duże braki. Ujawniały się one najbardziej w czasie dużego napływu turystów (długie weekendy, sezon narciarski, okresy świąteczne). Niedorozwój dotyczył większości urządzeń, począwszy od komunikacji (przewozów ludności, łączności) poprzez handel, usługi, gastronomię i różne urządzenia sportowo-rekreacyjne. Te nisze, pozostałe po okresie gospodarki socjalistycznej, zaczęły znikać bardzo szybko w związku ze zniesieniem ograniczeń w rozwoju prywatnej działalności. Zmiany były bardzo dynamiczne, a ich naturalnym regulatorem stał się rynek i związana z nim konkurencja pomiędzy poszczególnymi podmiotami. Inwestorami przedsięwzięć były wszystkie sektory własnościowe, które już na początku okresu wprowadzania nowego ustroju politycznego zostały

159 zrównane wobec prawa. Jednak główną ich grupę stanowili indywidualni mieszkańcy Podhala, którzy są dzisiaj właścicielami większości działających tutaj sklepów, straganów ulicznych, barów, kawiarni, wyciągów narciarskich, środków transportu przewożących turystów i wielu innych urządzeń. Nadal jednak sporo różnych obiektów pozostaje pod zarządem instytucji państwowych lub spółdzielczych, które w innych częściach kraju spotyka się znacznie rzadziej. Dotyczy to zwłaszcza sporej części sklepów, należących na Podhalu do Gminnych Spółdzielni Samopomoc Chłopska. Spółdzielnie te działają dosyć prężnie w wielu tutejszych gminach m.in. w Krościenku nad Dunajcem, w Bukowinie Tatrzańskiej, Czarnym Dunajcu, Jabłonce, gdzie skutecznie konkurują z sektorem prywatnym. W Bukowinie Tatrzańskiej miejscowy GS oprócz sporej liczby sklepów ma także dużą stację paliw. Istotną rolę w rozwoju różnych urządzeń związanych z turystyką spełniają na Podhalu samorządy lokalne. Ich starania o rozwój bazy turystycznej, a w szczególności o różne obiekty sportowo-rekreacyjne, zapisane zostały w strategiach rozwojowych poszczególnych miast i gmin regionu. W dokumentach tych zawarte są też propozycje dotyczące sposobów ich realizacji. Mimo tego działalność władz samorządowych musi się bardziej zaktywizować w kierunku poszukiwania dużych inwestorów, skłonnych do sfinansowania takich projektów, jak budowa basenów z wykorzystaniem geotermalnych wód, większych stacji narciarskich w obszarze poza Zakopanem i Skalnym Podhalem, czy też modernizacji podhalańskich uzdrowisk. To co zrobiono dotychczas, np. w zakresie bazy towarzyszącej, mieściło się na ogół w możliwościach inwestycyjnych pojedynczych podhalańskich rodzin lub ich zespołów i pozwalało na wykorzystanie prostych rezerw rozwoju [Szubert-Zarzeczny 2001]. Duże natomiast projekty, które będą niezbędne dla osiągnięcia przez region wysokiej atrakcyjności, wymagają zaangażowania o wiele większych środków. Wykonane do tej pory inwestycje sportowo- -rekreacyjno-turystyczne i inne realizowane były w większości przypadków w zindywidualizowany sposób i w tych sferach, w których spodziewano się największych korzyści. Nie udało się, w związku z tym, ani w Zakopanem, ani w innych miejscowościach, zaoferować produktu turystycznego wzbogaconego o nowe propozycje (np. parki wodne) i kompleksowo urządzone obiekty turystyczne ze zróżnicowaną ofertą atrakcji wypoczynkowych, krajoznawczych, sportowych i innych. Mieszkańcy Podhala, działający przeważnie w zindywidualizowany sposób, nie mają dostatecznych środków na sfinansowanie takich przedsięwzięć. Są więc obecni w obrębie małych inwestycji, takich jak wyciągi narciarskie, wypożyczalnie sprzętu sportowego, jadłodajnie, bary itp. Konsekwencją tej sytuacji było wzmocnienie tradycyjnych dziedzin podhalańskiej turystyki, nie mających jednak istotnego wpływu na atrakcyjność regionu i nie zawsze pożądanych ze względu na tutejsze środowisko przyrodnicze. Chodzi zwłaszcza o turystykę krajoznawczą skoncentrowaną w obrębie Tatrzańskiego Parku i w najwartościowszych częściach Pienin, a także o narciarstwo sportowe i rekreacyjne. W ocenie istniejącej bazy narciarskiej podkreśla się, że jest ona rozbudowana głównie dla osób o przeciętnych umiejętnościach uprawiania tego sportu. Brak jest natomiast szerokiego dostępu do obiektów o wyższej skali trudności, jakie

160 znajdują się w rejonie Kasprowego Wierchu. W tej części polskich Tatr sezon narciarski trwa też znacznie dłużej, co korzystnie wpływa na pobyt turystów w górach. Z tego głównie powodu obserwuje się już od lat ucieczkę polskich narciarzy w inne regiony górskie Europy [Kurek 2001]. Zdaniem specjalistów zajmujących się sportem narciarskim i odpowiedzialnie traktujących potrzeby ochrony tatrzańskiej przyrody, można bez większych obaw zwiększyć ruch narciarski w tym rejonie Tatr i poprawić w ten sposób sytuację podhalańskiej turystyki. Problemy związane z użytkowaniem Tatr dla celów turystycznych nie ograniczają się jedynie do kwestii ochrony walorów przyrodniczych tego masywu górskiego, w obrębie którego istnieje Park Narodowy mający określone cele swojej działalności. Cele te są często trudne do pogodzenia z oczekiwaniami ludzi biznesu i zwykłych obywateli Podtatrza liczących na wielokrotne powiększenie zdolności przewozowych kolejki na Kasprowy Wierch. Niemniej złożone sprawy, rzutujące na warunki korzystania z Tatr, dotyczą nie uregulowanych stosunków własnościowych w obrębie samego Parku i w jego otoczeniu, z czym wiąże się wiele niejasności co do dalszego użytkowania już istniejących tutaj obiektów [por. A. Molenda, Skok na Tatry, Dziennik Polski, nr 17 z 21 stycznia 2000 r.], m.in. skoczni narciarskich, Centralnego Ośrodka Sportu. Nie uregulowane stosunki własnościowe dotyczące ziemi w Tatrach oraz w Pieninach wywołują ostre spory nie tylko pomiędzy mieszkańcami i władzami, ale także samymi instytucjami władzy. Tego typu sytuacje wpływają zdecydowanie negatywnie na cały proces rozwoju urządzeń sportowo-rekreacyjnych i innych, niezbędnych dla funkcjonowania podhalańskiej turystyki. Dla potencjalnych inwestorów nie są bowiem obojętne takie np. decyzje, jak dopuszczalne powiększenie zdolności przewozowych kolejki na Kasprowy Wierch, czy dalsza rozbudowa wyciągów narciarskich w obrębie Tatr, a także sposób korzystania przez właścicieli z hal tatrzańskich i z zasobów leśnych Parku, stanowiących prywatną własność górali. Kolejnym zagadnieniem jest inwestycyjna hermetyczność Podhala ograniczona głównie do rodzimego i to w dodatku lokalnego kapitału. Tymczasem można z góry założyć, że bez znacznego zasilenia regionu środkami z zewnątrz, trudno będzie przeprowadzić modernizację jego bazy turystycznej i dostosować ją do standardów światowych. Pożądany jest zwłaszcza kapitał obcy, z krajów o dużych tradycjach turystycznych, którego nieobecność, w warunkach narastającej globalizacji, może spowodować peryferyzację turystyczną Podhala i ograniczyć jego rangę do ośrodka krajowego. Niezależnie od wielu krytycznych ocen dotyczących bazy turystycznej Podhala można stwierdzić, że jest ona obecnie w zdecydowanie lepszym stanie niż pod koniec lat 80. XX w. Zmiany dotyczą nie tylko rozwoju ilościowego poszczególnych obiektów, ale przede wszystkim wyraźnej poprawy standardów jakościowych. Największy postęp odnotowano w handlu detalicznym, gastronomii, komunikacji i bazie sportów narciarskich. Większość tych elementów infrastruktury turystycznej należała w okresie gospodarki socjalistycznej do sektora uspołecznionego, a jej rozwój był ściśle reglamentowany przez państwo.

161 Handel i gastronomia W okresie gospodarki socjalistycznej duże ograniczenia dla podhalańskiej turystyki wynikały z niedostatku obiektów gastronomicznych oraz ze słabego rozwoju handlu detalicznego. Zarówno restauracje, jak i inne punkty żywienia zbiorowego oraz sklepy czy kioski prowadzące sprzedaż artykułów spożywczych mogły bowiem powstawać wtedy głównie w ramach uspołecznionych instytucji (m.in. Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, Miejski Handel Detaliczny, Spółdzielnie Społem ). Problemem tamtego okresu były zarówno braki w sieci wspomnianych obiektów, jak i skromna oferta towarowa. W zakresie handlu w latach 80. na terenie regionu działało około 1300 punktów Sprzedaży detalicznej, wśród których nieco ponad połowę przypadało na sklepy, a pozostała reszta na kioski i punkty sprzedaży drobnodetalicznej. Ich rozmieszczenie wynikało z obowiązujących wówczas zasad, według których uspołeczniona placówka handlowa mogła być otwarta w miejscowościach liczących powyżej 300 mieszkańców. Prawie wszystkie wsie regionu Podhala spełniały to kryterium i dlatego mieszkańcy oraz przebywający w nich okresowo turyści mieli ułatwiony dostęp do placówek handlowych. Miasta były w bardziej uprzywilejowanej pozycji i tu na ogół gęstość sklepów była większa, co wiązało się także z ich rolą w lokalnej sieci osadniczej, jako centrów zaopatrzenia ludności wiejskiej w odzież, obuwie, sprzęt gospodarstwa domowego, materiały budowlane i środki do produkcji rolnej. Dlatego na 1 sklep przypadało tu od około 110 do 130 mieszkańców, gdy na wsi z reguły od 250 do ponad 350. W Zakopanem i innych miastach turystycznych sytuacja była najlepsza (przypadało w nich około mieszkańców na 1 sklep), ale dostęp ludności nawet do artykułów o podstawowym znaczeniu (chleb, mleko, produkty nabiałowe) był w sezonie turystycznym bardzo trudny. Już jednak wtedy, mimo wspomnianej wcześniej orgapizacji handlu, zauważyć można było na terenie Podhala znaczne różnice przestrzenne w gęstości sieci handlowej, związane z różną aktywnością władz lokalnych. Np. w gminie Bukowina Tatrzańska w latach 80. gęstość ta była dwa razy większa niż w Białym Dunajcu, co można wiązać z prężną działalnością Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w pierwszej z wymienionych gmin. W całym okresie Polski Ludowej w bazie handlowej Podhala duże znaczenie miał niekontrolowany przez władze obieg towarów, dokonywany na targowisku w Nowym Targu, a także w obrocie międzysąsiedzkim. Obejmował on mięso i jego produkty, owoce, warzywa, przerzucane tu z innych części Małopolski, przeznaczane na zaopatrzenie działających także poza kontrolą prywatnych stołówek, oraz odzież i inne towary, przysyłane w paczkach z Ameryki, lub pochodzące z sąsiedniej Czechosłowacji. Rynek wewnętrzny naszych sąsiadów był wtedy znacznie lepiej zaopatrzony, co pozwalało pracującym tam mieszkańcom Podhala przywozić do kraju deficytowe towary. Istniała też w regionie, w okresie gospodarki socjalistycznej, znaczna produkcja rzemieślnicza, prowadzona w dużej części poza kontrolą władz, takich artykułów odzieżowych, jak kożuchy z owczej skóry, odzież skórzana, czy swetry wełniane. Możliwości zakupu tych towarów stanowiły,

162 zwłaszcza w latach 70., dodatkową atrakcję dla przebywających na Podhalu turystów. Targowiskowy handel jest także obecnie jednym z ważniejszych składników produktu turystycznego regionu, wzbudzającym duże zainteresowanie przebywających tu na wypoczynku gości. Na współczesny handel Podhala składa się bardzo duża liczba różnego typu obiektów, których formy i struktura rodzajowa prowadzonej działalności dostosowane są do potrzeb klientów. W obrębie Zakopanego i innych miejscowości o dużym ruchu turystycznym, oprócz nowocześnie zorganizowanych sklepów, bardzo dobrze zaopatrzonych w towary, istnieje silnie rozbudowany obwoźny handel uliczny i straganowy. Jeszcze pod koniec lat 90. na głównych ulicach Zakopanego (Krupówki, Kościuszki) oraz w miejscach koncentracji turystów (dolna i górna stacja kolejki na Gubałówkę) swoje towary (oscypki, wyroby rzemieślnicze, pamiątki) sprzedawało po kilkadziesiąt osób. Podhalański handel spełnia dziś w znacznym stopniu kryteria nowoczesności i posiada cechy typowe dla regionów o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Jest to zarazem ta sfera działalności mieszkańców, w której przekształcenia własnościowe i strukturalne dokonały się najwcześniej i postępowały najszybciej, w stosunku do innych dziedzin gospodarki. Tabela 72. Handel w wybranych gminach Podhala w latach 1994 i 1999 Liczba Liczba w tym % podmiotów podmiotów ludności Zmiany Gmina handlu obwoźnego handlowych na = podmiot Czarny Dunajec ,3 22,7 22,7 wieś Czarny Dunaiec ,0 15,2 47,7 Czorsztyn ,5 26,4 8,3 wieś Czorsztyn ,3 35,4 29,2 Jabłonka ,0 19,8 26,0 wieś Jabłonka ,4 17,9 35,1 Krościenko ,2 17,5 21,6 wieś Krościenko ,4 14,5 22,3 Łapsze Niżne ,2 29,0 17,8 wieś Łapsze Niżne ,3 38,5 12,9 Nowy Targ ,2 47,6 28,7 Lipnica Wielka ,2 21,8 27,4 Źródło: badania własne W rezultacie w odniesieniu do stanu dzisiejszej bazy handlowej regionu można mówić, że odzwierciedla w pełni sytuację popytową poszczególnych mikrorejonów, pozostającą w określonej relacji do siły nabywczej mieszkańców i obecnych w tych miejscach turystów. Baza ta cechuje się nadal znaczną dynamiką rozwoju zarówno w miastach, jak i na wsi. Z badań autora nad tym zagadnieniem wynika, że w latach , a więc już po okresie najgwałtowniejszych zmian, liczba podmiotów handlowych w podhalańskich wsiach wzrosła o blisko 1/3. Tempo rozwoju było jednak wolniejsze niż innych podmiotów (szczególnie usługowych), co świadczy o znacznym

163 nasyceniu regionu placówkami handlowymi. W tym czasie widać było spore różnice w rozwoju handlu pomiędzy poszczególnymi wsiami (tabela 72). Mały przyrost placówek handlowych miał miejsce w badanym okresie w zachodniej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, w gminach ze znacznym udziałem rolnictwa, w tym także w Jabłonce i w jej okolicy, gdzie już wcześniej działalność handlowa rozwinęła się na znaczną skalę, ponieważ była ukierunkowana na obsługę mieszkańców sąsiedniej Słowacji. Podobnie niską dynamikę miały wsie spiskie, położone na Pogórzu, gdzie w ogóle działalność handlowa jest do tej pory słabo rozwinięta (jeden podmiot handlowy przypada na 180 mieszkańców - tabela 72). Natomiast dalej szybko przyrastała liczba podmiotów handlowych na obszarach turystycznych. W gminie Krościenko i Czorsztyn dynamika znacznie przekraczała za ten okres 70%. O roli przejść granicznych w rozwoju handlu świadczy przykład Lipnicy Wielkiej, wsi przygranicznej, na terenie której otwarto nowe przejście graniczne [por. Karwowski i Burlita 1996]. W 1994 roku, jeszcze przed rozpoczęciem jego budowy, wieś ta miała zaledwie 21 podmiotów handlowych, gdy w 1999 było ich już 87, a w przeliczeniu na 1 podmiot przypadało tylko 63 mieszkańców (mniej niż w sąsiedniej Jabłonce, związanej z przejściem granicznym w Chyżnem). W strukturze przestrzennej ośrodków handlowych Podhala najważniejszą rolę spełniały zawsze miasta i wsie gminne. W latach 80. w miastach regionu znajdowało się prawie 57% ogółu placówek handlowych. Obecnie ten stopień skoncentrowania handlu w miastach jest jeszcze wyższy i wynosi 64%. Najwięcej placówek handlowych mają: Nowy Targ i Zakopane - po około 25% ogółu działających na Podhalu. Znacznym potencjałem handlowym cechowały się też osiedla gminne. Był on tu zawsze większy niż w pozostałych miejscowościach. W okresie Polski Ludowej w miejscowościach gminnych lokalizowane były wiejskie domy towarowe, o kilkunastu stoiskach, które także obecnie, już po ich prywatyzacji, są wykorzystywane do celów handlowych. Współcześnie mają one z reguły wysokie wskaźniki nasycenia podmiotami handlowymi (tabela 72). Bardzo gwałtowne zmiany miały też miejsce w okresie transformacji gospodarczych w podhalańskiej gastronomii. W gospodarce socjalistycznej uczestnicy socjalnej turystyki korzystali z zakładów zbiorowego żywienia, tzn. ze stołówek znajdujących się w domach wczasowych, lub na podstawie specjalnych skierowań z restauracji prowadzonych przez uspołecznione instytucje. Ich stan był na ogół zadowalający, a co ważniejsze - zbiorowe żywienie uwalniało od kłopotów zaopatrzeniowych, związanych z powszechnym niedostatkiem prawie wszystkich artykułów spożywczych w sklepach oraz od korzystania z udostępnianych ogółowi ludności restauracji i barów. Liczba ogólnie dostępnych placówek (barów i restauracji) była też reglamentowana w dostosowaniu do wielkości ruchu turystycznego i innych ważnych społecznie kryteriów (np. z powodu większego skupienia ludności robotniczej). W Zakopanem w latach 80. czynnych było nieco ponad 100 obiektów gastronomicznych, co stanowiło około 34% ich ogólnej liczby na Podhalu. Także w innych miastach liczba tych obiektów była dosyć znaczna. Łącznie z Zakopanem miasta skupiały ponad 200 zakładów gastronomicznych, czyli

164 3/4 ogółu. Na terenach wiejskich więcej barów i restauracji miały osiedla turystyczne (Bukowina Tatrzańska, Poronin, Kościelisko, Czorsztyn, Krościenko - razem było ich tam ponad 60). Także obecnie, kiedy zniknęły administracyjne ograniczenia dla działalności gastronomicznej, te ośrodki turystyczne mają więcej barów, restauracji i innych obiektów związanych z żywieniem ludności, niż pozostałe miejscowości. Nie ma praktycznie możliwości aby ustalić aktualną ich hczbę, ponieważ większość kwaterodawców oferuje turystom również żywienie. Rejestruje się placówki większe, prowadzące otwartą działalność, których na całym Podhalu jest obecnie ponad 2-krotnie więcej, niż w okresie Polski Ludowej. Są to obiekty bardzo zróżnicowane pod względem wielkości i struktury rodzajowej, działające w warunkach ostrej konkurencji, która wymusza wysoką jakość oferowanych usług, wpływa często na zmianę lokalizacji i na dostosowywanie działalności do efektywnego popytu. Region przyswaja sobie w coraz większym zakresie istniejące w światowych usługach gastronomicznych standardy, widoczne szczególnie w urządzaniu obiektów w nawiązaniu do lokalnych tradycji, obejmujących wystrój lokali, obsługę gości i rodzaj serwowanych potraw. Wydaje się, że rynek w przypadku gastronomii jest wystarczającym narzędziem regulacji ilościowego rozwoju różnych punktów żywienia. Oczywiście władze lokalne powinny mieć wpływ na ich działalność, szczególnie gdy chodzi o promocyjną rolę w zakresie oferowania turystom potraw regionalnych. Wyciągi narciarskie Bardzo dynamiczny rozwój dotyczył w ostatnich 10 latach na Podhalu bazy rekreacyjno-sportowej, co ma związek z oczekiwaniami turystów. Z badań wynika bowiem (Materiał wstępny..., 1999), że głównym powodem ich przyjazdu na teren powiatu tatrzańskiego jest uprawianie sportów, a na dalszym miejscu turystyka krajoznawcza i wypoczynek. Najwięcej osób przebywa w rejonie Tatr zimą (61,5% ogółu), w celu uprawiania narciarstwa zjazdowego i innych sportów zimowych. Dlatego też do urządzeń, które w ostatnich latach wykazywały najszybszy rozwój należały niewątpliwie wyciągi narciarskie. W roku 2000 było ich tutaj zarejestrowanych ponad 120, a kilkanaście dalszych znajdowało się w budowie (w Białce Tatrzańskiej). Prócz tego istniała też niewielka ilość małych wyciągów nierejestrowanych, które montowano doraźnie, kiedy pojawiała się taka potrzeba. Najwięcej zarejestrowanych wyciągów działało na Podtatrzu. W samym Zakopanem było ich prawie 50 (łącznie z Kasprowym Wierchem, Kotłem Gąsienicowym i Gubałówką - Powiat Tatrzański..., 2000). Około 20 wyciągów miała Bukowina Tatrzańska wraz z innymi wsiami z tej gminy, wyłączając Białkę Tatrzańskiej, w której było także 20 wyciągów. Sporo wyciągów (od 6 do 10) miało też kilka osiedli położonych w gminach Biały Dunajec i Poronin. Poza Skalnym Podhalem drugie, większe skupienie wyciągów narciarskich znajdowało się w Pieninach (Szczawnica, Krościenko, Czorsztyn, Kluszkowce). Było ich tam razem około 20. Kolejne miejsce z 11 wyciągami żaj-

165 mowała na Podhalu - Rabka (miasto i gmina) oraz Nowy Targ - Obidowa z 4 wyciągami. Łączna zdolność transportowa wyciągów we wszystkich ośrodkach narciarskich Podhala wynosiła ponad 70 tys. osób na godzinę. Daje to regionowi przodujące miejsce w kraju pod względem możliwości uprawiania narciarstwa zjazdowego i zapewnia także konkurencyjną pozycję w stosunku do sąsiedniej Słowacji. Z pewnością wyciągi narciarskie stanowią obecnie jedno z ważniejszych źródeł dochodów ludności pochodzących z działalności turystycznej. Podhalańskie wyciągi narciarskie posiadają na ogół dobry standard. Są w większości położone na oświetlonych stokach, umożliwiających zjazdy aż do ostatniego klienta. Około 3/4 z nich ma sztuczne naśnieżanie, wpływające nie tylko na długość narciarskiego sezonu, ale także na jakość oferowanych usług, do czego przyczyniają się też dosyć często użytkowane ratraki. Na większości stoków znajdują się również zjazdy snowboardowe. Wyciągi zorganizowane są na ogół kompleksowo; turyści mają do dyspozycji nie tylko stok do zjeżdżania, z trasami o różnym stopniu trudności, ale parking i zaplecze gastronomiczne. Często też właściciele oferują naukę jazdy na nartach lub na desce snowboardowej. Niektórzy podejmują się też organizacji zawodów sportowych (slalom, zjazd). Jak się wydaje, ten kierunek rozwoju bazy narciarstwa sportowo-turystycznego znacznie poprawił sytuację Podhala w stosunku do innych ośrodków narciarstwa krajowego i europejskiego (szczególnie sąsiedniej Słowacji). Głównym osiągnięciem jest wzrost dostępności narciarzy do wyciągów położonych szczególnie poza Tatrami oraz wyższa jakość oferowanych usług. Niemniej nadal problemem pozostaje korzystanie z tras narciarskich w rejonie Kasprowego Wierchu, gdzie warunki uprawiania sportów zimowych są najlepsze. Zmiany w turystyce Podhala na wybranych przykładach Lecznictwo sanatoryjne i turystyka w Rabce W ofercie turystycznej Podhala znaczące miejsce zajmowało zawsze lecznictwo sanatoryjne, związane z walorami klimatycznymi regionu i występującymi tutaj wodami mineralnymi [Groch i Kurek 1995]. Lecznictwo to rozwinęło się najwcześniej w Zakopanem, które już w 1886 roku otrzymało status uzdrowiska (stacji klimatycznej) i stanowiło centrum leczenia dróg oddechowych, płuc, a w szczególności gruźlicy. Także w Rabce i w Szczawnicy rozwój funkcji uzdrowiskowej związany był z wykorzystaniem ich walorów klimatycznych, ale równocześnie z zagospodarowaniem leczniczym wód mineralnych. Szczawnica już pod koniec lat 70. XIX stulecia była jednym z największych uzdrowisk Galicji. Jednak szczególnie szybki jej rozwój jako uzdrowiska miał miejsce po II wojnie światowej. Także w II połowie XIX

166 wieku zaczęło się kształtować lecznictwo sanatoryjne Rabki [Groch i Kurek 1995]. W 1864 roku leczyło się tutaj ponad sto osób, a w 1914 roku prawie 7 tysięcy. Pod koniec okresu międzywojennego przebywało w Rabce na leczeniu po około 30 tysięcy osób rocznie. Istniejący w tym czasie Zakład Zdrojowy miał 300 pokoi w kilkunastu budynkach, 70 pensjonatów i 10 kolonii leczniczych dla biednych dzieci z różnych miejsc Polski. Przed II wojną światową wśród walorów Rabki jako uzdrowiska szczególnie akcentowany był lokalny mikroklimat, a na drugim miejscu stawiano tutejsze wody mineralne, odznaczające się znacznym stężeniem chlorku sodu, z dużą zawartością węglanu wapnia oraz jodu. Obecnie wody mineralne eksploatowane są na terenie Rabki z 9 źródeł. Ich właścicielem jest Państwowe Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe Rabka. Są to wody chlorkowo- -sodowo-jodkowo-bromowe, zaliczane do silniejszych tego rodzaju w Europie [Ziemba 1984]. Niemal od samego początku istnienia w rabczańskim uzdrowisku leczono dzieci. Ten kierunek sanatoryjnej działalności zyskał na znaczeniu po zakończeniu II wojny, kiedy szczególnym problemem była gruźlica wśród tej grupy ludności wojennego pokolenia. Wtedy z ogólnej bazy uzdrowiskowej wydzielono 3,5 tysiąca łóżek dla dzieci, z czego aż 3 tysiące przeznaczono dla chorych na gruźlicę. Także w późniejszych latach, wraz z ogólnym rozwojem uzdrowiska wzrastała jego rola, jako jednego z ważniejszych w skali kraju ośrodka leczenia chorób układu oddechowego dzieci. W 1988 roku, a więc na progu obecnego etapu przemian, istniały w Rabce cztery zakłady lecznictwa sanatoryjnego: 1. Państwowe Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe Rabka, które prowadziło 7 szpitali dla dzieci, 3 szpitale sanatoryjne dla matki i dziecka oraz 11 sanatoriów i szpitali dla dorosłych. 2. Instytut Matki i Dziecka; instytucja ta specjalizowała się głównie w badaniach naukowych nad chorobami układu oddechowego we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO), a także zajmowała się lecznictwem dzieci. 3. Sanatorium Kolei Państwowych im. Marcelego Nowotki, powstałe w 1935 roku jako Zakład Leczniczo-Wychowawczy Rodziny Kolejowej im. A. Piłsudskiej. 4. Śląski Instytut Rehabilitacji Dzieci im. W. Pstrowskiego. Razem w tych czterech jednostkach pracowało w 1989 roku 2165 osób, w tym: 97 lekarzy, 363 pielęgniarki i 159 pracowników administracji. Pozostałą większość stanowił personel pomocniczy, łącznie z nauczycielami, wychowawcami i opiekunami oraz pracownikami inżynieryjno-technicznymi. Każda z wymienionych placówek wypełniała statutowe obowiązki, tzn. przyjmowała na leczenie pacjentów ze skierowaniami, których koszt realizacji pokrywany był z budżetu państwa. Wymienione placówki stanowiły wtedy bardzo ważną dziedzinę gospodarki miasta, gdyż ich udział w ogólnym zatrudnieniu ludności przekraczał 35%. W okresie Polski Ludowej funkcji leczniczo-uzdrowiskowej miasta ustępowała dosyć wyraźnie funkcja turystyczna. Z niepełnych danych statystycznych wynika (trudno określić dokładną liczbę miejsc w kwaterach pry

167 watnych), że w roku 1987 było tu zarejestrowanych około 3200 miejsc noclegowych, z czego ponad połowę stanowiły rejestrowane kwatery prywatne, które wynajmowano turystom głównie za pośrednictwem takich instytucji uspołecznionych, jak: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze i Przedsiębiorstwo Turystyczne Podhale. Prawie 53% ogółu miejsc znajdowało się w obiektach zamkniętych (domy wczasowe, domy sanatoryjno-wypoczynkowe, ośrodki kolonijne i część kwater prywatnych), które przyjmowały turystów na podstawie skierowań. Pozostała reszta wchodziła w skład tzw. bazy turystycznej otwartej, na którą składały się przede wszystkim wspomniane wcześniej kwatery prywatne, a także schroniska, hotele i bacówki. Wśród właścicieli obiektów turystyczno-wypoczynkowych istniejących na terenie Rabki przed rokiem 1989, najważniejszymi były zakłady pracy. Posiadały one 31 domów wczasowo-wypoczynkowych i dysponowały prawie 1800 miejscami noclegowymi (około 44% ogółu). Należały one głównie do przedsiębiorstw z Krakowa (13 obiektów i 42% miejsc). Trzy obiekty były własnością przedsiębiorstw z Warszawy, a pozostałe należały do dużych zakładów przemysłowych z Górnego Śląska, Tarnobrzega, Radomia, Lublina i kilku innych miast. Duży był również udział Krakowa i Warszawy w bazie noclegowej należącej do związków zawodowych i spółdzielni. Razem instytucje te miały na terenie Rabki 6 obiektów z 300 miejscami noclegowymi, spośród których blisko połowa była własnością związków zawodowych i spółdzielni z Krakowa, a ponad 1/3 z Warszawy. Dla kształtowania dochodów budżetowych miasta i źródeł utrzymania ludności istotne znaczenie miały funkcjonujące na terenie miasta obiekty towarzyszące turystyce, takie jak: restauracje, bary, kawiarnie, stołówki, sklepy, różne urządzenia sportowe i rekreacyjne (kort tenisowy, tor saneczkowy, sztuczne lodowisko, wesołe miasteczko, kręgielnia, basen kąpielowy, itp.). Razem z turystyką i lecznictwem sanatoryjnym związanych było pod koniec Polski Ludowej ponad 150 różnych, wymienionych wcześniej, obiektów sportowo-rekreacyjnych [Informator użytkowy..., 1986]. Niemal każda z wymienionych wcześniej instytucji leczniczych i turystycznych Rabki znalazła się po zmianach ustrojowych wprowadzonych w Polsce pod koniec lat 80. w bardzo trudnej sytuacji. Obiekty sanatoryjne, bo nie podjęto, możliwie wcześnie, decyzji strategicznych określających miejsce uzdrowisk w systemie polskiego lecznictwa oraz nie zostały określone drogi przekształceń własnościowych, w tym przede wszystkim sposoby prywatyzacji uzdrowisk i sprecyzowane cele, na które zostaną przeznaczone środki ze sprzedaży obiektów uzdrowiskowych i wreszcie nie ustalono zasad koniecznej współpracy pomiędzy sanatoriami a lokalnymi władzami samorządowymi. Brak też było odpowiedniej polityki regionalnej w sferze usług sanatoryjnych, określających ich rolę w rozwoju poszczególnych części naszego kraju. Natomiast problemy restrukturyzacyjne turystyki wynikały głównie z kryzysowej sytuacji ekonomicznej kraju i otwarcia Polski na międzynarodową konkurencję, skutkiem czego był bardzo duży spadek ruchu turystycznego, zmniejszający drastycznie dochody z tej działalności gospodarczej. W ocenie przedstawianych tu procesów restrukturyzacyjnych lecznictwa sanatoryjnego i turystyki na terenie Rabki zwrócona zostanie uwaga na

168 zmiany prawno-organizacyjne instytucji zajmujących się określoną działalnością na ich przekształcenia wewnętrzne w sferze zatrudnienia oraz w skali i w profilu świadczonych usług oraz inne przedsięwzięcia. Bardzo ważne jest też stwierdzenie, w jakim stopniu przeprowadzane zmiany prowadzą do powstania w uzdrowisku takiego produktu turystycznego, który będzie przyciągał ludność i będzie konkurencyjny nie tylko w wymiarze krajowym, ale i międzynarodowym [Jabłońska 2000]. W zakresie lecznictwa sanatoryjnego na sytuację Rabki w znacznym stopniu wpływał jej status jako jednego z ważniejszych w naszym kraju ośrodków leczenia dzieci, w którym w dodatku prowadzone są podstawowe badania naukowe nad chorobami układu oddechowego dzieci i młodzieży. Nie było to więc zwyczajne sanatorium, tak jak wiele innych w Polsce, leczących różne schorzenia, których działalność ograniczano w miarę narastających trudności gospodarczych. Zjawiska kryzysowe nie mogły w takim samym stopniu dotknąć sanatoriów dziecięcych. Rabczański Instytut Matki i Dziecka, który był w Polsce Ludowej oddziałem terenowym podległym instytucji centralnej w Warszawie, zmienił po roku 1989 nie tylko nazwę na Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc - Zespół Pediatryczny w Rabce (IGiCHP), ale także administracyjną podległość. Jest bowiem od roku 1993 placówką terenową Warszawskiego Oddziału Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc. Finansowanie odbywa się teraz z dwóch źródeł - z macierzystej instytucji warszawskiej i z budżetu państwa. Jako placówka naukowa może się też ubiegać o środki z Komitetu Badań Naukowych. Drugą placówką lecznictwa dziecięcego, która zmieniła przynależność organizacyjną było Kolejowe Sanatorium, które wcześniej podlegało bezpośrednio Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych w Krakowie, a od 1992 roku jest zarządzane przez Dyrekcję Kolejowej Służby Zdrowia w Warszawie (KSU). Prowadzi teraz działalność, opierając się na planie rzeczowo-finansowym przedsiębiorstwa PKP, która jest finansowana przez budżet państwa i dodatkowo z środków własnych PKP. Pozostałe dwie placówki pionu sanatoryjnego nie zmieniły przynależności organizacyjnej. Uzyskały natomiast większą samodzielność w prowadzeniu działalności. Państwowe Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe Rabka (PPU) stało się jednostką samodzielną i samofinansującą nadal podległą Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społecznej. Podobnie, jak inne placówki, prowadzi działalność na podstawie kontraktów podpisywanych z Kasami Chorych na leczenie skierowanych przez te instytucje chorych, co oznacza urynkowienie działalności, bowiem nabywanie usług leczniczych odbywa się w drodze kupna i sprzedaży. Wiąże się z tym podejmowanie przez poszczególne instytucje różnej działalności, dzięki której pomnażają swoje dochody, takiej jak: 1. Organizowanie wczasów leczniczych dla dzieci (kolonii i zimowisk - organizuje głównie PPU i GORD); 2. Wynajem autobusów na wycieczki (GORD); 3. Usługi laboratoryjne (PPU, IGiCHP, GORD); 4. Wynajem i dzierżawa zbędnych dla prowadzenia podstawowej działalności lokali, budynków, gruntów (PPU);

169 5. Prowadzenie poradni specjalistycznych dla lecznictwa otwartego (echokardiograficznej, alergologicznej, radiologicznej - PPU). Z istotnych zmian prawno-majątkowych, które dotyczyły lecznictwa sanatoryjnego na terenie Rabki, wspomnieć trzeba o znacznym uszczupleniu bazy lokalowej PPU Rabka, które w 1989 roku prowadziło działalność w 22 zakładach leczniczych. Jednak 13 nie stanowiło jego własności, lecz było dzierżawionych. Po wygaśnięciu umów - większą część tych obiektów (11) przejęli ich właściciele. W rezultacie w roku 1997 przedsiębiorstwo użytkowało tylko połowę z dawnej liczby obiektów (11), spośród których dwa powinni byli przejąć w najbbższych latach ich właściciele. Duże zmiany następowały w wewnętrznej organizacji poszczególnych przedsiębiorstw, które umożliwiały lepsze wykorzystanie zarówno posiadanego zaplecza technicznego (budynków, sprzętu medycznego), jak i kadry pracowników. Np. w Instytucie Gruźlicy i Chorób Płuc powstały w latach trzy nowe Zakłady. Znaczną skalę miały też zmiany w sferze zatrudnienia (zobacz tabela 73). Były one wymuszone głównie trudnościami finansowymi przedsiębiorstw, a także konieczną racjonalizacją liczby pracujących w administracji w stosunku do innych grup pracowników. Tabela 73. Zatrudnienie w sanatoriach Rabki Sanatorium Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc Zespół Pediatryczny Kolejowe Sanatorium Uzdrowiskowe Państwowe Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe Rabka Górnośląski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci liczba zatrudnionych ogółem Rok 1989 Rok 1997 w tym % w tym % liczba zatrudnionych zatrudnionych za- pra pra pietrud- piecownikócowników lekarznianycrznialęgnio- lekalęg- administracji adm inistracjrek ogółem rek Zmiany 1989= = ,0 17,0 9, ,9 24,0 7,0 84, ,2 14,6 5, ,7 21,1 7,5 76, ,7 15,0 4, ,8 21,3 2,5 79, ,5 19,3 8, ,2 23,1 2,8 94,4 Źródło: A. Bruzda, 1999, Przemiany strukturalno-funkcjonalne w lecznictwie uzdrowiskowym i wypoczynku Rabki w okresie transformacji gospodarki praca magisterska, Instytut Geografii WSP, Kraków W sumie w latach z pracy w ośrodkach sanatoryjnych Rabki odeszło nieco ponad 330 osób, tzn. około 15% ogółu. Najmniej, bo zaledwie o 5,6%, zredukowano zatrudnienie w Górnośląskim Ośrodku Rehabilitacji

170 Dzieci (GORD). Natomiast najbardziej (o ponad 20%) spadło ono w Kolejowym Sanatorium Uzdrowiskowym i w PPU Rabka. Zwalniani z pracy byli przede wszystkim pracownicy administracji i inżynieryjno-techniczni. Nie zmieniło się natomiast zatrudnienie lekarzy, a pielęgniarek wzrosło. W 1997 roku pracowało ich w uzdrowiskach Rabki 417, tj. o ponad 50 więcej, niż w roku Te zmiany zmierzały do wzrostu efektywności leczenia sanatoryjnego i wykreowania takiego produktu kuracyjnego oferowanego przez Rabkę, który będzie się dobrze sprzedawał zarówno Kasom Chorych, jak również osobom prywatnym. Na sytuację Rabki jako uzdrowiska, które ze znacznym powodzeniem przezwycięża trudności powstałe po roku 1989, wskazuje dynamika ruchu kuracyjnego. Jak widać z danych zawartych w tabeli 74, liczba kuracjuszy przebywających w sanatoriach miasta, po przejściowych ograniczeniach, które następowały w trzech kolejnych latach transformacji, zaczęła od roku 1993 powoli wzrastać i w 1996 roku zbliżyła się do poziomu z okresu Polski Ludowej. Tabela 74. Zmiany w liczbie kuracjuszy w Rabce w latach Kuracjusze Liczba ogółem w lecznictw ie zam kniętym w lecznictw ie otwartym Źródło: A. Bruzda, 1999, Przemiany strukturalno-funkcjonalne w lecznictwie uzdrowiskowym i wypoczynku Rabki w okresie transformacji gospodarki... Jest to tym bardziej istotne, że w większości polskich uzdrowisk wykorzystanie bazy leczniczej jeszcze obecnie nie przekracza 40% i nic nie wskazuje by się wydatnie poprawiło [Golba 2002]. Udało się przede wszystkim tutejszym sanatoriom zwiększyć o blisko 17% liczbę leczonych osób na podstawie umów z Kasami Chorych. Spadła natomiast i to znacznie ilość kurai juszy, Itórzy sami opłacają koszty leczenia (tzw. lecznictwo otwarte). Można to łączyć z wieloma przyczynami, w tym szczególnie z sytuacją materialną osób wymagających sanatoryjnego leczenia, głównie emerytów i rencistów. Niemniej ważną sprawą pozostają inne kwestie związane z usługami kuracyjnymi, dotyczące sposobów dystrybucji i promocji, a także ceny tego specyficznego towaru, jakim jest lecznictwo sanatoryjne. Na ten spadek mogła mieć też wpływ likwidacja trzech, spośród czterech istniejących w 1989, sanatoriów dziecięcych, w których matki mogły pozostawać ze swymi dziećmi. Nie ulega wątpliwości, że o randze Rabki, jako ośrodka leczącego dzieci, decyduje działalność Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, w którym pracuje 51 lekarzy, czyli ponad połowa ogółu zatrudnionych w Rabce. Są wśród nich wybitni specjaliści z zakresu chorób układu oddechowego, prowadzący unikalne w skali światowej badania i podejmujący się leczenia najbardziej

171 trudr ych przypt ików. Do ważnych zadań tego ośrodka naukowego i leczniczego należy też prowadzenie specjalistycznych szkoleń lekarzy-pediatrów z całego kraju, w zakresie pneumonologii wieku rozwojowego, oraz lekarzy ubiegających się o II stopień specjalizacji w zakresie chorób płuc. W 1997 roku w zdobywaniu tej specjalizacji uczestniczyło 300 lekarzy. Instytut wykorzystuje swoją bazę leczniczą w 100%. Przyjmuje rocznie około 4 tysięcy pacjentów, nie tylko z najbliższej okolicy, którzy stanowią większość, ale także z dawnego woj. katowickiego, legnickiego i krakowskiego. Należy oczekiwać, że dalszy rozwój Rabki w sferze usług sanatoryjnych może się umacniać właśnie pod wpływem naukowych osiągnięć Instytutu i jego praktycznych dokonań w dziedzinie leczenia małych pacjentów. Ten profil działalności usługowej miasta wydaje się też być jego najważniejszą szansą w budowaniu produktu turystycznego wśród innych polskich uzdrowisk. Nie może to oczywiście oznaczać monofunkcyjności struktury gospodarczej miasta, które musi równolegle z lecznictwem rozwijać również turystykę wczasowowypoczynkową, rekreacyjną, sportową, aby można się było oprzeć czasowej dekoniunkturze w lecznictwie [Golba 2002]. Dotychczasowe dokonania w turystyce są dosyć skromne, zwłaszcza gdy się weźmie pod uwagę liczbę zarejestrowanych obiektów turystycznych, która w okresie nie uległa zmianie. Nie oznacza to oczywiście stagnacji w jej rozwoju, bowiem przeprowadzono w tym czasie szereg reform zmieniających strukturalne cechy rabczańskiej turystyki. Należy do nich przede wszystkim prywatyzacja bazy noclegowej. W roku 1989 ponad 90% obiektów należało do gospodarki. uspołecznionej. Natomiast w 1998 roku tylko 20%. Najdalej procesem prywatyzacji objęte zostały obiekty pozostające wcześniej w gestii Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, które w roku 1986 miało na terenie Rabki 46% wszystkich turystycznych miejsc noclegowych, a w 1998 tylko 5,5%. W znacznym stopniu sprywatyzowano również obiekty stanowiące własność zakładów pracy, związków zawodowych i organizacji spółdzielczych. Zmiany dotyczyły 34 obiektów, spośród 42 istniejących, w których znajdowało się ponad 2 tysiące miejsc noclegowych. Trudno dokładnie określić sposoby ich prywatyzacji, gdyż stanowi to tajemnicę handlową. Niemniej można stwierdzić, że do roku 1998 główną drogą przejmowania uspołecznionych obiektów przez prywatnych właścicieli była dzierżawa. Najemcami były zarówno osoby fizyczne, jak i spółki. Przejęte obiekty na ogół nie zmieniały dawnego profilu działalności (pozostały domami wczasowymi) i często pozostawały przy starej nazwie. Natomiast część obiektów zakupionych lub odzyskanych przez dawnych właścicieli, po niezbędnych remontach i adaptacji, funkcjonuje teraz jako pensjonaty, które są bardziej preferowane przez turystów, niż domy wczasowe. Współczesna oferta turystyczna Rabki zawiera propozycje zróżnicowane, składające się ze znacznej liczby miejsc w pensjonatach wyposażonych w łazienki, z dobrych kwater prywatnych, złożonych w 2/3 z obiektów całorocznych i z kilkunastu domów wczasowych. Oferta obejmuje też kilkaset miejsc w małych kwaterach prywatnych, liczących powyżej 5 pokoi, które podlegają rejestracji oraz znacznej liczby małych kwater (około 150), oferujących po 2 do 3 pokoi.

172 Tabela 75. Miejsca w obiektach noclegowych turystyki Rabki, według rodzaju obiektów, w roku 2000 Rodzaj obiektów turystycznych Liczba w tym miejsc Liczba miejsc obiektów całorocznych % ogółu ogółem hotele ,0 motele pensjonaty ,0 domy wycieczkowe ,4 schroniska ,0 schroniska młodzieżowe ośrodki wczasowe ,4 ośrodki kolonijne ośrodki szkoleniowo- -wypoczynkowe - _ - - domy pracy twórczej ,0 domki turystyczne kempingi pola biwakowe kwatery prywatne ,2 kwatery agroturystyczne inne obiekty Objaśnienia: brak danych - zjawisko nie występowało Źródło: Turystyka w woj. małopolskim w 2000, Urząd Statystyczny w Krakowie Część z nich mieści się w mieszkaniach położonych w blokach, które szczególnie w okresie letnim są udostępniane po przystępnych cenach. Ma to po części związek z sytuacją mieszkaniową Rabki, która jest wyraźnie gorsza niż mieszkańców pozostałych miast turystycznych Podhala. Miasto ma bowiem znaczny udział małych (2-3 pokoje) mieszkań spółdzielczych, znajdujących się w blokach. Wynajmowanie mieszkań stanowi w obecnej sytuacji ekonomicznej interesującą ofertę dla emerytów i rencistów. W mieście natomiast brak jest kempingów i pól namiotowych, a więc obiektów najtańszych, chętnie odwiedzanych przez osoby w młodym wieku. Brak też dostatecznej ilości miejsc hotelowych, które zastępują częściowo, wspomniane wcześniej, pensjonaty. Kluczową sprawą zachodzących współcześnie procesów restrukturyzacyjnych w polskiej turystyce jest wykreowanie markowych produktów turystycznych [Pruchniewski 2002], zawierających określony pakiet usług, implikujących wypoczynek, rehabilitację, regenerację i profilaktykę zdrowotną oraz inne, które będą pod określoną marką sprzedawane i reklamowane i z nią kojarzone. Podstawą budowania takich produktów, które funkcjonują już w Europie (np. Karlove Vary, Hajduszobószlo - Kodłubański 2002) jest występowanie w danym regionie określonych atrakcji przyrodniczych i antropogenicznych wraz z zagospodarowaniem turystycznym i paraturystycznym. Jest więc oczywiste, że w procesie kreowania produktu uczestniczyć muszą również samorządy lokalne, gdyż one mają największy udział w two-

173 rżeniu urządzeń infrastrukturalnych dla funkcjonowania turystyki. Budują drogi, oczyszczalnie ścieków, wysypiska śmieci i finansują inne inwestycje składające się na całe otoczenie gospodarki turystycznej. W Rabce postęp w tej dziedzinie jest bardzo widoczny. Znacznie zmniejszono w ciągu ostatnich lat transformacji gospodarczych emisję pyłów i gazów. Przyczyniło się do tego m.in. wybudowanie dużej kotłowni opalanej gazem, znajdującej się w obiektach Górniczego Ośrodka RD, a także zastosowanie tego paliwa do ogrzewania domów jednorodzinnych i w kuchniach domowych. W 1986 roku opad pyłu gruboziarnistego wynosił w mieście 84 tony/km2/rok i był porównywalny ze wskaźnikami dla Kołobrzegu i Cieplic Śląskich, ale bardzo wysoki w zestawieniu z uzdrowiskami karpackimi, w których kształtował się w granicach ton/km2/rok. Obecna sytuacja jest zadowalająca, w pełni zgodna z przyjętymi normami ochrony powietrza na terenach szczególnie chronionych. Rozbudowywana jest na terenie Rabki sieć wodociągowa i kanalizacyjna, z której korzystają zarówno odbiorcy zbiorowi (domy wczasowe, sanatoria, itp.), jak i indywidualni mieszkańcy. Woda pobierana jest z dwóch ujęć znajdujących się na dopływach Raby, a mianowicie z Poniczanki i z potoku Lubońskiego. Znaczny zasięg przestrzenny ma już w mieście sieć kanalizacyjna, obejmująca 80% terenu Rabki (mieszkańcy i obiekty sanatoryjno-turystyczne). Główny kolektor, działający w systemie grawitacyjnym, ma średnicę 1 m. Za jego pośrednictwem zebrane z miasta ścieki odprowadzane są do oczyszczalni zlokalizowanej w Rabce-Zarytem. Oczyszczalnia obsługuje też sąsiednie wsie, Ponice i Rdzawkę, skąd nieczystości dostarczane są głównie kolektorem ściekowym, a z Chabówki - beczkowozami. W ten sam sposób trafiają one do oczyszczalni z posesji nie przyłączonych do kanalizacji. Moc przerobowa oczyszczalni została zaprojektowana na rok 2005 dla obsługi 30 tysięcy mieszkańców. Może w ciągu doby oczyścić ponad 1000 m3 ścieków. Także pozostałe elementy infrastruktury technicznej znacznie poprawiły swój stan. Miasto ma swoją centralę telefoniczną, pracującą w pełnym ruchu automatycznym, o pojemności około 4 tysięcy numerów, co w zupełności pokrywa lokalne potrzeby. Sieć abonencka wykonana jest w większości jako kablowa. Natomiast na obrzeżach miasta i w sąsiednich wsiach pracuje jako napowietrzna. Rabka i najbliższa okolica znajdują się w zasięgu wszystkich sieci komórkowych, działających w naszym kraju. Pod koniec lat 90. na terenie Fabki zarejestrowanych było około 1450 podmiotów gospodarczych, z których większość (ponad 90% ogółu) stanowiły prywatne firmy powstałe po roku 1989, zatrudniające poniżej 6 osób. Najwięcej działa ich w handlu, w gastronomii i w ochronie zdrowia oraz opiece socjalnej. Na jeden punkt handlowy (sklep, kiosk, uliczny punkt sprzedaży i inne obiekty handlowe) przypada nieco ponad 30 stałych mieszkańców, co świadczy o bardzo dobrym rozwoju placówek handlowych i łatwej do nich dostępności. W podobnej sytuacji znajduje się też rabczańska gastronomia, składająca się z ponad 130 różnych placówek. Do nowych zjawisk w sferze usługowej miasta należy duży wzrost, po roku 1997, liczby prywatnych gabinetów lekarskich i punktów świadczących różne usługi zdrowotne (pielęgniarki, masaże, itp.).

174 Przytoczone powyżej informacje pokazują, że istniejące na terenie Rabki przedsiębiorstwa sanatoryjne i turystyczne mają obecnie zdecydowanie lepsze warunki dla prowadzenia działalności, niż na początku okresu transformacji. Funkcjonują w sytuacji pełnego dostępu turystów do usług telekomunikacyjnych, handlowych, gastronomicznych, bankowych i komunikacyjnych. Miasto oferuje też różne atrakcyjne zajęcia dla dzieci i osób dorosłych, o których tutaj nie wspomniano. Posiada niezłą bazę sportowo-rekreacyjną (basen, tor saneczkowy, wyciągi narciarskie) oraz wypoczynkową (parki, alejki spacerowe). Można sądzić, że jest to już dobry produkt turystyczny regionu, który trzeba teraz, jak w przypadku każdego towaru, odpowiednio zareklamować i sprzedać. Nowe inicjatywy turystyczne w rejonie Jeziora Czorsztyńskiego Powstanie Jeziora Czorsztyńskiego w rejonie Pienin czorsztyńskich i spiskich nie jest z pewnością alternatywą dla funkcjonujących tu od dawna różnych form turystyki, ale jedną z większych w tym rejonie atrakcji, która może znacznie te formy wzbogacić. Jego znaczenie dla gospodarczego rozwoju regionu jest jednak nieco inaczej postrzegane przez samych mieszkańców pochodzących z miejscowości położonych nad jeziorem, a inaczej przez lokalne władze i przedsiębiorców. Ci ostatni uważają ten akwen wodny za istotny walor środowiska przyrodniczego regionu, z którym wiążą nadzieję na znaczne zintensyfikowanie turystyki. Mieszkańcy natomiast, jak na to wskazują badania geografów ze Studenckiego Koła Naukowego Uniwersytetu Śląskiego [zob. Rzętała 2001], wyrażają zróżnicowane opinie na temat korzyści i strat z powstania zbiornika. Na ogół niewielka tylko część badanych uważa, że jego budowa spowodowała wzrost atrakcyjności turystycznej miejscowości zamieszkania, lub że przyczyniła się do rozwoju infrastruktury technicznej (dróg, wodociągów, kanalizacji, oczyszczalni ścieków), co jest o tyle zastanawiające, że bez tej inwestycji jeszcze długo trzeba byłoby czekać na tak kosztowne urządzenia zbudowane w tutejszych wsiach, jak kanalizacja i oczyszczalnie ścieków. Autorzy badań łączą te wypowiedzi mieszkańców z niskim poziomem ich wykształcenia i słabą w związku z tym zdolnością do oceny zaobserwowanych zmian. Bardziej optymistycznie wypowiadano się w badaniach na temat możliwości rozwoju turystyki na terenach położonych wokół jeziora. Zwłaszcza mieszkańcy tak znanych w turystyce miejscowości, jak Czorsztyn, Sromowce Wyżne czy Kluszkowce, stwierdzali, że jezioro daje duże możliwości na ożywienie gospodarcze ich miejscowości. Ludność dwóch wsi: Frydmana i Dębna, które znajdują się w mało korzystnych warunkach względem zbiornika wodnego uważa, że ich perspektywa na rozwój turystyki jest teraz gorsza, niż przed jego powstaniem. Te opinie są o tyle istotne, że bez aktywnej postawy mieszkańców, dążących do wykorzystania walorów jeziora, trudno będzie przyspieszyć rozwój gospodarczy miejscowości pozostających w jego otoczeniu. Na problemy dotyczące przyszłych funkcji gospodarczych jeziora spojrzeć też trzeba z perspektywy dopuszczalnych ustawowo i możliwych z technicznego punktu widzenia sposobów jego zagospodarowania. Projektanci za

175 pory wśród wiodących funkcji zespołu zbiorników nie uwzględnili turystyki i rekreacji [por. Pawlikowska-Piechotka 1997], Jednak wykorzystanie potencjału Jeziora Czorsztyńskiego dla rozwoju tych dziedzin gospodarki zostało zapisane w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin - Czorsztyn i Łapsze Niżne. Z dokonanych ocen wynika, że możliwości turystycznego zagospodarowania otoczenia zależą od wielu różnych czynników związanych z reżimem pracy zbiorników (m.in. z poziomem piętrzenia wody i zasięgiem obszarów zalewowych), ze stopniem zanieczyszczenia wód (muszą być one co najmniej w II klasie czystości, aby nadawały się do pływania i żeglowania), z różnymi ograniczeniami wynikającymi z istnienia przyzbiornikowych terenów prawnie chronionych (Pieniński Park Narodowy, Rezerwaty Zamek, Lasek, Modrzewie i Zielone Skałki, park krajobrazowy Zamek Niedzica), a także z możliwości technicznych użytkowania strefy brzegowej i chłonności turystycznej regionu [Pawlikowska-Piechotka 1997]. Z uwagi na te uwarunkowania za najbardziej odpowiednie w otoczeniu jeziora uważa się następujące rodzaje turystyki: krajoznawczą kwalifikowaną (piesza, wodna - kajakowa, żeglarska, w zimie bojery, narciarska, kolarska - rowery górskie i jeździecka), agroturystykę, jako istniejącą tu od ponad stu lat turystykę wiejską [Pawlikowska-Piechotka 1998]. Szczególnym problemem Jeziora Czorsztyńskiego jest zagospodarowanie jego strefy brzegowej. Ze względu na niekorzystne warunki krajobrazowe i wodno-gruntowe, wilgotny topoklimat, z tego zagospodarowania będą raczej wyłączone wsie położone w strefie cofki jeziora, tzn. Dębno, Frydman, Nowe i Stare Maniowy. W pozostałych natomiast miejscowościach można rozważać następujące lokalizacje: stanice wodne, ośrodki żeglarskie, przystanie i porty białej floty, ośrodki sportów wędkarskich (także przy zaporze w Sromowcach), zespoły domków letniskowych. Dotąd zrealizowane zostały w rejonie jeziora dwa bardzo ciekawe projekty inwestycyjne z zakresu turystyki, które z pewnością zasługują na określenie nowy produkt turystyczny, gdyż pod wieloma względami odpowiadają kryteriom tego pojęcia, zarówno pod względem spełnianych wymogów jakościowych, jak i zasad funkcjonowania oraz sposobów prowadzonej reklamy. Jednym z nich jest ośrodek niedzicki, powstały przy zaporze wodnej, wykorzystujący walory okolicy (przyrodnicze i antropogeniczne) i drugi rozwijający się na granicy dwóch wsi - Kluszkowiec i Czorsztyna, na lewym brzegu jeziora, na półwyspie Stylchyn, jako wioska wakacyjna, posiadająca swoją nazwę: Osada Turystyczna Czorsztyn. Osada Turystyczna Czorsztyn Idea wykorzystania akwenu czorsztyńskiego dla celów turystycznych zrodziła się jeszcze przed zakończeniem jego budowy. W 1997 roku, po kilku latach przygotowań, rozpoczęto przenoszenie kilku najwartościowszych chat, które miały być zalane, na nowy teren w celu stworzenia żywego skansenu. Zakładano, że po zmodernizowaniu, będzie to nowoczesny kompleks hotelowo-rekreacyjny dla turystów. Dla realizacji projektu powołano Spółkę z o.o. Osada Turystyczna Czorsztyn, której udziałowcami zostali: gmina

176 Czorsztyn (grunty i budynki) oraz Zespół Zapór Wodnych Niedzica SA (środki finansowe). W wiosce znalazło się 9 zabytkowych willi oraz kilkanaście chałup, budynków gospodarskich i kamiennych piwniczek, przykrytych drewnianymi lamusami. Pochodzą z XIX i XX wieku, z dawnych Maniów, Kluszkowiec i Czorsztyna [Kołek 2002], Wioska składa się z części hotelowo-gastronomicznej z 42 miejscami noclegowymi o wysokim standardzie (apartamenty, pokoje 1-, 2- i 3-osobowe), mieszczącymi się w 3 willach. Mają one stylowo urządzone wnętrza i są wyposażone w stare meble i obrazy oraz w inny sprzęt. Drugim istotnym elementem wioski jest centrum konferencyjne, urządzone w dawnej rezydencji właścicieli dóbr czorsztyńskich, z pełnym zapleczem technicznym potrzebnym do prowadzenia spotkań, szkoleń i narad. Posiada 3 sale na 120, 30 i 15 osób. Kolejnymi obiektami na terenie wioski są wspomniane wcześniej chłopskie chałupy. W jednej czynne jest muzeum regionalne. Dla gości, którzy tu chcą odpocząć jest letni ogródek gastronomiczny, miejsce na ognisko, plac zabaw dla dzieci i wypożyczalnia rowerów górskich. Docelowo liczba miejsc noclegowych, o podobnym do istniejących już standardzie, ma wzrosnąć do 120. W czterech chałupach zostaną urządzone apartamenty w stylu rustykalnym [Kołek 2002]. Wioska przyłączona jest do wodociągów gminnych i do oczyszczalni ścieków położonej na terenie wsi Kluszkowce. Poszczególne czynne obiekty ogrzewane są za pomocą pomp ciepła oraz elektryczności. Pod tym względem obiekt spełnia najbardziej surowe normy obowiązujące na terenach szczególnie chronionych. Wioska położona jest na powierzchni 16 ha, co pozwala w przyszłości na wiele innych przedsięwzięć inwestycyjnych, w tym na budowę kortów tenisowych i strzeżonego parkingu. Z obiektów, które będą przeznaczone dla gości hotelowych planuje się wybudowanie sauny, fitness clubu, centrum odnowy biologicznej oraz sali bilardowej i pingpongowej. Mają też powstać nowe pomieszczenia noclegowe dla turystów w kolejnych willach i w chałupach chłopskich, a także basen, boisko wielofunkcyjne, a na brzegu jeziora urządzona będzie plaża. W piwniczkach uruchomiona zostanie działalność handlowa i warsztaty rękodzieła ludowego. Wybitnym walorem wioski jest jej położenie w najpiękniejszym krajobrazowo miejscu - na półwyspie Stylchyn, w pobliżu Pienin i pasma gorczańskiego, niedaleko przełomu Dunajca przez pasmo pienińskie, z pięknym widokiem na Zielone Skałki. Można stąd oglądać wysokie szczyty Tatr, wzniesienia Turbacza oraz Pienin. Można też korzystać z przystani żeglarskiej Podhalańskiego Towarzystwa Żeglarskiego (wypożyczalnia jachtów) oraz z pobliskiego ośrodka wodnego Amwa-tur (wypożyczalnia kajaków i rowerów wodnych). Nieopodal wioski na górze Wdżar (teren wsi Kluszkowce) powstał i sprawnie działa spory kompleks narciarski Czorsztyn-Ski. Posiada 3 wyciągi orczykowe, kolejkę krzesełkową 2-osobową czynną cały rok, 4 trasy narciarskie, o różnym stopniu trudności, naśnieżane i oświetlone. Do tego kompleksu narciarskiego należą też: trasa biegowa, trasa snowbordowa, serwis, wypożyczalnia sprzętu narciarskiego i obiekty gastronomiczne, wśród których sporą atrakcję stanowi bacówka z urządzoną w jej wnętrzu restauracją. Na

177 górze Wdżar, gdzie panują jedne z najlepszych w Polsce warunków do uprawiania lotniarstwa, prowadzi działalność szkoła paralotniowa. Tutaj też czynna jest przez cały rok, najdłuższa w kraju, rynna grawitacyjna typu alpine coaster, wyposażona w 2-osobowe wózki. Dodatkowymi atrakcjami tego miejsca są udostępnione do górskiej wspinaczki tereny znajdujące się w nieczynnych już kamieniołomach pienińskiego andezytu. Posiadają trasy o różnym stopniu trudności. W uzupełnieniu tych informacji podkreślających atrakcyjność położenia Osady Turystycznej Czorsztyn należy dodać, że we wsi Mizerna, nieopodal osady, powstaje pole karawaningowe Euro-Natur. Atutem podnoszącym konkurencyjność osady na rynku usług turystycznych jest jej niewielka odległość od przejść granicznych w kierunku Słowacji, a także od Tatr i Zakopanego. Niemniej to bliskie sąsiedztwo stwarza trudne warunki dla funkcjonowania osady, zwłaszcza gdy się uwzględni w ogóle niski obecnie w Polsce popyt na usługi turystyczne i zarazem wzrastającą z każdym rokiem liczbę podmiotów zajmujących się ich świadczeniem. Osada w swojej działalności pragnie osiągnąć pozycję lidera i monopolisty wśród wysokiej klasy obiektów turystycznych (noclegowych i szkoleniowych) istniejących w regionie, oraz wysoką lokatę wśród nowoczesnych kompleksów turystyki aktywnej w Polsce [Kołek 2002]. Jej oferta, na obecnym etapie rozwoju firmy, skierowana jest przede wszystkim do firm i instytucji chcących w jej obiektach organizować szkolenia (profesjonalne firmy szkoleniowe, biura organizujące wyjazdy i szkolenia, urzędy, ambasady, różne zespoły lekarskie i farmaceutyczne). Jest to, jak dotychczas, najbardziej dochodowa grupa klientów. Druga grupa klientów obejmuje turystów indywidualnych, korzystających z noclegów w pensjonatach i apartamentach, a także osoby przyjeżdżające tu na krótki pobyt w celu skorzystania z przystani jachtowej i innych atrakcji regionu. Dla nich, oprócz wynajmu miejsc w hotelach, a także sal konferencyjnych i pozostałych urządzeń, można organizować wiele różnorodnych imprez, takich jak wycieczki wynajętymi autobusami i mikrobusami w Tatry polskie i słowackie, wycieczki piesze i konne z przewodnikiem, spływy Dunajcem, gry i biegi terenowe, biesiady z kapelą góralską lub cygańską i pieczeniem barana oraz wiele innych. Osada stanowi z pewnością ciekawy przykład wykorzystania szansy na ożywienie gospodarcze regionu, w którym obok istniejących już atrakcji pojawił się nowy element, pozwalający znacznie wzbogacić ofertę turystyczną. Jednak sytuacja nie jest tu łatwa, o czym świadczy niski stopień wykorzystania bazy noclegowej nie przekraczający 30%. Duże nadzieje na jej rozwój łączą właściciele osady z wejściem naszego kraju do Unii Europejskiej, z dotacji której już udało się skorzystać. Ważniejszą sprawą będzie jednak pozyskanie inwestora strategicznego, który ukończy przygotowane już w większości projekty, wymagające znacznych nakładów kapitałowych (budowa pływalni, plaży, modernizacja chałup i wiele innych). Prócz tego bardziej realne wydaje się, po wstąpieniu do Unii, że tym inwestorem może być przedsiębiorca zachodni, który zapewni także obecność turystów z tego regionu Europy w czorsztyńskiej osadzie. Można też mieć nadzieję, że spodziewane polepszenie sytuacji ekonomicznej Polski poprawi dostępność

178 mieszkańców do usług turystycznych w ogóle, w tym także do oferty omawianej instytucji. Niezależnie jednak od tych uwarunkowań dalszego rozwoju osady, można stwierdzić, że jej powstanie, dotychczasowy rozwój i sposób prowadzenia działalności są w znacznym stopniu nowym jakościowo zjawiskiem w podhalańskiej turystyce. Silnie narastający efekt współdziałania Osady Turystycznej Czorsztyn i pozostałych lokalnych obiektów turystycznych zmierza do wykreowania szerszej inicjatywy w strefie Jeziora Czorsztyńskiego, a mianowicie do powstania wakacyjnej wioski [Kołek 2002], Będzie więc ona markowym produktem turystycznym regionu, sprzedawanym pod własnym logo, kojarzonym z żywym skansenem, a zarazem bardzo nowoczesnym, o wysokich i unikalnych walorach użytkowych, kompleksem hotelowo-rekreacyjnym, oferującym bardzo szeroki wachlarz usług, służących poprawie zdrowia i regeneracji sił. Nowoczesność osady i pewna jej odmienność w stosunku do innych podhalańskich ośrodków turystycznych wyraża się również w jej otwartości na współpracę z różnymi środowiskami i organizacjami, a także w sposobach prowadzonego marketingu. Do tego celu wykorzystywane są najnowsze systemy informacji i reklamy. Polana Sosny Drugą inicjatywą w rejonie Jeziora Czorsztyńskiego stymulowaną jego powstaniem jest ośrodek rekreacyjny Polana Sosny usytuowany na prawym brzegu Dunajca, we wsi Niedzica. W jego skład wchodzą zabytkowe budynki, przeniesione tu z okolicznych wsi (z Grywałdu spiski dwór szlachecki z XVIII wieku, a z Łapsz Niżnych spiska chata) i przystosowane do celów turystycznych (w dworze mieści się restauracja), a oprócz nich także pensjonaty w Niedzicy-Nadzamczu, hotel Pieniny z restauracją kawiarnią internetową sauną kortami tenisowymi, boiskami sportowymi oraz wypożyczalnią rowerów i nart śladowych [zob. Jezioro..., 2001], W ramach tego ośrodka rekreacyjnego funkcjonuje też przystań żeglarska na tzw. Zamajerzu z wypożyczalnią sprzętu wodnego, a także przystań żeglarska statku wycieczkowego. Dla chętnych organizowane są kursy nurkowania i obozy turystyki podwodnej [Jezioro..., 2001]. W zimie można tu korzystać z dwóch wyciągów narciarskich (orczykowych). Czynne są trzy trasy narciarskie, sztucznie naśnieżane, oświetlone ) ubijane ratrakiem [Jezioro..., 2001]. Można tu też korzystać z tras biegowych. Do atrakcji turystycznych Polana Sosny włączona również została zapora wodna i elektrownia, które udostępniono dla zwiedzających. Omawiany kompleks turystyczny, w przeciwieństwie do Osady Turystycznej Czorsztyn, posiada wielu gestorów, co z pewnością komplikuje warunki scharmonizowanego działania i kreowania tego przedsięwzięcia jako dużej atrakcji turystycznej. Tutaj bardziej na ofertę turystyczną wpływają mechanizmy rynkowe (popyt, podaż, konkurencja), prowadzące w konsekwencji do wypełniania nisz na określoną działalność. Oczywiście władze lokalne mają dużą możliwość wpływania na rozwój tego kompleksu turystycznego, poprzez koncesjonowanie podmiotów i określanie warunków ich działalności.

179 W funkcjonowaniu obydwóch przedsięwzięć turystycznych, tj. Osady Turystycznej Czorsztyn i ośrodka rekreacyjnego Polana Sosny, ważnymi elementami są cztery stałe imprezy żeglarskie, odbywające się latem na Jeziorze Czorsztyńskim. Transformacje w rolnictwie Podhala Podhale należy do tych części naszego kraju, w których w wyniku przeprowadzanych w Polsce reform warunki gospodarowania w rolnictwie uległy największym zmianom [Kostuch, Lipski 2002]. Już jednak wcześniej zaobserwować można było w tym regionie wiele tendencji wskazujących na wyraźny spadek intensywności gospodarki rolnej, szczególnie na terenach o najtrudniejszych warunkach przyrodniczych [Guzik 1995]. To zjawisko można łączyć zarówno z sytuacją ogólną polskiego rolnictwa, ukształtowaną po roku, 1999, jak również ze spadającym jego znaczeniem w życiu ekonomicznym regionów górskich, gdzie wyraźnie, w okresie transformacji, ożywiły się różne formy działalności gospodarczej, prowadzone przez mieszkańców na własny rachunek (wspomniane wcześniej usługi turystyczne, różne firmy produkcyjno-usługowe, wyjazdy zarobkowe krajowe i zagraniczne itp.). Rolnictwo Podhala można w całości zaliczyć do typu górskiego, zarówno ze względu na wysokie położenie terenu nad poziom morza, jak również charakterystyczne dla tego rodzaju obszarów sposoby gospodarowania i prowadzone kierunki produkcji rolniczej. Poza niewielkimi częściami znajdującymi się na wschodzie regionu, większość użytków rolnych regionu usytuowanych jest na wysokości ponad 600 m n.p.m., a więc znacznie powyżej granicy ryzykownej uprawy [Guzik 1995]. Według oceny Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, ziemie rolnicze Podhala należą do najsłabszych w Polsce, a znaczna ich część powinna być zalesiona. Dotyczy to szczególnie Skalnego Podhala i części Pienin (gmina Krościenko nad Dunajcem), gdzie wartość rolniczej przestrzeni produkcyjnej nie przekracza punktów, przy średniej krajowej 66 punktów. W Kotlinie sytuacja jest nieco korzystniejsza, gdyż wartość ta wynosi na ogół wszędzie ponad 40 punktów. Nie zmienia to jednak faktu, że cały obszar Podhala należy do tych części kraju, które mają najmniej korzystne warunki dla uprawy większości roślin użytkowych [Pohl, Jarosz 1972; Koreleski 1984]. Region wchodzi w skład tzw. karpackiego obszaru problemowego rolnictwa, jednego z 7 obszarów naszego kraju, wyróżnionych przez Bańskiego [1999] ze względu na niską jakość środowiska naturalnego, utrudniającą prowadzenie działalności rolniczej. Cytowany autor stwierdza, że na tle sześciu innych tego typu rejonów Polski, Podhale i część pozostałych terenów karpackich wyróżnia się najmniej korzystnymi warunkami przyrodniczymi (krótki okres wegetacji, słabe gleby, duże opady atmosferyczne, znaczne wahania temperatury - dobowe i sezonowe, zróżnicowanie ekspozycji i nachylenia stoków). Wymienione

180 cechy znacznie ograniczają wybór roślin uprawnych, utrudniają dojazd do pól i ograniczają lub nierzadko w ogóle uniemożliwiają Stosowanie maszyn rolniczych. Warto dodać, że wpływają też znacznie na koszty produkcji, które - według oceny specjalistów [Caputa 1975] - są tu wyższe niż na terenach nizinnych nawet o 50%. Ma to m.in. związek z dużym zużyciem energii. Te cechy przestrzeni rolniczej Podhala miały ogromny wpływ na kierunki jego przemian w okresie trwających transformacji, doprowadzając przede wszystkim do znacznych przekształceń w istniejących tu kierunkach rolniczego użytkowania ziemi. Sygnalizowane wcześniej przestrzenne zróżnicowanie warunków geograficznych Podhala powodowało, że tutejsze rolnictwo nigdy nie było jednorodne tak w zakresie sposobów wykorzystania ziemi, jak i kierunków produkcji roślinnej i hodowlanej. W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej występowało od dosyć dawna [Leszczycki 1938] powszechne łączenie, w ramach gospodarstwa rolnego, uprawy roli i chowu zwierząt. W obrębie natomiast Skalnego Podhala, Pogórza Spisko-Gubałowskiego, Gorców i Pasma Babiogórskiego, głównym kierunkiem było pasterstwo powiązane organizacyjnie z sezonowym wypasem na górskich halach i pastwiskach. Sposoby organizowania wypasu przetrwały w niewiele zmienionym stanie aż do zakończenia II wojny światowej [Hermanowicz-Nowak, Wesołowska 2000]. Później zaczęły się zmieniać, głównie w związku z tworzeniem na terenie Podhala parków narodowych, z których zaczęto eliminować wypas owiec i bydła i przenosić go na odległe tereny Sudetów, Bieszczad i bliżej położonych Pienin. Początkowo nie ograniczyło to liczby hodowanych owiec, ale zmieniło zasadniczo organizację wypasu i kulturotwórczą rolę pasterstwa. Dopiero w latach 90. nastąpił duży spadek pogłowia, ale został on wywołany bardziej dekoniunkturą w polskim rolnictwie i nową polityką państwa, niż przyczynami lokalnymi [Gorzelak 2002]. Do istotnych posunięć, które ograniczyły działalność rolnictwa w górach, należało cofnięcie tzw. Ustawy Górskiej, z tytułu której nasi rolnicy, użytkujący grunty spełniające określone kryteria co do nachylenia stoków i położenia nad poziom morza [Guzik 2001], otrzymywali spore dotacje do produkcji zwierzęcej (mleko, mięso wołowe, wełna). Zmiany w stosunkach agrarnych Jedną z bardziej charakterystycznych cech, wyróżniających rolnictwo Podhala na tle innych regionów kraju, są stosunki agrarne. Opierają się one na przetrwałych od pokoleń indywidualnych gospodarstwach rodzinnych, skupiających w tym regionie zdecydowaną większość gruntów rolniczych i znaczną część lasów. Według spisu rolnego z 1996 roku, ich własnością było ponad 127 tys. ha, tzn. około 68% ogółu ziemi znajdującej się w granicach administracyjnych regionu. Było to o prawie 3 tys. ha mniej niż w 1988 roku. Na te w sumie niewielkie zmiany własnościowe wpływają z jednej strony lokalne warunki, charakteryzujące się brakiem większej ilości gruntów należących do państwa (szczególnie do Państwowych Gospodarstw Rolnych), które mogły

181 by przejść w prywatne posiadanie rolników, a z drugiej znacznym udziałem własności chłopskiej na terenie parków narodowych (szczególnie w Tatrach i w Pieninach). Dyrekcje parków dążą do zmiany tej sytuacji i starają się pozyskać prywatną własność na terenach pozostających w ich administracji. Do ciekawych zjawisk, nie występujących poza Podhalem, zaliczyć można użytkowanie przez tutejsze gospodarstwa gruntów położonych za granicą na terenie sąsiedniej Słowacji. Sprawa dotyczy kilkuset hektarów ziemi należącej do rolników zamieszkujących dwie historyczno-geograficzne krainy - Spisz i Orawę. Ziemie te po wytyczeniu po II wojnie światowej granicy znalazły się na terenie Słowacji i są chociaż nie bez problemów, uprawiane przez podhalańskich górali do dzisiaj. Dojazd do użytkowanych gruntów odbywa się przez specjalne przejścia gospodarcze. Istniały one również w okresie Polski Ludowej, kiedy w ogóle przekraczanie granic państwowych krajów socjalistycznych było utrudnione. Stanowiły wówczas jedną z nielicznych form kontaktów ludności polsko-słowackiej zamieszkującej pogranicze, które z perspektywy sytuacji geopolitycznej państw socjalistycznych należały do zjawisk wyjątkowych. W znanej wsi - Sromowcach Wyżnych - mieszkańcy mają po stronie słowackiej 174 ha ziemi. Geneza tej własności sięga początków XX wieku, kiedy 18 góralskich rodzin kupiło w tym miejscu ziemię, która w wyniku zdarzeń historycznych znalazła się po II wojnie światowej na terenie sąsiedniej Słowacji. Obecnie, wskutek podziałów rodzinnych, prawo do tych gruntów ma prawie 100 rodzin. W latach 70. została przeprowadzona przez Słowaków komasacja tej własności, bez uzgodnienia z właścicielami. W rezultacie grunty góralskie zostały zepchnięte ku Dunajcowi. Znaczną ich część stanowią użytki zielone wykorzystywane przez mieszkańców Sromowiec do wypasu krów przepędzanych czterokrotnie w ciągu jednego dnia przez granicę, którą tworzy w tym miejscu rzeka Dunajec. Mieszkańców Podhala cechuje silne przywiązanie do ziemi [Leszczycki 1938; Hermanowicz-Nowak, Wesołowska 2000], którą traktuje się tutaj jako szczególną wartość, potwierdzającą przynależność osoby do danej zbiorowości wioskowej. Dlatego do dzisiaj w tym regionie prawie 72% ogółu ludności mieszka w gospodarstwach domowych posiadających ziemię. Wskaźnik ten od roku 1988 nie uległ zmianie, ale tendencje w tej dziedzinie kształtowały się różnie w obrębie poszczególnych części regionu. Na Skalnym Podhalu, gdzie rozwój turystyki osiągnął znaczne rozmiary, a bezrobocie nie jest duże, doszło nawet do spadku liczby ludności zamieszkałej w gospodarstwach rolnych (tabela 76). Natomiast na terenach o podwyższonym bezrobociu (Dolina Ochotnicy, Dolina górnej Raby) nastąpił wzrost tej ludności o prawie 1/3. W 1996 roku własność indywidualna obejmowała na Podhalu 66,2% powierzchni ogólnej. Prócz tego w prywatnym użytkowaniu mieszkańców znajdowało się jeszcze ponad 13 tys. ha ziemi tworzącej tzw. wspólnoty gruntowe. Powstały one w różnych okresach historycznych i są reliktem dawnego ustroju rolnego, który znajduje tu wsparcie w silnie działających samorządach wiejskich. Największą wspólnotą należącą do mieszkańców 8 podhalańskich wsi, jest duży kompleks lasów, o powierzchni 3 tys. ha, położony na terenie Ta

182 trzańskiego Parku. Spore powierzchnie (do 13% ogólnego areału) zajmują też wspólnoty w gminach Jabłonka, Czarny Dunajec i Łapsze Niżne. Tabela 76. Ludność zamieszkała w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstw rolnych (działek rolnych) w miastach i gminach Podhala Miasto/Gmina Rok 1988 Rok 1996 Zmiany liczba ogółem %ogółu liczba ogółem %ogółu 1988=100 Nowy Targ , ,6 142,4 Rabka , ,6 134,1 Szczawnica , ,5 127,3 Zakopane , ,5 136,1 Biały Dunajec , ,0 86,6 Bukowina Tatrzańska , ,6 102,2 Czarny Dunajec , ,6 98,3 Czorsztyn , ,3 114,9 Jabłonka , ,0 116,1 Kościelisko ,0 Krościenko n/dunajcem , ,5 134,9 Lipnica Wielka ' ,2 Łapsze Niżne , ,0 101,1 Nowy Targ , ,2 97,7 Ochotnica Dolna , ,5 110,8 Poronin ,4 ' Raba Wyżna , ,2 127,7 Rabka , ,5 105,1 Szaflary ,0 gm. tatrzańska ,4 100,2 Objaśnienia: jak w tabeli 7 Źródło: Spis powszechny 1988, Spis rolniczy 1996 Te silne związki ludności z ziemią a także brak alternatywnych źródeł dochodów były głównym powodem postępującego rozdrobnienia gospodarstw. Można to było szczególnie zaobserwować w okresie międzywojennym [Leszczycki 1938] i w latach Polski Ludowej, kiedy powstała możliwość podejmowania pracy pozarolniczej przez ludność pochodzącą z gospodarstw. Powszechnym zjawiskiem w karpackich wsiach stały się wtedy gospodarstwa chłopsko-robotnicze [Kolbusz 1973; Górz 1982], Dopiero w ostatnim czasie tendencje do dalszego rozdrabniania rolnictwa zostały nieco zahamowane, ale trudno oczekiwać, że pod wpływem nowej sytuacji ekonomicznej rolnictwa górskiego dojdzie do radykalnej zmiany struktury agrarnej. Biorąc pod uwagę wszystkie gospodarstwa występujące na Podhalu, a więc zarówno rolne o powierzchni powyżej ha, jak i działkowe (poniżej ha), można stwierdzić, że ich liczba w 1996 roku była podobna jak w 1988 i wynosiła około 30 tys. Zmieniła się natomiast w tym okresie ich struktura obszarowa. Więcej niż na początku charakteryzowanego okresu było w roku 1996

183 «8 V f l * > *» 0 f i 4 3 s es l i N GO CO <N U5 c i lo o l> lo CD c i 0 5 c i lo o " Th o 0 0 o d O 1 3, 4 i i 0 0 LO 0 0 c i CO o CD co" c i c a o c o o 0 0 c i c o o i i 0 5 t > oo" CD r l> c i o 0 0 c i c a c a c d «o" Th o Th 05" 2, 6 CD o" l> cd" Th c d th o" c o o c o r-" c o LO CO! > co" c i c i o o " c a c o c> CD Th" i i 0 5 o c i o Th " Th o 0 5 CD Th o" c o o " LO l> 0 0 LO oo" i-4 i l co" Tabela 77. Charakterystyka gospodarstw rolnych Podhala w 1996 roku " e. 5 NUfl) i 0 a O d setek g o sp o d a rstw ro ln y c h w{ użytków roln y c h Ś red n i o b sz a r gosp. w h a w g pow. L iczba gospodarstw M iasto/g m ina & 2 CS X O 5! es X r - <8 X u s c l ed 4 5 co c l e8 4 3 ca 4. * '0 09 ^ed N JS <N O CD O i 1 i 0 0 O CD O ł l o o <M c a r-4 CD V O C - LO Th 1 1 (N c o o o o c i <N <N t> Th c i CD lo CD H Th o (M Th i i ł-4 LO ó o 1-4 V CO 00 od od LO co CD O i i t> O co o CD O CD CO l> i i LO cd" c a ca c i LO CO o c o 1 1 c o c d 0 0 c d Th cd LO Th LO" i i CD t> od 2 o o 0 0 o of 0 0 CD c d c a Th c o i 4 c o CO 05 Th Th" 05" c a o o" CO LO o ł 4 Th" lo CD c^" od CD LO ca" c d c o c a LO Th o" CO o ca l> OO" Th T 1 c a co iq o" Th CD o" o ca i i LO O O c i 05 c i co 05 co c i c i ca Th co" Th" ca" LO V o co" *5? ja 00 LO c i Th cd CO c i ' > p 9» J30U - 9 >> * X [ 3 *N 'O CO lo l> ł l 05 Ef 63 Eh > o 2 i> oo o 05 LO Th 1 1 Th f l M 1 Th CD LO CD 00 i-4 <N 1 i CD c "E is a 8 CO 0) sa 1 N i> c i 0 5 co" 1-4 ud lo co" 00 ud cd 00 Th 0 5 co 0 5 I> CD co l l co CD CD 1-1 Th co ca o o *6 C C z R s f l M co ' f l fl N U -ł-3 f l Eh f l t i $ t> co Th t> t> CD co o co co ' 8 fl f l s Q > t i f l N o e & N s s o ca LO Tt 05 o Th ca CD co ca f l X t i o 3 A o M ' o J W I ł l 1 1 LO cd" r - i i c a 0 0 t>" c a 0 5 c i Th LO c a t> 1 4 Th" t-4 LO ud Th CO o c i t>" V i i o ł-4 CD co" i l c d c a c a ud c o o c a LO c i c o 0 5 c o CD c i 1 4 c a t> LO ud LO o " 0 5 o" c a o" LO 1 4 c i c o Th" 0 5 O CD c d 1 4 o c o 05" CD 05" c a 05" c a ca" LO ud ca CD t t o co" 1 1 o cd" c a co 05 CD cd lo LO Th" c a o LO oo" oo" c o c a LO Th" c a LO Th" ca CD co" c a 00 c i co LO CD Th co Th i-4 V CD o" i i i-4 CD i-4 o Th CD c i ca Th" i> co i> CD 00 o co Th o 8 a s cd t> Th cd co LO O Th" c i cd ca co" co cd LO ud ca co" o ud ca 05" ca co" ca V 05 oo Th" cd ca o co Th LO o 1 1 LO T 1 ca co 0 5 CO 0) % f l u E. i-4 CD ca 0) S <1) N 03 1 Th u f l Eh i co co ca f l 'o o f l c E c 4 3 O O LO co co co 1-4 ca LO co 8 O O i i i CD LO Th f l f l N f l X CD CD Th o 00 co 05 r 4 ca 1-4 J 8 X E? a a Ata W Objaśnienia: 1 - średnia liczba działek na 1 gospodarstwo 2 - średnia powierzchnia działki w hektarach 3 - średnia odległość od siedliska do najdalej położonej działki w kilometrach - zjawisko nie występowało Źródło: Spis rolny 1996

184 gospodarstw działkowych, o powierzchni do ha, które - podobnie jak w całym kraju - powstawały tu w drodze dzielenia gospodarstw o średniej powierzchni (5-10 ha). Często tymi gospodarstwami działkowymi, ujmowanymi oddzielnie w statystykach spisu rolnego, są działki rekreacyj no-budowlane, które otrzymują dzieci w drodze spadków rodzinnych. W 1996 roku średni obszar ogólny gospodarstwa wynosił na Podhalu około 5,8 ha, a użytków rolnych prawie 4 ha. W skład większości podhalańskich gospodarstw obok użytków rolnych wchodzą też lasy, będące dla wielu z nich podstawą działalności rzemieślniczej, wykowywanej w ramach gospodarstwa rolnego. Obecnie także sprzedaż drewna (głównie desek) jest bardzo ważnym źródłem dochodów, uzupełniających budżety domowe wielu rodzin. Dotyczy to szczególnie Doliny Ochotnicy, gdzie średnio połowę powierzchni każdego gospodarstwa stanowi las, a także Pienin, gdzie udział lasów dochodzi do 40% (tabela 77). Najbardziej rozdrobnione rolnictwo występuje w dwóch rejonach turystycznych, a mianowicie w Pieninach i na Skalnym Podhalu, a ponadto w strefie okołomiejskiej Nowego Targu [Górz, Guzik, Leśnicki 1999]. Na terenach peryferyjnych rozdrobnienie jest mniejsze. Pod względem ogólnej powierzchni największe gospodarstwa (blisko 10 ha) znajdują się w Dolinie Ochotnicy, jednakże połowę tej powierzchni stanowią lasy, co skłania do określenia ich charakteru jako gospodarstwa rolno-leśne. Takie gospodarstwa występują też dosyć powszechnie w Dolinie górnej Raby oraz w Pieninach. Trudno, opierając się na materiałach spisu rolnego, ocenić dominujące tendencje w strukturze obszarowej podhalańskiego rolnictwa zwłaszcza teraz, w okresie intensywnych zmian strukturalnych w całej gospodarce regionu i znacznej degradacji samego rolnictwie. Studia kameralne Guzika i Leśnickiego [1999] pozwalają stwierdzić, że rzeczywiste rozdrobnienie gospodarstw może być na Podhalu znacznie mniejsze, niż się to oficjalnie podaje. Wymienieni autorzy uważają, że w wielu rejonach Podhala liczba istniejących gospodarstw, które prowadza produkcję rolniczą, może być mniejsza nawet o 20%. Problem dotyczy szczególnie wsi emigracyjnych, w których wyjeżdżający za granicę rolnicy wydzierżawiają ziemię rodzinie lub sąsiadom. Zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne i techniczne gospodarstw rolnych Gospodarstwa rolne Podhala mają bardzo różny charakter społecznoekonomiczny i posiadają zróżnicowany wpływ na kształtowanie dochodów ludności rolniczej. Ze względu na małą powierzchnię i ograniczone warunki dla swojej działalności, większość z nich nie prowadzi produkcji towarowej, lecz wytwarza na własne potrzeby. Charakter samozaopatrzeniowy miało w niektórych gminach (zarówno turystycznych jak i chłopsko-robotniczych - zob. tabela 78) ponad 85% ogółu gospodarstw rolniczych i działkowych. Nieco mniej, bo w granicach pomiędzy 50 a 60% było takich gospodarstw w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i na Pogórzu Spisko-Gubałowskim. Niemniej

185 Tabela 78. Charakterystyka społeczno-ekonomiczna i typologia gospodarstw rolnych w miastach i gminach Podhala w roku 1996 %gospodarstw wg typów w tym % produkujących w tym % gospodarstw wg udziału rolnictwa w ich dochodach > 00 lo o co t-h t> V PS II i III wyłącznie i głównie na sprzedaż wyłącznie i głównie na swoje potrzeby pow. 67% pow. 50% Liczba gospodarstw ogółem Miasto/Gmina 121,7 I Th 00 co 112,8 110,1 1 Th O) CO ci 11,9 r 3, ,0 127,7 [ 27,6 [ 26,0 I [ [ 26,2 21,4 21,9 134, , ,0 I I39,2 i 21,0 i 33,1 I 125,1 I30,9 140,8 I i 45,5 1 15,4' co 1>* oo ci iq od 25,0 19,7 43,9 I CO co LO co* o tp cq cd t> CO Oi oo Z ,1 1 27,3 I , L o t> H CO lo Th ci CD Th O) Th I 506 I tuo 8 tr> 1 I I 1 14, I 1 Z. S 1 co 00 39,4 I CD LO LO I 25,0 i 14,8 I 1 33,3 I 41,5 I I lo Th <M I CD H LO* ci CD* 00 Th ci o r ł ud 00 ci ł H th CO 00 t>* co 110,8 1 o Th* th o Th 122,9 I [ 19,0 1 24,2 30,9 27,2 132,0 ] 26,4 i 23,2 J [ 51,6 I 142,2 1! 31,1 123,7 I 25,5 23,3 I 14,2 I [ 10,8 10,3 1 22,6 l 27,3 25,6 I 19,9 1 LO CO id o oo I 77,2 I 1 3,6 1 15,6 I 1 15,1 I L 41,7! 1 12,7 I I 3353 I 29,1 I 1 24, I I Rabka [Szczawnica 1Zakopane 1Biały Dunaiec 1Bukowina Tatrzańska I 1Czarny Dunaiec 1 1Czorsztyn J i Jabłonka J [Kościelisko 1 o id r I l> 1 I 1!! ' I th O* co* co CD 21,1 I T 9S! I 14, ,7 1 I 28,1 I <N O CO o* O) LO LO 1 18,2 35,2 1 i 36,0! 30,5 1 17,1 12,9 I 17,6 I 28,6 LO CD* CO! 17,6 I CD l> O) t> Th LO oo t> oo Th t> O) cd i-"i oi (M CD* 00 CO od CD 1 10,2 I 19,4 I 14,6 15,4 1 30,2 I 1 33,0 1 37,5 1 25,5 I 18,2 I 21,0 I 33,9 I 733 I s <d CJ *5? 0 a I I I I 1325 I [Lipnica Wielka 1 [Łapsze Niżne 1 [Nowy Targ J [Ochotnica Dolna 1 [Poronin 1 [Raba Wyżna 1 [Rabka 1 Szaflary II i III - gospodarstwa pracowniczo-rolnicze i rolniczo-pracownicze IV - gospodarstwa pobierające rentę i emeryturę V - gospodarstwa z pozarolniczą działalnością

186 tutaj także spora część rolników prowadziła gospodarstwa ukierunkowane głównie łub nawet wyłącznie na produkcję towarową. W gminie Czarny Dunajec było ich blisko 40% (ponad 1300), a w pozostałych gminach położonych w Kotlinie - od 25 do 30%. Znacznie mniej gospodarstw towarowych mają miejscowości turystyczne (w okolicach 4-6%). Wyjątkiem jest gmina Kościelisko, gdzie - według danych spisu rolnego z roku miało ich być prawie 20%. W gminach o dużej liczebności gospodarstw przyjmujących turystów, powszechną praktyką jest - według C. Guzika [2002] - wykorzystywanie własnego mleka i jego przetworów, a także mięsa oraz w mniejszym stopniu warzyw na zaopatrzenie prowadzonej dla gości stołówki. Autor ten podaje, że w każdej z badanych wsi (Białka i Bukowina Tatrzańska) przeciętne gospodarstwo rolne przeznacza w ciągu roku 2 lub 3 opasy o wadze ok. 300 kg na ubój we własnym zakresie. Często zwierzęta rzeźne lub półtusze zakupywane są u sąsiadów. Tego typu praktyki nie są przez ludność kwalifikowane jako produkcja towarowa. Z poziomem towarowości gospodarstw wiąże się w znacznym stopniu udział rolnictwa w kształtowaniu ich dochodów. Z danych spisu rolnego wynika, że w roku 1996 największy odsetek gospodarstw, których dochody w ponad połowie pochodziły z działalności rolniczej, miały przede wszystkim wsie z podwyższonym udziałem rolnictwa towarowego (tabela 78). Niemniej można stwierdzić, że także w miejscowościach turystycznych było sporo gospodarstw, uzyskujących w ponad 50% dochody z rolnictwa. W gminie Biały Dunajec było ich ponad 40%, a w innych gminach turystycznych około 25%. Może to mieć związek ze wspomnianym poprzednio wykorzystywaniem własnej produkcji rolniczej na zaopatrzenie stołówek. Występujące na Podhalu zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne gospodarstw rolnych dobrze charakteryzują ich typy, wyróżnione na podstawie głównego źródła dochodów (tabela 78). Jak się okazuje, w regionie było jeszcze sporo gospodarstw rolniczych (w tabeli typ I), tj. takich, które utrzymywały się głównie lub wyłącznie z rolnictwa. W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej było ich najwięcej, a w samej gminie Czarny Dunajec stanowiły nawet ponad 43% ogółu. Znacznie mniejszy udział miały natomiast w Pieninach i w Dolinie górnej Raby. Jednak bardziej liczne od rolniczych były w większości podhalańskich miejscowości gospodarstwa rolniczo-pracownicze i pracowniczo-rolnicze (typ II i III), których mieszkańcy utrzymywali się z dochodów nierolniczych, w tym przede wszystkim z pracy najemnej w różnych firmach. Dużą przewagę miały te gospodarstwa przede wszystkim w rejonach pozbawionych turystyki, gdzie stanowiły nawet ponad połowę ogółu (gmina Lipnica Wielka). Tylko w jednej gminie turystycznej - w Kościelisku - ich udział był bardzo wysoki (tabela 78), co można wiązać z obecnością licznych domów wczasowych i innych obiektów, zatrudniających miejscową ludność oraz z sąsiedztwem Zakopanego. Na umiarkowanym poziomie, niższym niż w innych częściach Karpat [Uliszak 2001], kształtował się w 1996 roku udział gospodarstw otrzymujących świadczenia rentowe i emerytalne. W skali całego Podhala było ich nieco ponad 5,6 tys. czyli mniej niż 1/4 ogółu, gdy w ówczesnym woj. nowosądeckim

187 ponad 30%. Najmniej licznie występowały one w rejonach towarowego rolnictwa (Kotlina, Pogórze Spisko-Gubałowskie), a w obszarach o podwyższonych odsetkach ludności dwuzawodowej (szczególnie gmina Raba Wyżna) ich udział dochodził do 30%. Wysoki był on także w miastach (tabela 78). Na tle kraju, a nawet innych obszarów południowej Polski, Podhale wyróżniało się zawsze wysokim udziałem gospodarstw rolnych prowadzących równocześnie działalność pozarolniczą (w tabeli typ V), w tym związaną głównie z turystyką. Obecność takich gospodarstw jest powszechna, ale tylko część z nich została ujęta w spisie rolnym z 1996 roku, zgodnie z obowiązującymi ustaleniami o rejestracji działalności turystycznej. Nawet przy niepełnej informacji okazuje się, że w wielu gminach działalność pozarolniczą prowadzi blisko 12% ogółu gospodarstw rolnych. Dotyczy to głównie rejonów turystycznych, a więc Skalnego Podhala i Pienin. Wysoki udział takich gospodarstw miały też wtedy dwa miasta - Nowy Targ i Zakopane. Natomiast mało ich było w Kościelisku, gdzie jak się wydaje, turystkę prowadzą przede wszystkim gospodarstwa nierolnicze, a znaczna część rolniczych (prawie 1/5) uczestniczy w zaopatrzeniu miejscowych stołówek. Niezmiennie trudnym do rozwiązania problemem podhalańskiego rolnictwa pozostaje organizacja przestrzenna gospodarstw rolnych, związana z istniejącą tutaj szachownicą gruntów [Otoliński 1998]. Występuje ona właściwie w większości podhalańskich miejscowości, ale największe rozmiary ma na Orawie i Spiszu. W Lipnicy Wielkiej gospodarstwa mają średnio po około 4 ha użytków rolnych, podzielonych na ponad 37 oddzielnych kawałków, o powierzchni niewiele ponad 10 arów. Z kolei w Łapszach Niżnych i Jabłonce na 1 gospodarstwo przypada średnio ponad 20 kawałków o powierzchni około 30 arów. Te drobne pola położone są przeważnie w sporej odległości od zagrody, dochodzącej niekiedy do kilku kilometrów. Dodatkowym problemem są ich wydłużone kształty, uniemożliwiające stosowanie ciągnikowych kosiarek do sprzętu traw. Wiele działek ma bowiem zaledwie 2-3 metrów szerokości [Górz 1985]. Obecny okres transformacji gospodarczych nie sprzyja przeprowadzaniu prac scaleniowych, szczególnie na terenach o znaczniejszych perspektywach turystycznych (głównie wokół Jeziora Czorsztyńskiego). Właściciele gospodarstw pozostających w szachownicy nie godzą się na komasację, ponieważ spodziewają się korzystnej sprzedaży niektórych działek na cele rekreacyjne. Do bardziej interesujących procesów związanych z rolnictwem Podhala należy bardzo szybki wzrost liczby traktorów w gospodarstwach rolnych, a także niektórych typów maszyn potowych i różnych środków transportu. Gdy idzie o traktory to ich ilość w latach powiększyła się aż o 87%. Duży przyrost ich liczby, wynoszący ponad 130%, miał miejsce w tym czasie na Skalnym Podhalu. Tutaj też obszar użytków rolnych na 1 ciągnik jest najmniejszy i nie przekracza 8 ha. Podobnie wysoka dynamika wystąpiła w Dolinie górnej Raby i w Dolinie Ochotnicy (tabela 79). Natomiast w pozostałych częściach regionu tempo zmian było wolniejsze (szczególnie w Pieninach). Wszędzie, poza wymienionymi wcześniej obszarami Doliny Ochot

188 nicy i górnej Raby, na 1 ciągnik przypada mniej niż 10 ha użytków rolnych. Uzasadnieniem dla takiej ilości ciągników w gospodarstwach Podhala nie mogą być tylko ich produkcyjne potrzeby. Bardziej racjonalne wydaje się zwrócenie uwagi na powszechną tutaj wielokierunkowość wykorzystania traktorów, związaną przede wszystkim z transportem materiałów budowlanych, drewna z lasów, a także różnych towarów na zaopatrzenie turystów i wczasowiczów. Jeszcze w latach 80. XX w. transport ten wykonywano w dużym stopniu przy użyciu koni, zwłaszcza na terenie Skalnego Podhala i Pogórza. Pogłowie tych zwierząt spadło jednak w ostatnich latach o ponad 4 tys. sztuk (o prawie 1/3). Także więc i z tego powodu powiększa się na Podhalu liczba traktorów, z których część stanowią tzw. samy, bardzo dobrze przygotowane przez miejscowych rzemieślników do pracy nawet w najtrudniejszych warunkach środowiska górskiego [Górz 1982], Dla potrzeb transportowych pewna część podhalańskich gospodarstw posiada również małe samochody dostawcze. Największą ich ilość (prawie 3% ogółu gospodarstw użytkujących ziemię) mają na Podhalu mieszkańcy z gmin turystycznych (Poronin, Kościelisko, Biały Dunajec, Krościenko). Wraz z powiększaniem się liczby ciągników wzrastała też w ostatnich latach w podhalańskim rolnictwie ilość różnych maszyn używanych do sprzętu zbóż i siana oraz zbioru ziemniaków. Przybyło szczególnie dużo traktorowych kopaczek do ziemniaków (w skali Podhala wzrost o ponad 122%), kosiarek (wzrost o 87%). Szczególnie znamienny był dla Podhala bardzo duży wzrost liczby kombajnów zbożowych, który zbiegł się w czasie z redukcją uprawy zbóż. W okresie Polski Ludowej nie było ich tu prawie w ogóle w prywatnym użytkowaniu. Natomiast w 1996 roku rolnicy posiadali ponad 230 sztuk. Są to jednak w większości stare egzemplarze, liczące powyżej 10 lat (60% ogółu), które dotarły tu z różnych krajów europejskich w ramach pomocy. W gminach: Łapsze Niżne i Nowy Targ, gdzie ich było najwięcej, udział tak starych kombajnów przekraczał 80%. Zarówno dawniej, jak i obecnie traktory i maszyny rolnicze koncentrują się głównie na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, gdzie skupia się też większość towarowego rolnictwa Podhala. W czterech gminach tego obszaru - w Czarnym Dunajcu, Jabłonce, Lipnicy Wielkiej i Nowym Targu, posiadających łącznie 44% ogółu użytków rolnych regionu i 40% gospodarstw rolnych, znajdowało się w 1996 roku 47% wszystkich ciągników, 54% kosiarek ciągnikowych, 71% kopaczek do ziemniaków a także 72% dojarek. Udziały te, z wyjątkiem ciągników, powiększyły się znacznie w ostatnim dziesięcioleciu (najbardziej, bo o 50% dojarek). Można w tym procesie dostrzegać wyraźnie postępującą polaryzację potencjału rolniczego Podhala, związaną z podziałem funkcjonalnym regionu, którego granice coraz ostrzej wyznacza postępujący rozwój turystyki. Tam, gdzie rolnictwo pozostaje nadal ważną dziedziną działalności gospodarczej, widać znaczniejszy postęp w jego sposobach produkcji, ponieważ musi ono sprostać współczesnym wymaganiom technologicznym i narastającej konkurencji.

189 Tabela 79. Zmiany w liczbie ciągników i niektórych maszyn rolniczych w miastach i gminach Podhala w latach Miasto/ Gmina Ciągniki % gospod. z ciągnikami 1996 Kombajny zbożowe zboża w ha na 1 kombajn Kosiarki ciągnikowe Kopaczki ciągnikowe Dojarki liczba liczba liczba liczba liczba Nowy Targ , Rabka , Szczawnica , Zakopane , Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska Czarny Dunajec , , , Czorsztyn , Jabłonka , Kościelisko , Krościenko , n/dunaicem Lipnica , Wielka Łapsze , Niżne Nowy Targ , Ochotnica , Dolna Poronin , Raba 162 Wyżna , Rabka , Szaflary , gm. tatrzańska Objaśnienia: jak w tabeli 65 Źródło: Spisy rolne 1986 i Rolnicze użytkowanie ziemi Przestrzeń przyrodnicza Podhala była jeszcze do niedawna użytkowana bardzo intensywnie, głównie za sprawą samego rolnictwa. Obecnie, kiedy powierzchnia upraw polowych uległa wyraźnemu ograniczeniu, znacznie rozszerzają się inne formy wykorzystania ziemi, związane użytkami zielonymi z turystyką, osadnictwem i infrastrukturą techniczną. Bardzo wolno

190 postępują w regionie zalesienia, chociaż ten kierunek zmian wydaje się najbardziej pożądany ze względu na uwarunkowania środowiskowe regionu, a także zwykłą kalkulację ekonomiczną, według której leśne użytkowanie przestrzeni górskich, posiadających bardzo słabe gleby, jest bardziej opłacalne niż użytkowanie rolnicze. Współcześnie użytki rolne zajmują na Podhalu około 98 tys. ha, a ich udział w ogólnej powierzchni prawie się nie zmienił w ostatnich kilku latach i wynosi około 50%. Zasadniczo zmieniła się natomiast struktura tych użytków, w wyniku dużego spadku powierzchni gruntów ornych. Zmniejszyła się ona bowiem w latach z około 60 tys. ha, do niecałych 26 tys. w 1996 (spadek o 57%). Najwięcej tego typu transformacji odnotowano na Skalnym Podhalu i na Pogórzu, gdzie w istniejących bardzo trudnych warunkach przyrodniczych działalność rolnictwa uległa największemu ograniczeniu. Jednak również na płasko położonych terenach Kotliny zmiany w powierzchni gruntów ornych miały znaczną skalę, co może sugerować, że proces odchodzenia od płużnego systemu użytkowania gruntów rolniczych był w ostatnich latach zjawiskiem powszechnym nie tylko na Podhalu, ale także na większości obszarów karpackich [Otoliński 1999; Kostuch, Lipski 2002]. Wśród zmian, charakterystycznych dla ostatnich kilku lat, związanych z rolniczym użytkowaniem ziemi, najważniejsze dotyczą znacznej redukcji uprawy zbóż i ziemniaków. Zostały one zapoczątkowane już dosyć dawno, ale obecnie, w warunkach gospodarki rynkowej, gwałtownie przyspieszone. W 1996 roku ogólny areał zasiewów wynosił na Podhalu tylko 23 tys. ha i był aż o 69% mniejszy niż w 1988 i o 83% niż w 1931 [Górz 1994]. Najbardziej, bo ponad 4 razy zmalały uprawy na Skalnym Podhalu, gdzie w 22 wsiach i w Zakopanem pod zasiewami znajdowało się w 1996 roku niecałe 1,5 tys. ha ziemi, gdy w 1988 było to jeszcze prawie 8 tys. ha. Niewiele mniejszą skalę miały też te zmiany na Pogórzu i w Kotlinie Orawskiej (tabela 80). Zdecydowanie wolniejsze natomiast były one w Dolinie górnej Raby i Ochotnicy, gdzie znaczne bezrobocie wśród ludności rolniczej stanowi dodatkowy problem gospodarczy. W stosunku do poprzednich okresów, a w szczególności do roku 1988, najbardziej zmalała na Podhalu uprawa zbóż i roślin pastewnych, w tym głównie koniczyny. Rośliny zbożowe, do których tradycyjnie należały przede wszystkim owies i żyto, są teraz uprawiane na powierzchni około 12 tys. ha, tj. o 6 tys. ha mniejszej niż w 1988 roku. Najszybciej kurczy się uprawa żyta, które w wielu wsiach nie jest już uprawiane w ogóle. Podobnie, chociaż nieco wolniej, maleje też uprawa jęczmienia. Równocześnie aż o 60% powiększyła się w latach w regionie powierzchnia pszenicy. W rezultacie opisanych zmian, pszenica stała się teraz drugim po owsie zbożem Podhala, zajmującym łącznie z pszenżytem prawie 1/3 ich ogólnej powierzchni. Ponieważ w tym samym czasie bardzo dużym ograniczeniom uległa uprawa na gruntach ornych roślin pastewnych (tabela 80), dlatego zboża były w 1996 roku najważniejszą grupą roślin, a ich udział w powierzchni zasiewów wzrósł do 51%, wobec niecałych 30% w roku 1988 [por. Otoliński 1999].

191 Tabela 80. Użytkowanie gruntów rolniczych na Podhalu (w granicach administracyjnych) 1 Użytki zielone 1 0) G u 0 S a5u O X a Z o a 8 t N % użytków rolnych 1 72,1 I r 31,4 i 1 90, ,3 1 ha w V i % użytków rolnych f 42,2 I 1 18,8 1 68,7 ha w 1988 CO co 00 39,4 931 i 304 I % użytków rolnych 1 27,2 ] i 67,6 i 9,0 I 5,6 15,1 ha w 1996 % użytków rolnych 1 57,8 I ha w Miasto/ Gmina CO co Oi H I I 420 rh O ,3 1 16,7 60,5 I 1275 I I j I , , , , , O ty o co! 79,0 I 1 37,0 I 1 76, ,5 I i 33,2 1 26,9! 35, I O co co 20,9 61,6 23,4 8, I I 1634 l 2992 I ,7 74,6 64,7 I I 2060 I J I , , , , , ,4 f 72,9 i 67,6 I 1 92,6 I 1 46, , o O i 35,0 I 35,6 1 53, CO co o co O o co co o 274! ,2 12, ,3 I 30,8 26,5 32,0 6,8 1 52,4 lo co 00 CO ,9 I I ,0 64,3 45, I I! 2489I 80,2 86, I I I 3276 I 7126 I I f ] , , Nowy Targ 1Rabka 1Szczawnica 1 I Zakopane Biały Dunajec Bukowina Tatrzańska 1Czarny Dunajec 1 1Czorsztyn 1 ijabłonka 1 1Kościelisko 1 Krościenko n/dunajcem 1Lipnica Wielka I 1Łapsze Niżne Nowy Targ 1 IOchotnica Dolna I 1Poronin 1 Raba Wyżna 1 1Rabka 1 1Szaflary 1 gm. tatrzańska Objaśnienia: jak w tabeli 7 Źródło: Spisy rolne 1988 i 1996

192 Ryc. 23. Użytkowanie ziemi w gospodarstwach indywidualnych w regionach Podhala w latach 1988 (I) i 1996 (II) A - powierzchnia ogólna (ha); B - powierzchnia użytków rolnych (ha); C - powierzchnia gruntów ornych (ha)

193 Uprawa zbóż znika prawie zupełnie z wyżej położonych części Podhala. Np. w 1996 roku, we wspomnianych już wcześniej 22 wsiach Skalnego Podhala uprawiane były one na powierzchni 800 ha, czyli po niecałe 40 ha w każdej wsi. Większe powierzchnie zbóż można spotkać było w tym roku tylko w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i w Dolinie górnej Raby. Głównie na Skalnym Podhalu, ale także w innych częściach regionu ograniczana była też w latach uprawa ziemniaków. W 1996 uprawiano ich na Podhalu mniej niż w 1988 o prawie 4 tys. ha, tzn. o 40%. Podobnie jak w przypadku zbóż, również i ziemniaki występują teraz głównie (prawie połowa ogólnego areału) na obszarze Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Tutaj też zajmują często ponad 30% całości upraw. Jedynie na Skalnym Podhalu ich udział jest jeszcze wyższy (tabela 81), co wiąże się zarówno z przedstawioną wcześniej redukcją zbóż i ogólnym wycofywaniem rolnictwa polowego z tego górskiego obszaru, jak również z ich rolą w odżywianiu miejscowej ludności i turystów. Oddzielnym problemem charakteryzowanych zmian w podhalańskim rolnictwie są duże ograniczenia w uprawie roślin pastewnych, które jeszcze pod koniec okresu Polski Ludowej zajmowały ponad połowę powierzchni gruntów ornych. Na samą koniczynę przypadało wtedy ponad 40% zasiewów. Na terenach położonych powyżej m n.p.m. jej udział był jeszcze wyższy i dochodził nawet do 60%. Natomiast w 1996 roku powierzchnia pastewnych spadła do zaledwie 6 tys. ha (z prawie 32 tys. ha w 1988 roku), a udział w zasiewach do niecałych 22%. Trudno o logiczną interpretację tych zmian, które w praktyce oznaczają wyraźne pogorszenie jakości wytwarzanych teraz pasz, ponieważ większość pól uprawnych, które wcześniej wykorzystywano pod zboża, koniczynę i ziemniaki, zostało wykazanych w spisie rolnym z 1996 roku jako łąki, gdy tymczasem obserwacje wskazują że pola te w znacznym procencie odłogują i nie są przez rolników użytkowane. Z danych spisu rolnego z 1996 roku wynika, że ten kierunek zmian w uprawach paszowych występował w Karpatach prawie wszędzie [Otoliński 1999; Kostuch, Lipski 2002]. Jednak na Skalnym Podhalu i w okolicy Nowego Targu oraz na Pogórzu był dominujący. Tu bowiem uprawa pastewnych (głównie koniczyny) zanikła prawie zupełnie (tabela 81). Natomiast w znacznym stopniu jest ona jeszcze praktykowana w Dolinie górnej Raby i w Pieninach. Te tendencje zmian w powierzchni i w strukturze upraw, występujące na Podhalu po roku 1988, są częścią trwającego tu już od pewnego czasu procesu gospodarczego, który powoduje odchodzenie miejscowego rolnictwa od wielokierunkowej produkcji i wiąże się z ograniczaniem ilości uprawianych roślin w systemie polowym, a coraz wyraźniejszym podporządkowywaniem działalności rolnictwa wytwarzaniu pasz, opierając się na systemie łąkowym. Jest to najbardziej optymalny kierunek gospodarczego wykorzystania przestrzeni rolniczej gór [Bański 1999; Handschur, Wagner 1998]. Obecnie w strukturze użytków rolnych dominuje kompleks paszowy, na który prawie w 80% składają się użytki zielone, a jedynie 20% różne uprawy (owies, część ziemniaków, koniczyna, okopowe pastewne). W 1988 roku udział użytków zielonych (łąk i pastwisk) w ogólnej powierzchni przeznaczonej na pasze był prawie o połowę niższy i wynosił 44%. W związku z przed-

194 coo) Ucd J3 'fi 45 'O O ct, cd fi so fi *03 cd N -s NU0) *E ofi< 45 0 fi 1 -ł->cq fi O. fi 43 <03 O U 'O,A4.5 "fi a0) N 'O 8 "fi -s Nh&ŹO O. N 'fi S 00 jd 'fi Ei 42 fi Pastewne Ziemniaki Zboża Powierzchnia zasiewów i & a t st N ha i i & a i ha %pow. zasiewów ha 1988 %pow. zasiewów ha 1996 %pow. zasiewów ha 1988 %pow. zasiewów Obszary Podhala ha ha ha 7, , , , , , j J ,2 t ,9 I ,8 1 I ,2 I ,1 I I , , , , , , O co , , , , , , ,1 I I 53,0 I , I , I 1 28,9 I I 1197 O o<n I , , ,2 00 o 00 14, , , , , , , , , , ,8 I , ,0 i , , I Skalne Podhale 1Pogórze Kotlina Wschód Kotlina Zachód 1Pieniny Dolina górnej Raby Dolina Ochotnicy Razem Źródło; Spisy rolne z 1988 i 1996

195 stawionymi tendencjami zasadniczo zmieniły się na Podhalu w latach tzw. kierunki rolniczego użytkowania ziemi, wyznaczone na podstawie dominującej na danym terenie grupy roślin uprawnych (użytków zielonych, koniczyny, zbóż i innych roślin). W 1988 roku region cechował się obecnością wielu różnych kierunków paszowych, opartych jednak głównie na uprawie koniczyny oraz na użytkowaniu łąk i pastwisk. Obecnie natomiast na większości jego obszarów kierunki te, nastawione także na wytwarzanie pasz, oparte są prawie wyłącznie na użytkowaniu łąk i pastwisk, a jedynie na wspomnianych wcześniej terenach górnej Raby i w Pieninach także na koniczynie. Współczesne kierunki rolniczego użytkowania ziemi uległy więc, w porównaniu z rokiem 1988, znacznej ekstensyfikacji. Te zmiany zasługują na szczególną uwagę, gdyż są zgodne z oczekiwaniami ekologów i mogą doprowadzić do ukształtowania się w tym regionie górskich racjonalnych form rolnictwa. Istnieje jednakże uzasadniona obawa, że zaniechanie działalności rolniczej widoczne w pozostawianiu ziemi bez uprawy może doprowadzić do jej degradacji. Jak bowiem zauważa Niewęgłowska [2001], rezygnacja z prowadzenia produkcji rolniczej doprowadzić może do negatywnych i nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym, podobnych do tych, jakie powoduje intensyfikacja i specjalizacja produkcji. Jej zdaniem, zaniechanie działalności rolniczej doprowadza do degradacji krajobrazu i zaniku niektórych, dziko żyjących roślin i zwierząt. Wiele ich gatunków znalazło swoje miejsce do życia i może przetrwać tylko dzięki kontynuacji tradycyjnej uprawy roli. Większość tych gatunków wymaga stabilnej i zróżnicowanej przestrzeni do życia. W opisanej poprzednio sytuacji, konieczne staje się sporządzenie tzw. programów rolno-środowiskowych, dotyczących zalesiania i subwencjonowania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Takie programy funkcjonują już w Unh Europejskiej [AMA- Gesetz..., 2000], a do ich powszechnej realizacji Polska zostanie zobowiązana po uzyskaniu członkostwa. Wychodząc naprzeciw tym zadaniom, wprowadzono już w naszym kraju pilotażowo program rolno-środowiskowy w woj. warmińsko-mazurskim i podkarpackim. Stanowi on instrument wdrażania europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 [Liro 2001]. Przystąpiono też do realizacji programu zalesień, ale rezultaty są na razie niewielkie. W powiecie nowotarskim powiększono powierzchnię leśną w okresie zaledwie o 198 ha. Większość zalesień miała miejsce w sektorze prywatnym (prawie 89% ogółu zalesień). Warto zauważyć, że proces ten nie wykazuje wyraźniejszej dynamiki czasowej i każdego roku zalesia się podobne powierzchnie. Jak się wydaje, trudno będzie na pewnych obszarach Podhala zmienić stan zalesienia, albowiem przeznaczenie gruntów pod las oznacza zaakceptowanie trwałego ich użytkowania w tej właśnie formie. Tymczasem wielu właścicieli nieużytkowanych obecnie gruntów, które mogłyby zostać zalesione, bezy na ich sprzedaż na inne cele - nierolnicze i nieleśne. W związku ze znacznym odłogowaniem gruntów ornych, które formalnie ujęte są w statystykach rolniczych jako użytki zielone, niezmiernie ważnym zagadnieniem jest sposób ich dalszego użytkowania i przeciwdziałania przyrodniczej degradacji. Tereny nieuprawiane podlegają niekontrolowanej suk

196 cesji roślinności krzaczastej oraz drzew, prowadzącej do zmniejszenia otwartych przestrzeni [Niewęgłowska 2001]. Sprawa wydaje się też istotna ze względu na znaczenie rolnictwa w kształtowaniu podhalańskiego krajobrazu. Jest on pod wieloma względami niepowtarzalny, ponieważ odzwierciedla rzadko spotykane na innych obszarach kraju stosunki agrarne i występujące tylko tutaj sposoby gospodarowania. Zmiany w hodowli zwierząt Stwierdzone przekształcenia w strukturze upraw wynikają z uwarunkowań ekonomicznych rolnictwa powstałych w Polsce po roku Spowodowały one, że produkcja zbóż, a także ziemniaków okazała się nieopłacalna w trudnym środowisku górskim. Do pewnego stopnia nowe perspektywy ma tutaj hodowla bydła i owiec, oparta na użytkowaniu łąk i pastwisk, wspomagana jedynie koniczyną, ziemniakami i w niewielkim stopniu - zakupionymi paszami treściwymi. Rezygnacja z upraw zbożowych i z ziemniaków może spowodować znaczny przyrost użytków zielonych. Może on być wszędzie duży, co stwarza możliwości oparcia chowu zwierząt na naturalnych paszach. Ekologiczne sposoby chowu stanowić będą ważny składnik oferty turystycznej Podhala, a także wpływać dodatkowo na wzrost dochodów gospodarstw rolnych. Mogą się do tego przyczynić stosowane już powszechnie przez tutejszych rolników nowe sposoby konserwacji pasz zebranych na łąkach (kiszonki), które dotarły tutaj z krajów alpejskich. Tabela 82. Zmiany w poziomie i strukturze chowu zwierząt produkcyjnych na Podhalu w latach Liczba zwierząt w sztukach Procentowy udział w sztukach dużych dużych bydła owiec Obszary Podhala zmiany = Skalne Podhale ,8 58,6 71,3 20,1 12,9 Pogórze ,8 54,8 69,8 13,9 6,3 Kotlina Wschód ,8 59,0 74,0 11,1 5,0 Kotlina Zachód ,5 69,6 80,5 5,8 3,1 Pieniny ,7 50,1 64,1 10,2 3,7 Dolina górnej Raby ,4 60,3 73,6 7,9 2,9 Dolina Ochotnicy ,9 55,8 59,4 2,8 0,3 Źródło: Spisy rolne z 1988 i 1996 W 1996 roku ogólna liczba zwierząt gospodarskich (bydła, trzody chlewnej, owiec i koni) przeliczona na tzw. sztuki duże wynosiła niecałe 103 tys.

197 sztuk i była o prawie 23% niższa niż w 1988 roku. Najbardziej, bo ponad 2,5 razy, zmalało w tym czasie pogłowie owiec. Duży regres (o prawie 48%) dotyczył też trzody, a nieco mniejszy (o 34%) koni. Natomiast pogłowie bydła zmalało tylko o 6,6%. W ten sposób chów bydła w podhalańskim rolnictwie zyskał jeszcze bardziej na znaczeniu i stał się wiodącą gałęzią jego działalności. Jeśli w 1988 roku udział bydła w ogólnej liczbie zwierząt wyliczonych w sztukach dużych wynosił niecałe 61%, to w 1996 wzrósł do prawie 74%. Ten kierunek zmian w chowie charakteryzował większość obszarów polskich Karpat, w rezultacie nie doszło tutaj do tak dużych ograniczeń w pogłowiu bydła, jak na innych obszarach kraju. Podobnie przebiegały też zmiany w Austrii, gdzie w rejonie wysokoalpejskim i na przedgórzu Alp nie zanotowano dużych ubytków w pogłowiu bydła. Są to bowiem rejony o małych możliwościach dla innych gałęzi rolnictwa [Handschur, Wagner 1998]. Wskaźniki obrazujące poziom chowu bydła są na Podhalu wysokie, a obszar ten stanowi jeden z najbardziej intensywnych regionów hodowlanych w Polsce. Dużą gęstością bydła na 100 ha użytków rolnych, przekraczającą często 80 sztuk, wyróżniają się przede wszystkim gminy położone w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, a także na Skalnym Podhalu. Na wschodzie regionu wskaźniki są dużo niższe i rzadko wynoszą ponad 60 sztuk, a w Dolinie Ochotnicy na 100 ha przypadało w 1996 roku tylko 48 sztuk bydła. To zróżnicowanie przestrzenne w gęstości pogłowia wiąże się zarówno z tradycjami hodowlanymi, silnymi szczególnie w części podtatrzańskiej Podhala [Leszczycki 1938; Hermanowicz-Nowak, Wesołowska 2000], które motywował wyrób oscypków, jak i możliwościami zbytu mleka do miejscowych mleczarni. Współcześnie bardzo ważna jest też możliwość wykorzystania mleka i jego przetworów w gospodarstwach turystycznych, które często zajmują się chowem mlecznych krów. W roku 1996 udział krów w ogólnym pogłowiu bydła wynosił nieco ponad 60% i był podobny jak w W kilku gminach turystycznych był jeszcze wyższy (Poronin, Biały Dunajec) i wynosił od 66 do 68%. Największe skoncentrowanie sztuk mlecznych występuje w Kotlinie, gdzie skupia się ponad 51% ich ogólnego pogłowia. Tutaj też spotyka się gospodarstwa posiadające po kilka lub nawet kilkanaście sztuk. Jak można zauważyć na podstawie danych zawartych w tabeli 83, chów bydła jest podstawowym kierunkiem rolnictwa Podhala. Nawet w miastach zwierzęta te utrzymuje z reguły ponad połowa gospodarstw rolnych. We wsiach bydło posiada zwykle ponad 80% rolników, a w rejonach towarowego rolnictwa - nawet ponad 92% (tabela 83). Kierunki chowu są zróżnicowane, z przewagą mleczno-mięsnych, co znajduje wyraz w powszechnym utrzymywaniu przez gospodarstwa krów mlecznych. Posiada je z reguły 90% gospodarstw zajmujących się chowem bydła. Jak jednak zauważył Guzik [2002], we wsiach turystycznych mniejsze gospodarstwa, przyjmujące gości, zaczynają rezygnować z utrzymywania sztuk mlecznych, gdyż jest to dla nich zbyt czasochłonne zajęcie i poprzestają na chowie opasów. W wielu wsiach tego rejonu mieszkańcy prowadzą na dużą skalę wyrób wspomnianych oscypków, sprzedawanych następnie do handlu lub bezpośrednio w miejscowościach najbardziej odwiedzanych przez turystów. Pewną ich część sprzedaje się także w ośrodkach polonijnych w USA [Strauchmann 2001].

198 Miasto/Gmina Liczba gospodarstw ogółem w tym %posiadających bydło krowy trzodę owce konie Nowy Targ ,7 55,7 8,2 21,5 20,0 Rabka ,0 62,6 16,6 12,2 26,7 Szczawnica ,6 45,0 9,2 10,5 20,1 Zakopane ,3 60,2 3,8 26,5 50,3 Biały Dunajec ,5 76,7 10,5 34,1 25,0 Bukowina Tatrzańska ,2 85,3 24,3 32,0 39,6 Czarny Dunajec ,8 80,8 24,1 15,8 29,4 Czorsztyn ,2 77,3 48,5 5,7 41,1 Jabłonka ,9 90,7 36,9 1,8 22,0 Kościelisko ,7 89,8 22,3 29,3 27,9 Krościenko n/dunajcem ,8 63,4 34,8 7,6 31,8 Lipnica Wielka ,2 87,8 52,3 0,1 25,6 Łapsze Niżne ,2 89,9 64,2 23,4 52,3 Nowy Targ ,8 91,0 29,9 13,0 45,0 Ochotnica Dolna ,6 86,6 65,0 1,3 60,6 Poronin ,1 85,7 16,4 40,7 25,5 Raba Wyżna ,9 80,8 26,2 5,6 24,6 Rabka ,1 80,5 25,9 12,5 38,6 Szaflary ,8 93,0 16,9 31,3 32,5 Źródło: Spis rolny 1996 Szczególnie złożonym problemem pozostaje od dawna na Podhalu chów owiec, nie tylko ze względów ekonomicznych, ale także społeczno-kulturowych. Podstawową sprawą jest wspomniany już wcześniej bardzo duży spadek pogłowia, który ujawnił się szczególnie po roku Obecne pogłowie wynoszące niewiele ponad 58 tys. sztuk oznacza cofnięcie podhalańskiego owczarstwa do początków lat 60. XX w. Wtedy podjęty został zakaz wypasu owiec w Tatrach, ale równocześnie wprowadzono różne zachęty materialne dla hodowców, które sprzyjały wzrostowi pogłowia [por. Hermanowicz-Nowak, Wesołowska 2000]. Udostępniono im też kilka nowych terenów wypasowych w Bieszczadach, w Pieninach, a nawet w Sudetach, dokąd transportowano zwierzęta koleją lub samochodami, po zniżonych opłatach. Obecnie część owiec jest wypasana na lotnisku w Krośnie. Bardzo skutecznym posunięciem, które sprzyjało rozwojowi chowu owiec, była w spom niana Ustawa Górska, która wspomagała finansowo tutejsze owczarstwo i w okresie jej funkcjonowania pogłowie wzrosło o ponad 90 tys. sztuk. Jednak nie tylko te działania miały wpływ na wysoką dynamikę chowu owiec. Lata 80. były okresem bardziej sprzyjającym polskiemu rolnictwu. Inne było też w tym czasie w Polsce zapotrzebowanie na produkty pochodzące z hodowli tych zwierząt, a także inne uwarunkowania systemowe w zakresie importu owczych skór i sprzedaży wytwarzanej tutaj przez rzemieślników odzieży skórzanej (zwłaszcza słynnych na cały kraj kożuchów).

199 Ryc. 24. Zmiany w strukturze pogłowia zwierząt gospodarskich w sztukach dużych w regionach Podhala A- bydło, B - owce, C - inne Tradycyjnie najważniejszymi rejonami chowu owiec były zawsze na Podhalu tereny Podtatrza (głównie Skalne Podhale), gdzie w szczytowym okresie rozwoju, tzn. w 1988 roku na 100 ha użytków rolnych przypadały prawie 284 owce. Niewiele mniej (około 220 na 100 ha użytków rolnych) było też owiec na Pogórzu Spisko-Gubałowskim. Na innych terenach poziom chowu był niższy, szczególnie na Orawie i w Dolinie Ochotnicy. Po zmianach, które wcześniej opisano, wysokim poziomem chowu cechuje się nadal Skalne Podhale, ze wskaźnikiem prawie 161 sztuk na 100 ha użytków rolnych. O prawie połowę niższą wartość ma ten wskaźnik na Pogórzu. Poza tymi dwoma rejonami, o większym znaczeniu owczarstwa mówić można jeszcze w gminie Nowy Targ, co należy łączyć z działalnością tutejszych kuśnierzy. W rejonach wysokiej obsady owce utrzymuje z reguły ponad 30% rolników (zobacz tabela 83). W gminie Poronin wskaźnik ten w 1996 roku był najwyższy i dotyczył prawie 41% rolników. Poza Skalnym Podhalem i Pogórzem Spisko-Gubałowskim wyższe odsetki gospodarstw utrzymujących owce miała w tym roku tylko gmina Czarny Dunajec, gdzie motywem chowu jest produkcja oscypków. Nadal mało rolników interesuje się owcami w rejonie Pienin. Podjęte działania nad odrodzeniem podhalańskiego owczarstwa powinny uwzględniać kilka aspektów. Pierwszym z nich jest konieczność podtrzymania tradycyjnej kultury pasterskiej, stanowiącej nie tylko istotny składnik walorów turystycznych regionu, ale także element góralskiej tożsamości, kształtujący ich zachowania, zwyczaje, strój i gwarę. Tej roli nie spełnia w żadnym przypadku prowadzony w Tatrach, w skromnym zakresie tzw.

200 kulturowy wypas owiec. Jednocześnie trudno oczekiwać, że w zmieniającym się świecie uda się zachować stare formy pasterstwa, które kształtowały się przez wieki w Tatrach, a od ponad 40 lat funkcjonują tu tylko w szczątkowej postaci. Drugi z aspektów dotyczy ekonomicznych funkcji owczarstwa w gospodarce Podhala. Udział owiec w produkcji globalnej regionu jest znikomy, ale w przypadku wielu pojedynczych wsi jest bardzo znaczny i w istotny sposób wpływa na kształtowanie budżetów rodzin góralskich. Dotyczy to szczególnie tych miejscowości Skalnego Podhala i Pogórza Spisko-Gubałowskiego, które mają niewiele innych możliwości rozwoju prowadzenia rolnictwa. Kolejna grupa spraw dotyczących podhalańskiego owczarstwa wiąże się z koniecznym zagospodarowaniem gruntów wykorzystywanych wcześniej pod różne uprawy rolnicze, które obecnie w dużej części ugorują. Mają one znaczną powierzchnię, której tylko niewielka część będzie zalesiona i sprawą otwartą pozostaje sposób ich dalszego użytkowania. Chów owiec wydaje się tu więc pewną szansą zarówno dla zrealizowania określonych celów ekologicznej ochrony gruntów porolniczych, jak również dla ich właścicieli na wzrost dochodów. Duża ich część pochodzi obecnie ze sprzedaży jagniąt do Włoch, którą hodowcy uważają za opłacalną oraz z oscypków. Zupełnie nie opłaca się natomiast sprzedaż wełny i skór, ponieważ ich ceny są w kraju bardzo niskie [Strauchmann 2001]. Wyniki batalii toczonej od lat o oscypka będą mieć duży wpływ na dalszy rozwój chowu owiec, choć niezależnie od decyzji dotyczącej obecności tego produktu na rynkach Unii Europejskiej, trzeba podejmować też inne działania, które ten rozwój zdynamizują. Szansą jest wprowadzany właśnie teraz program unijny SAPARD, który w odniesieniu do owczarstwa stwarza możliwości wsparcia finansowego dla hodowców utrzymujących nie więcej jak 100 sztuk stada matek i nie mniej niż sztuk 10. Preferowanym w tym programie jest chów o kierunku mięsnym, który nie miał na Podhalu większych tradycji, a obecnie zyskuje coraz bardziej na znaczeniu, ze względu na wymogi rynków zagranicznych. Sprawa zmiany kierunku produkcyjnego owczarstwa wydaje się też niezmiernie ważna ze względu na rynek krajowy, na którym prawie w ogóle nie oferuje się mięsa z jagniąt i baraniego i nie podaje go w naszych restauracjach. Dotyczy to szczególnie głównych ośrodków turystyki podhalańskiej, gdzie dania z tego mięsa należą do rzadkości. W gospodarce Podhala szczególne miejsce zajmował zawsze chów koni, związany nie tylko z gospodarką rolną i leśną, ale także z transportem towarów i usługami turystycznymi. Do dziś zresztą ich pogłowie jest tu nadal znaczne, mimo postępującej mechanizacji gospodarstw rolnych i stale wzrastającej liczby samochodów i traktorów. Większy spadek chowu (o prawie 1/3) odnotowano w tym regionie dopiero w ostatnich kilku latach. Wcześniej ubytki były mniejsze. Nadal jednak z reguły ponad 1/3 ogółu gospodarstw rolnych utrzymuje konia, a w Zakopanem nawet połowa. Najwyższe odsetki gospodarstw z końmi mają przede wszystkim gminy o mocno zróżnicowanej rzeźbie, silniej zalesione, gdzie często dodatkowym zajęciem ludności jest praca przy zwózce drewna. Dotyczy to szczególnie Ochotnicy Dolnej, w której takich gospodarstw jest ponad 60% ogółu. Wysokie odsetki gospodarstw z końmi ma też kilka gmin turystycznych (Bukowina Tatrzańska, Czorsztyn), a także szereg

201 wsi położonych w zapleczu Nowego Targu. Najmniej koni utrzymują gospodarstwa na Orawie, gdzie warunki orograficzne nie utrudniają stosowania traktorów zarówno przy uprawie pól, jak i w transporcie (tabela 84). Podobnie jak w przypadku owiec, duże różnice przestrzenne występują również w hodowli trzody chlewnej. Ogólny poziom chowu tych zwierząt jest jednak niski i ciągle spada w związku z ograniczaniem powierzchni ziemniaków i zbóż paszowych. Większe zainteresowanie tymi zwierzętami występuje tylko w Pieninach (tabela 84), na Spiszu, gdzie np. w gminie Łapsze Niżne w 1996 roku świnie posiadało prawie 65% ogółu gospodarstw rolnych oraz w niektórych wsiach orawskich (szczególnie Lipnica Wielka). Zmiany w rolniczym użytkowaniu ziemi, a szczególnie w chowie zwierząt spowodowały znaczne obniżenie poziomu intensywności podhalańskiego rolnictwa. Wcześniej, w latach 80. XX w. zaliczane było ono w większości do wysoko lub bardzo wysokointensywnego (rycina 25). Osiągnięcie tego stanu produkcyjnego połączone było, jak to poprzednio podkreślano, z intensywnym wykorzystywaniem gruntów ornych, które obsiewano zbożami i ziemniakami, oraz pastwisk położonych poza terenem Podhala - w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, a nawet w Sudetach. W sumie dawało to możliwość utrzymywania znacznie większej niż obecnie liczby zwierząt, w tym szczególnie owiec. Wtedy też występowały spore różnice pomiędzy zachodnią częścią regionu, gdzie dominowało rolnictwo bardzo wysokointensywne, a jego wschodnimi obszarami, z przewagą gospodarki średniointensywnej (rycina 25). Współcześnie te różnice nie są już tak duże. Niemniej nadal wysokie wskaźniki intensywności, wyliczone w punktach, przekraczające 300 punktów mają głównie gminy położone w Dolinie górnej Raby, gdzie zarazem warunki środowiskowe są nieco lepsze. Także w centrum Kotliny Nowotarskiej (głównie gmina Nowy Targ) sytuacja jest niewiele gorsza. Natomiast na wschodzie regionu (miasto Szczawnica, gmina Krościenko i Ochotnica Dolna) przeważa rolnictwo średnio- i niskointensywne. Zestawiając warunki przyrodnicze podhalańskiego rolnictwa z jego wynikami produkcyjnymi, które dobrze oddaje wskaźnik intensywności, można stwierdzić, że są one relatywnie wyższe niż w wielu innych częściach Karpat i Pogórza Karpackiego, posiadających dobre gleby i znacznie korzystniejsze warunki wegetacji roślin. Dotychczas główny wpływ na tę sytuację miały tradycje rolnicze i pasterskie, które są podtrzymywane przez kolejne pokolenia mieszkańców, bez koniecznego odnoszenia się do racji ekonomicznych. Jednak dokonujące się w ostatnim czasie przekształcenia w stosunkach gospodarczych Podhala, które są w znacznym stopniu wymuszane przez prawa gospodarki rynkowej, mogą zasadniczo zmienić te zachowania ludności. Znaczne przekształcenia w samym rolnictwie i w gospodarowaniu rolniczymi gruntami mogą przynieść wprowadzenie w życie, wspomnianej już wcześniej, ustawy o zalesianiu najsłabszej ziemi, użytkowanej rolniczo. Trudne do przewidzenia są też skutki, jakie dla rolnictwa górskiego przyniesie wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Może się z tym wiązać wiele ograniczeń dla jego działalności z tytułu poszerzenia funkcji Podhala w zakresie ochrony tutejszej przyrody. W tym kontekście oczekiwać można dalszych transformacji w użytkowaniu ziemi i znacznych zmian w funkcjach obszarów górskich.

202 < >O) 0>? ł =Ł 00O) p S o 03 * >> *0u # cdfi s s * 3 co u cd nd o a coo bo N«4a> "B fi 1 o Q* C? cd s N 00 o pti E-< i Owce 1 Konie I i 1988 I na 100 liczba liczba liczba liczba 1996 I liczba gospodarstw z końmi l Trzoda I 1996 I ha U R liczba liczba zmiany 1988= Bydło % ogółu liczba liczba zmiany 1988= liczba na 100 haur liczba ogółem liczba ogółem Obszary Podhala , ,9 62, ,1 79, Skalne Podhale I ,61 t> 00 <N 00 I [ 2117 ] I ,6 I 152, I ,3 I 1 77,2 I t ) N U 'P bc o C U ,7 O 00 co [> ,2 59, ,9 79, ,5 00 o ,0 56, ,1 76, I ] CO o co co 1 27, I 9124 I I 1 74,0 I ,7 I I 1 79,7 I 1 45,6 I Kotlina Zachód Kotlina Wschód 1 P-i , ,1 54, ,8 48, , ,5 66, ,2 47, Dolina górnej Raby Dolina Ochotnicy Źródło: Spisy rolne z 1988 i 1996

203 Ryc. 25. Intensywność produkcji rolniczej - roślinnej i zwierzęcej w 1986 roku. In ten sywność wg liczby punktów: 1. poniżej 250, , , 4. ponad 350 Rozwój górskiego rolnictwa na Podhalu nastąpi z pewnością wieloma drogami, zależnie od roli, jaką spełnia ono w życiu ekonomicznym poszczególnych gospodarstw. W większości przypadków jest to i będzie nadal rola uzupełniająca, wynikająca z niewielkiego udziału w kształtowaniu ich dochodów, głównie w formie samozaopatrzenia. Istnieje szansa na silniejsze powiązanie ich produkcji z turystyką. Jeśli ta dziedzina gospodarki podhalańskiej osiągnie większą skalę, można również Uczyć na wzrost popytu na produkty tutejszego rolnictwa, takie jak mleko i mięso. Jednak dla części gospodarstw położonych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rolnictwo, na które składa się tu głównie chów bydła, pozostanie jeszcze dosyć długo ważnym zajęciem ludności. Te gospodarstwa miały już wcześniej charakter towarowy, a obecnie, aby pozostać na rynku, muszą znacznie zmienić sposób prowadzenia chowu, uwzględniając jego ekonomiczne uwarunkowania oraz surowe normy jakościowe obowiązujące teraz w polskim mleczarstwie. Nowocześnie zorganizowany chów bydła na Podhalu może być bardzo konkurencyjny w stosunku do terenów nizinnych, ze względu na niskie koszty uzyskania paszy. Hodowcy upowszechniają już tutaj nowe sposoby jej konserwacji w postaci foliowanych kiszonek traw. Problemem pozostaje jednak ciągle mała skala produkcji pojedynczych gospodarstw związana z niewielkim areałem posiadanej ziemi. Za optymalne uważa się obecnie stada krów liczące po około 20 sztuk [Handschur, Wagner 1998], dla których niezbędna powierzchnia paszowa wynosi blisko 20 ha. Tymczasem na Podhalu takich gospodarstw prawie w ogóle nie ma. Pewnym rozwiązaniem, przynajmniej dla części gospodarstw chcących posia

204 dać takie stada, może być dzierżawa użytków zielonych oraz organizowanie grup producenckich. Dodatkowym atutem podnoszącym konkurencyjność podhalańskiego mleczarstwa jest możliwość wdrożenia tu ekologicznych metod chowu bydła. Wzorem krajów alpejskich można dzięki tak zorganizowanej hodowli uzyskać różne korzyści, związane z wyższą ceną i zachętą do odwiedzania takich miejsc, gdzie wytwarza się zdrową żywność.

205 WIZJE PODHALA - NIEZBĘDNE UWARUNKOWANIA ICH REALIZACJI

206 W latach 90. ubiegłego wieku nastąpiło wiele korzystnych zmian w gospodarce naszego kraju, ale niestety było też wiele różnych ograniczeń utrudniających wypracowanie jasnej wizji rozwoju regionalnego Polski. Niełatwo było w zaistniałych warunkach określać perspektywy społeczno-gospodarcze poszczególnych miast i gmin. Podstawowe trudności wiązały się nie tylko z brakiem środków kapitałowych, pozwalających swobodnie prognozować rozwój tych jednostek, ale także z bardzo powolnym przyswajaniem sobie przez polskie społeczeństwo zasad demokratycznego państwa, z których wynikały realne możliwości oddziaływania każdego obywatela na przyszłość swojego miejsca zamieszkania. Podstawowe znaczenie dla kształtowania nowych zachowań mieszkańców wobec zachodzących w naszym kraju zjawisk, a także ich udziału w rozwiązywaniu problemów środowiska lokalnego miało powierzenie gminom odpowiedzialności za rozwój podległych im obszarów i wyposażenie ich w odpowiednie kompetencje oraz w środki budżetowe umożliwiające realizację nakreślonych zadań. Duże znaczenie dla tego procesu miała też, wspomniana już wcześniej, ustawa o indywidualnej działalności gospodarczej z roku 1988 oraz podjęte w późniejszym okresie prace nad przygotowaniem strategii rozwojowych miast i gmin. Zwłaszcza ta ostatnia inicjatywa stwarzała szansę na możliwie szerokie włączenie mieszkańców do dyskusji o przyszłości ich miejsca zamieszkania, bowiem - z założenia - strategia miała być efektem szerokiej dyskusji społecznej. Na tym więc etapie układania planów na przyszłość mieszkańcy mogli zgłaszać swoje wizje rozwoju miast i wsi, wynikające nie tylko z realnej oceny sytuacji, ale także z ich marzeń i wyobrażeń, które są przecież nieodłącznym stymulatorem wszelkich zmian. Jednak, jak pokazała praktyka, rzadko udawało się bezpośrednio włączyć do prowadzonych dyskusji lokalne społeczności, co nie zmienia faktu, że ich opinie miały w wielu przypadkach znaczący wpływ na ostateczny kształt realizowanych obecnie strategii. Zależało to głównie od aktywności lokalnych władz samorządowych, na których spoczywał ustawowy obowiązek prowadzenia dialogu zarówno z mieszkańcami, jak i działającymi w obrębie danej jednostki administracyjnej instytucjami rządowymi i pozarządowymi oraz z organizacjami społecznymi. Na Podhalu wspólna dyskusja nad przyszłością regionu i kierunkami rozwoju poszczególnych jego części (miast i gmin) nie była zadaniem łatwym ze względu na często pojawiające się sprzeczności pomiędzy interesami gospodarczymi mieszkańców a celami ogólnymi rozwoju danej jednostki. Ponadto, jak wszędzie, również i tutaj w dyskusjach na wizją regionu sprawą bardzo trudną było wypracowanie założeń strategicznych, godzących bieżące potrzeby jednostek z ich perspektywicznymi celami rozwoju. W miastach i wsiach podhalańskiego regionu istnieje wiele instytucji, zrzeszeń i organizacji działających w imieniu władzy państwowej (np. Dyrekcje Parków Narodowych), bądź też reprezentujących interesy określonych grup społecznych (np. Związek Podhalan, Wspólnota Leśna Ośmiu Uprawnionych Wsi w Witowie), które szczególnie w kwestiach dotyczących gospo

207 darki regionu reprezentują często odmienne stanowisko niż lokalne władze samorządowe. Niektóre z tych różnic stawały się już wiele razy przedmiotem publicznych sporów, angażujących media i przedstawicieli najwyższych organów państwa. Często, szczególnie w przypadku Zakopanego, do opinii publicznej docierają informacje o braku porozumienia pomiędzy władzami samorządowymi a mieszkańcami lub Dyrekcją Parku Tatrzańskiego [por. m.in. Oscypkowe podchody, Dziennik Polski - dodatek Podhalański z 12 lutego 2002; Skok na Tatry, Dziennik Polski z 21 stycznia 2000; Jak Ślimak króliczka wyciągnął, Polityka z 15 czerwca 2002; Na stoku, Polityka z 2 stycznia 1998; Droga śmierci, Polityka z 21 listopada 1998; Patentowy Curuś, Dziennik Polski z 6 lutego 2002; Tatry, Polityka z 18 września 1999]. Z pewnością nie tworzy to dobrego klimatu dla zgodnych działań władzy lokalnej, mieszkańców, a także różnych podmiotów gospodarczych oraz instytucji na rzecz teraźniejszości i przyszłości regionu. Na brak konsensusu w wielu istotnych kwestiach dotyczących Podhala pewien wpływ mogło mieć powstanie nowego powiatu - tatrzańskiego, w skład którego weszły głównie najbardziej atrakcyjne dla turystyki obszary regionu, stanowiące przed rokiem 1975 część powiatu nowotarskiego. Są to równocześnie najbardziej dochodowe tereny Podhala. Ich oderwanie od powiatu nowotarskiego nie zostało dobrze przyjęte przez część samorządowców regionu. Znamienne było stanowisko niektórych członków samorządu z gminy Bukowina Tatrzańska, przeciwnych włączeniu tej jednostki do powiatu tatrzańskiego. Utrudniało to wewnętrzną konsolidację nowej jednostki administracyjnej i opóźniało wypracowanie wspólnej strategii rozwoju. Problem ten w przypadku Podhala jest bardzo istotny, bowiem restrukturyzacja tutejszej gospodarki wymaga często decyzji wspólnych dla kilku gmin, zwłaszcza w takich kwestiach, jak wspomniane wykorzystanie wód geotermalnych do ogrzewania, budowa oczyszczalni i kolektorów ściekowych czy organizowanie wysypisk śmieci lub modernizacja dróg. Czy jednak mimo tej sytuacji, która z pewnością nie stwarzała optymalnego klimatu dla zgodnych działań wszystkich osób i instytucji zainteresowanych przyszłością regionu, udało się w ciągu tych kilkunastu lat demokratycznych przemian wypracować perspektywiczną wizję Podhala jako regionu, w którym można będzie realizować podstawowe cele materialne i duchowe mieszkańców, a zarazem wykreować, opierając się na istniejących atrakcjach przyrodniczych i kulturowych, poszukiwany i konkurencyjny w stosunku do innych regionów Polski i Europy produkt turystyczny. Odpowiedzi na to pytanie poszukać można zarówno w strategii rozwoju województwa małopolskiego, a także w strategiach poszczególnych miast i gmin Podhala, jak i w materiałach ze spotkań, narad i konferencji, których tematem była przyszłość społeczno-gospodarcza regionu.

208 Wizje Podhala wynikające ze strategii dla województwa małopolskiego i dokumentów rządowych W strategii wojewódzkiej zapisano, że Małopolska ma być regionem równych szans dla wszystkich mieszkańców, którzy będą mogli, zachowując dziedzictwo materialne i kulturowe, realizować tu swoje marzenia, ambicje i zamierzenia. W dokumencie tym czytamy, że priorytetowym zadaniem działalności władz i mieszkańców regionu jest stworzenie warunków dla znacznego unowocześnienia wszystkich dziedzin gospodarki przemysłu, rolnictwa, a w szczególności dla przemysłu czasu wolnego", którym to pojęciem nazwano turystykę. W tym celu należy zachować zasadę zrównoważonego rozwoju, poprzez kojarzenie celów sektora publicznego z sektorem prywatnym oraz uwarunkowań środowiska naturalnego i ekorozwoju, a także na podstawie ciągłych analiz i badań marketingowych. Spodziewanym rezultatem rozwoju przemysłu czasu wolnego ma być szersza, bardziej konkurencyjna i lepiej odpowiadająca oczekiwaniom rynku oferta turystyczna regionu. Strategia przewiduje różne działania w turystyce, które będą wspierane funduszami regionalnymi i unijnymi, szczególnie, takie jak: modernizacja i rozbudowa infrastruktury sportu wyczynowego, infrastruktury widowiskowo-sportowej umożliwiającej organizowanie imprez o charakterze międzynarodowym, ogólnopolskim i masowym, utworzenie i wspieranie Małopolskiej Organizacji Turystycznej, zorganizowanie spójnego systemu informacji o wiodących produktach turystycznych i rekreacyjnych oraz ich promocja. Najważniejszym jednak założeniem strategii wojewódzkiej w zakresie turystyki jest tworzenie nowych produktów turystycznych oraz pakietów turystycznych i rekreacyjnych poprzez lepsze wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. Znacznie wzbogacona będzie infrastruktura turystyczna o takie elementy, jak parki wodne, ośrodki sportowe, baseny, multikina, ośrodki jeździeckie, stacje narciarskie, ściany wspinaczkowe, pola golfowe, restauracje kuchni regionalnej i inne. Wskazane w strategii zadania w zakresie rozwoju przemysłu czasu wolnego, uznane za priorytety gospodarcze Małopolski, stwarzają duże szanse na modernizację i znaczne poszerzenie oferty turystycznej pochodzącej z Podhala. Otwierają się przy tym perspektywy dla rozwoju usług turystycznych poza obszarami najbardziej atrakcyjnymi (Skalne Podhale, Pieniny, Gorce), a więc na terenie Pasma Spisko-Gubałowskiego, w Dolinie górnej Raby i Ochotnicy, a także w samej Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Są to bardzo interesujące dla turystyki obszary, ze względu na walory środowiska przyrodniczego, a zwłaszcza kulturowego, które będą zyskiwać nia znaczeniu w miarę wzbogacania regionu o wspomniane wcześniej inwestycje infrastrukturalne w turystyce i wzrostu zapotrzebowania na usługi przemysłu czasu wolnego.

209 Istotną szansą na rozwój gospodarczy Podhala, zapisaną w strategii regionalnej, jest znaczne zintensyfikowanie transgranicznej współpracy ze Słowacją, będącej już obecnie źródłem sporych korzyści ekonomicznych, która nabierze jeszcze większego znaczenia po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej. Zgodnie z przyjętymi w strategii założeniami, podjęte będą w najbliższych latach prace przy modernizacji dróg prowadzących w kierunku granicy, przy rozbudowie i modernizacji przejść granicznych oraz inne niezbędne działania dla ożywienia rozwoju miejscowości przygranicznych. Najważniejsze jednak dla społeczności Podhala będą środki unijne skierowane na wspólne przedsięwzięcia w sferze infrastruktury gospodarczej, technicznej i społecznej, które powstaną na pograniczu, wspólnie dla ludności Polski i Słowacji zamieszkującej te tereny. W kontekście rozważanych kierunków rozwoju podhalańskiej komunikacji najważniejszą sprawą wydaje się modernizacja zakopianki. Prace projektowe z tym związane rozpoczęto w połowie lat 90. [Szulc 2002], Według pierwotnej koncepcji, z Krakowa do Rabki miała prowadzić droga ekspresowa, a dalej w kierunku Zakopanego dwupasmowa, nie utrudniająca połączeń z drogami lokalnymi. W roku 2001 także ten ostatni odcinek zakopianki zakwalifikowany został jako droga ekspresowa [Szulc 2002]. Przewidziane w projekcie prowadzenie budowy po starym szlaku, które z różnych punktów widzenia wydaje się zasadne, jest jednak przedsięwzięciem wywołującym ostre konflikty. Ich źródłem są planowane wyburzenia zabudowy w wielu wsiach, na które nie godzą się ich mieszkańcy. Protesty mieszkańców wspierane są przez lokalne władze samorządowe. Zakopianka przebiega bowiem przez osiedlowe centra kilku miejscowości, gęsto zabudowane. Największe kłopoty z tą inwestycją dotyczą odcinka pomiędzy Nowym Targiem a Zakopanem. Począwszy od wsi Szaflary droga biegnie w zdecydowanej większości wzdłuż gęstej zabudowy, przez takie miejscowości, jak Biały Dunajec i Poronin, niekiedy w niewielkiej odległości od torów kolejowych. Szczególnie mieszkańcy Szaflar są przeciwni budowie, wspomnianej drogi, ponieważ oprócz dużej ilości wyburzeń (w tym także ma być wyburzony jedyny we wsi większy zakład pracy przetwarzający mleko, zatrudniający 40 osób), spowoduje podział wsi na dwie części i doprowadzi do ich izolacji [Szulc 2002]. Planowana droga zajmie też jedyne we wsi tereny uzbrojone w podstawowe media techniczne. Dlatego zamiast drogi ekspresowej czy dwujezdniowej szosy, proponuje się inne rozwiązanie, wzorowane na alpejskich sposobach organizowania sieci transportowych w rejonach górskich. W kontrpropozycji mieszkańców i władz lokalnych sugerowana jest budowa drogi ekspresowej Kraków-Rabka-Nowy Targ i modernizacja kilku lokalnych szlaków komunikacyjnych prowadzących z Nowego Targu w kierunku Zakopanego. Pierwszym z nich jest trudna ze względu na strome podjazdy droga przez Bańską, Sierockie, Ząb (jedna z najwyżej położonych wsi w Polsce) i Furmanową. Drugim - droga w kierunku Białki i Bukowiny Tatrzańskiej, a trzecim wspominana wcześniej szosa z Nowego Targu przez Czarny Dunajec, Chochołów i Witów. Pomiędzy tymi drogami istnieje cała sieć lokalnych połączeń, niezmiernie ważnych dla ożywienia podhalańskiej turystyki. Nie jest to oczywiście propozycja pozbawiona racji, zwłaszcza gdy się

210 uwzględni stan dróg na Podtatrzu, które wymagają pilnego zmodernizowania. Z punktu widzenia mieszkańców takich gmin, jak Szaflary, Biały Dunajec, Poronin i Bukowina Tatrzańska realizacja przedstawianych przez nich rozwiązań stanowi szansę na wzrost atrakcyjności turystycznej wielu wsi o wybitnych walorach przyrodniczych, które pozostają teraz na uboczu głównych szlaków uczęszczanych przez zmotoryzowanych turystów. Obecnie jest to najważniejsza grupa osób odwiedzających Podhale w weekendy, a także przyjeżdżających na dłuższy wypoczynek. Rację mają także władze i mieszkańcy Zakopanego zabiegający o drogę ekspresową kończącą się w mieście. Trudno w tych oczekiwaniach, na zasadniczą poprawę warunków podróżowania w kierunku Tatr, upatrywać jedynie przejawów próżności prominentów Zakopanego [Szulc 2002]. Jest to bowiem problem znacznie szerszy, o podstawowym znaczeniu dla 30-tysięcznego miasta, mającego swoje potrzeby, ale także dla setek tysięcy mieszkańców naszego kraju, którzy będą korzystać z jego zasobów turystycznych i tam częściej przyjeżdżać, tak jak dotychczas, niż do innych miejscowości Skalnego Podhala. Jak się wydaje, wszystkie strony w tym konflikcie zdają sobie sprawę z tego, że bez zasadniczej poprawy warunków dostępności komunikacyjnej do Podhala nie uda się podnieść jego atrakcyjności turystycznej, w tym także miejscowości z gmin Szaflary, Biały Dunajec i Poronin, których mieszkańcy nie godzą się na dwupasmową drogę z Nowego Targu do Zakopanego. Tymczasem bez dobrych dróg nie pozyska się też bogatych inwestorów, a bez nich nie będzie można zrealizować potrzebnych w dziedzinie turystyki inwestycji. Zmodernizowanie zakopianki wymagać będzie ogromnych nakładów finansowych, głównie z budżetu państwa (wybudowany odcinek jezdni dwupasmowej z Chabówki do Rdzawki, długości 4 km, kosztował 30 min złotych). Będzie ono realiżowane w ciągu kilku lat, w trakcie których zostanie wprowadzonych wiele doraźnych rozwiązań usprawniających transport, takich jak budowa trzeciego pasa jezdni w miejscach szczególnie ograniczających ruch pojazdów, a także obwodnic omijających osiedla. Modernizacja obejmie w pierwszej fazie 16-kilometrowy odcinek pomiędzy Myślenicami a Lubniem, gdzie zakopianka krzyżuje się z drogą wyprowadzającą ruch od strony Nowego Sącza i Krościenka. Później będą kontynuowane prace w kierunku Rabki. Na tle wielu różnych szans społeczno-gospodarczych Podhala, które zapisano w strategii dla województwa małopolskiego, szczególnie istotny wydaje się wzrost możliwości kształcenia mieszkańców regionu związany z powstaniem w Nowym Targu Wyższej Szkoły Zawodowej, a także z zapowiadanym w tym dokumencie doskonaleniem już istniejącego szkolnictwa średniego i podstawowego i powstaniem regionalnego funduszu stypendialnego. Na Podhalu znacznej korekty, jak stwierdzono w strategii, wymaga sieć gimnazjów, gdyż jest ona silnie rozproszona, nie gwarantująca małym placówkom dobrej kadry i potrzebnego wyposażenia w pomoce do nauczania. Z programem kształcenia mieszkańców związana też jest zapowiedź tworzenia na terenie wsi lokalnych centrów edukacyjnych; mają one powstawać przy miejscowych szkołach. Ich zadania określone zostały dosyć szeroko. Mają to być m.in. ośrodki zajęć pozalekcyjnych, poradnictwa rodzinnego,

211 opieki nad niepełnosprawnymi i niedostosowanymi społecznie, a także biblioteka dla ludności. Szczególnie ważna, w przypadku Podhala, wydaje się ich rola jako lokalnych centrów informacji, doradztwa zawodowego i kształcenia ustawicznego. Centra te mogą skutecznie wspierać mieszkańców w zakładaniu i prowadzeniu małych firm, w pozyskiwaniu środków (także unijnych) na rozwój różnych inicjatyw gospodarczych. Mogą też być ośrodkami dokształcania ogólnego ludności, z pewnością bardzo potrzebnego dla starszego pokolenia zamieszkującego podhalańskie wsie. W strategii dla Małopolski południowe powiaty tego regionu określone zostały jako obszary wysokiej aktywności gospodarczej, przy czym w tatrzańskim, nowotarskim i częściowo w nowosądeckim o tej aktywności decydować będzie turystyka, rekreacja i lecznictwo uzdrowiskowe wspierane przemysłem pamiątkarskim. Zarówno te stwierdzenia zawarte w analizowanym dokumencie, jak i obiektywne uwarunkowania rozwoju Małopolski i całego kraju, wynikające z zasobów naturalnych i z posiadanego potencjału społeczno-gospodarczego, stwarzają dla Podhala historyczną szansę na wykreowanie tutaj regionalnego produktu turystycznego, zawierającego bardzo szeroką i zróżnicowaną pod względem struktury ofertę usług turystycznych. Będzie ona wzbogacona o nowe elementy związane m.in. z wykorzystaniem wód geotermalnych, rozwojem turystyki wodnej i szerszym wykorzystaniem zasobów kulturowych obecnych szczególnie na wsi. W kontekście przedstawionych uwarunkowań rozwoju Podhala, wynikających ze strategii dla Małopolski, podstawową sprawą wydaje się wypracowanie wspólnego podejścia mieszkańców i władz w zakresie priorytetów rozwoju regionu, hierarchii celów, a przede wszystkim perspektywicznej wizji produktu turystycznego", który będzie tu kształtowany przy wykorzystaniu lokalnego kapitału, a także środków budżetowych i pomocowych pochodzących z Unii oraz kapitału obcego, w tym także zagranicznego. W programach rządowych dotyczących turystyki, a także w programie działalności Polskiej Organizacji Turystycznej [Pruchniewski 2002], zakłada się kompleksowe podejście do kreowania oferty turystycznej, implikujące możliwie szeroki wachlarz usług. Problem wykracza zatem poza możliwości pojedynczych miast i gmin, a zwłaszcza poszczególnych podmiotów świadczących takie usługi. W strategiach miast i gmin, określających perspektywy społeczno-gospodarcze, powinny być uwzględnione wspólne działania, wynikające z wizji Podhala jako jednostki przestrzennej w polskich Karpatach, o wszechstronnie wykształconej ofercie usług turystycznych, zdolnej sprostać krajowej i międzynarodowej konkurencji. Taka oferta musi być kształtowana w odmienny niż dotychczas sposób, na podstawie wspólnie wytyczonego dla turystyki celu, a nie poprzez indywidualne działania poszczególnych uczestników rynku turystycznego. Można wprawdzie oczekiwać, że mechanizmy rynku i konkurencji wymuszą pewne kierunki rozwoju regionu, ale koszty społeczne takich procesów będą wysokie. Sprawa jest o tyle istotna, że wizja regionu turystycznego Podhala powstaje od dołu, w postaci strategii poszczególnych miast i gmin. Dokumenty te, opracowane na podstawie oceny lokalnych zasobów środowiska przyrodniczego i antropogenicznego, okre

212 ślają własne cele strategicznego rozwoju usług turystycznych. Tymczasem, jak to podkreślali uczestnicy dyskusji na temat przyszłości polskich gór [zob. Ziemie górskie u progu XXI wieku, 1998] i perspektyw polskich uzdrowisk [zob. XI Kongres Uzdrowisk Polskich, 2002], istnieje wiele problemów dotyczących turystyki górskiej, które muszą być rozwiązywane na szczeblu regionalnym [Kodłubański 2002]. Perspektywiczne cele turystyki określane są w strategiach miast i gmin bez odniesienia do rządowych założeń w dziedzinie turystyki, które zostały bbżej sformułowane dopiero w 2001 roku [Pruchniewski 2002]. Założenia te, zawarte w Strategicznym Planie Rozwoju Turystyki na lata , precyzują główne priorytety rozwoju polskiej turystyki krajowej i przyjazdowej na początek XXI wieku, uwzględniające zarówno rynki, na które będzie ona ukierunkowana, jak i produkty turystyczne, które będą oferowane do sprzedaży. Strategia rządowa zakłada m.in., że rynek turystyki przyjazdowej będzie szczególnie ukierunkowany na naszych sąsiadów, w tym głównie na Niemców, a Polska Organizacja Turystyczna (POT) będzie promować w głównym stopniu działania poszerzające ofertę turystyczną opartą na regionalnych produktach markowych. Zamierza działać w kierunku rozwoju turystyki aktywnej, uzdrowiskowej, ekoturystyki, turystyki miejskiej i kulturowej [Kodłubański 2002]. Wspomniana wyżej organizacja (POT) podejmie też starania o utworzenie regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych. Istnieją więc formalne warunki, aby powołać do istnienia Podhalańską Organizację Turystyczną, której głównym zadaniem powinna być koordynacja działalności poszczególnych podmiotów obecnych na regionalnym rynku turystycznym. Warto też przypomnieć, że od dwóch już lat (od roku 2000) realizowany jest pod kierunkiem Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki program, pt..atrakcyjny region, którego celem jest upowszechnienie nowego podejścia władz samorządowych i organizatorów turystyki do tworzenia na swoim obszarze markowego produktu turystycznego i do jego profesjonalnej promocji [Pruchniewski 2002]. Dlatego turystyka podhalańska musi dostrzegać swoją szansę we współpracy z wymienionymi instytucjami i szukać w niej nowych impulsów rozwoju. Wizje mieszkańców i władz samorządowych W strategiach miast i gmin, będących wspólnym dziełem władz i społeczności lokalnych, jak i w materiałach konferencyjnych na temat przyszłości polskich gór [zob. Ziemie górskie u progu XXI wieku, 1998] podkreślana została dobitnie perspektywa Podhala jako regionu dużych szans dla wszystkich mieszkańców. Zapewnić je ma efektywnie prowadzona gospodarka, dobrze i nowocześnie zorganizowane szkolnictwo, wolne od zanieczyszczeń środowi

213 sko przyrodnicze oraz pielęgnowanie tradycyjnych wartości związanych z kulturą wiarą i przywiązaniem do ojcowizny. Szczególnie podkreślana jest wizja Podhala jako regionu, w którym nie tylko chroni się skutecznie przyrodę, ale nawet stale poprawia jej stan [Krzemińska 1998]. Region taki ma mieć czyste powietrze, nieskażone wody powierzchniowe i być wyposażony w ekologiczne systemy ogrzewania oraz w oczyszczalnie ścieków. Tworzona w tym celu infrastruktura techniczna pozostaje w gestii lokalnych władz samorządowych, które na ogół wszędzie, w przygotowywanych strategiach, starają się nadawać im priorytetowe znaczenie. Wydaje się, że zrównoważony rozwój, jako droga do uzyskania przez Podhale wysokiej atrakcyjności turystycznej oraz konkurencyjności w stosunku do innych regionów górskich, decydujący w ogóle o jego przyszłości, ma już tutaj szeroką akceptację społeczną. Założenia realizowane są przede wszystkim w postaci publicznych przedsięwzięć, takich jak oczyszczalnie ścieków, sieci wodociągowe, gazyfikacja, czy zorganizowany wywóz odpadów. Gorzej wygląda to na szczeblu poszczególnych gospodarstw domowych, gdzie nie tyle świadomość ich mieszkańców, co brak środków finansowych powoduje, że zamiast gazem opala się mieszkania tanim węglem zasiarczonym i nie wywozi ścieków do oczyszczalni, lecz wylewa do rowów i na pola. Niemniej można stwierdzić, że w stosunku do okresu Polski Ludowej sytuacja jest nieporównanie korzystniejsza, a zmiany w dziedzinie sanitacji Podhala są wszędzie widoczne. Samorządy tworzą więc z każdym rokiem lepsze warunki dla gospodarki turystycznej. W wizjach Podhala silnie akcentowaną sprawą jest oparcie jego rozwoju na tradycyjnych wartościach, takich jak religia, honor, patriotyzm, szacunek dla drugiego człowieka, cenionych szczególnie przez mieszkańców, którzy chcą zachować swoją odrębność kulturową w muzyce, tańcu, stroju, czy twórczości ludowych artystów. Powinny one w większym niż obecnie stopniu uczestniczyć w produkcie turystycznym regionu i być nawet jego wyróżnikiem (logo). Sprawa jest o tyle ważna, że na tle innych obszarów turystycznych naszego kraju ten region wyróżnia się wyjątkowym bogactwem elementów kulturowych, powstałych tylko na tej ziemi, których nosicielami są tylko podhalańscy górale. W kreślonych, zwłaszcza przez osoby młode [zob. Wizje Podhala..., 1998] planach przyszłościowych zakłada się, że Podhale musi znacznie podnieść poziom wykształcenia mieszkańców. Nowoczesność, z którą kojarzą oni perspektywę regionu, wymaga obecności w urzędach, instytucjach gospodarczych, szkołach ludzi dobrze wykształconych i przygotowanych do korzystania ze współczesnych zdobyczy techniki i informatyki. Problem jest bardzo istotny, ponieważ obserwując przebieg dotychczasowych transformacji można odnieść wrażenie, że wielu mieszkańców nie docenia tej sprawy. Tymczasem zarówno funkcjonująca tutaj turystyka, jak i inne dziedziny gospodarki weszły już w ten etap rozwoju, który wymaga nowoczesnych sposobów organizacji i marketingu. Turystyka potrzebuje obecnie zupełnie innych niż przed rokiem 1989 sposobów zarządzania, promocji i reklamy. Nawet najlepszy produkt turystyczny, obejmujący szeroką gamę usług sportowych, rekreacyjnych, zdrowotnych, wypoczynkowych, kulturalnych i innych, nie będzie

214 sprzedany, jeśli nie zostanie odpowiednio zaprezentowany na targach turystycznych, a także w sieci biur, w mediach czy w Internecie. Działalność marketingowa wykracza poza możliwości poszczególnych podmiotów świadczących usługi turystyczne i musi być organizowana przez wyspecjalizowane instytucje działające w imieniu różnych usługodawców działających na Podhalu. Prawie we wszystkich strategiach miast i gmin Podhala za podstawowe zadanie perspektywiczne ich rozwoju (tzw. misję) uznano turystykę. W poszczególnych jednostkach misje te były jednak różnie formułowane. Poniżej podano przykładowe ich zapisy, wraz z celami strategicznymi dla Zakopanego, Nowego Targu i kilku gmin wiejskich. Zakopane według przyjętej misji - stanowić ma tatrzańskie centrum międzynarodowej turystyki, kultury i sportu, rozwijające się z poszanowaniem dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, przyjazne dla mieszkańców i gości. Wykreowaniu miasta na ośrodek o tak wysokiej randze w dziedzinie turystyki służyć mają zarówno nowe inwestycje, jak i modernizacja już istniejących obiektów, a także zasadnicza poprawa dostępności komunikacyjnej miasta (zakończenie do 2009 roku modernizacji i rozbudowy zakopianki ). Ambicje twórców strategii idą w kierunku osiągnięcia takich standardów ilościowo-jakościowych w bazie sportu i turystyki (m.in. modernizacja skoczni, tras narciarskich dla sportu wyczynowego w wielu miejscach, w tym także na Kasprowym Wierchu, budowa sztucznego toru do jazdy szybkiej na lodzie, basenów cieplicowych, nowych kolei linowych itp.), które pozwolą zorganizować w Zakopanem, w roku 2010, olimpiadę zimową. Na zasadniczy wzrost atrakcyjności miasta w dziedzinie turystyki wpłynąć też ma szereg przedsięwzięć, które będzie realizować samorząd, w zakresie poprawy czystości wód (w roku 2005 wszystkie wody powierzchniowe będą w I klasie czystości) i powietrza, płynności ruchu w mieście oraz wzrostu bezpieczeństwa publicznego (w 2010 roku wskaźnik przestępczości na poziomie Szwajcarii). Powinno to zwiększyć do roku 2006 stopień wykorzystania bazy noclegowej do około 60%. Udział gości zagranicznych w ruchu turystycznym na terenie Zakopanego może w tym czasie przekroczyć znacznie 10%. W strategii miasta zapisano wiele innych, bardzo szczegółowo sformułowanych, zadań w zakresie turystyki, sportu i innych dziedzin gospodarki, które będą realizowane w najbliższych latach na terenie miasta i okolicy (także w Tatrzańskim Parku Narodowym). Można oczekiwać, że jeśli uda się je wykonać, to dochody gospodarstw domowych miasta znacznie wzrosną i w roku 2005 będą porównywalne z dochodami mieszkańców Krakowa. Wiele uwagi poświęcono w strategii kształceniu dzieci i młodzieży oraz sprawom kultury. Zapisano w niej bardzo ambitny postulat aby w roku 2005 odsetek osób kontynuujących naukę w niezawodowych szkołach średnich oraz dostających się na studia był podobny jak w Krakowie, a także aby 50% dzieci brało udział w nieobowiązkowych zajęciach pozalekcyjnych o charakterze regionalnym. Samorząd będzie przeznaczał coraz większe środki budżetowe na działalność kulturalną aż do poziomu 4% ogółu wydatków w roku Zostaną one m.in. wykorzystane na organizowanie kilku w ciągu roku (w 2006 ma ich być pięć) imprez kulturalnych o zasięgu międzynaro

215 dowym (w tym także Festiwalu Folkloru Ziem Górskich), a także na potrzeby lokalnej działalności w sferze kultury. Poronin: misją jest przekształcenie tej gminy w atrakcyjny, ekologiczny ośrodek całorocznego wypoczynku, rekreacji i turystyki tatrzańskiej, zespolony z żywą kulturą góralską. Dla osiągnięcia tego celu wyznaczono 6 strategicznych kierunków działania władz i mieszkańców, z których każdy zawiera konkretne zadania zaplanowane w większości na najbliższych 10 lat. Pierwszym zadaniem (celem) strategicznym zapisanym do realizacji jest dostosowane infrastruktury komunalnej do standardu ekologicznego ośrodka turystycznego. Ma to nastąpić poprzez wykonanie następujących inwestycji (większość wykonana zostanie w ciągu 10, niektóre w ciągu 5 lat): skanalizowanie gminy w 80%, 90% gospodarstw wyposażonych w wodociąg, 60% gospodarstw z ogrzewaniem ekologicznym, 80% gospodarstw domowych z telefonami stacjonarnymi, budowa 20 km dróg asfaltowych, modernizacja 15 km istniejących dróg, wdrożenie systemu zbiórki i segregacji odpadów (w ciągu najbliższych 5 lat). Drugim celem strategii gminnej jest stworzenie bazy rekreacyjno-sportowej i rozbudowa istniejącej infrastruktury turystycznej. W szczegółowym zapisie zadań przewidziano budowę: około 20 wyciągów narciarskich, basenu, 3 sal gimnastycznych, 15 km ścieżek rowerowych, 20 km dróg dla dorożek i jazdy konnej oraz 3 kortów tenisowych. W trzecim celu sformułowano ważne zadania oświatowe, takie jak modernizacja obiektów szkolnych, budowa nowych pomieszczeń dla szkół gimnazjalnych oraz podwojenie w gminie liczby osób wykształconych. Kolejne cele dotyczą utworzenia i wdrożenia gminnego systemu informacji i promocji (cel czwarty), kultywowania tradycji góralskiej (cel piąty) i zdecydowanej poprawy opieki zdrowotnej i powiązania jej z ochroną mieszkańców przed zagrożeniami społecznymi (cel szósty). Szaflary: ma to być, według zapisanej misji, gmina wykreowana na ośrodek tradycji i kultury góralskiej, perełka agroturystyki, kolebka wykorzystania wód geotermalnych, alternatywa dla zatłoczonych Tatr i Zakopanego. W celach strategicznych wymieniono: dobre wykorzystanie wód geotermalnych i wybudowanie Cieplic Bańska-Szaflary, konieczność rozwoju infrastruktury turystycznej z uwzględnieniem potrzeb agroturystyki, rozbudowa infrastruktury komunalnej, rozwój i modernizacja bazy edukacyjnej, poprawa opłacalności produkcji rolnej. Wśród wymienionych w strategii gminnej zadań zwraca uwagę przyznanie priorytetowej roli w gospodarce lokalnej turystyce i powiązanie jej rozwoju z szerokim wykorzystaniem obecnych tutaj wód geotermalnych oraz z rolnictwem. Dzięki wykorzystaniu ciepłych wód ma być przeprowadzone do roku 2005 ogrzewanie wsi Szaflary oraz wybudowanie wielu urządzeń rekreacyjnych i sportowych. Oprócz wspomnianych wcześniej cieplic, mają tu

216 też być uruchomione, w systemie kaskadowego wykorzystania ciepła, baseny pływackie, szklarnie do produkcji warzyw i stawy do hodowli ryb. Władze samorządowe zobowiązały się w strategii do pełnego zaopatrzenia gminy w wodę i przeprowadzenia kompleksowej kanalizacji sołectw oraz wykonania szeregu inwestycji w szkolnictwie (budowa gmachu gimnazjum i sali gimnastycznej). Jeżeli chodzi o rolnictwo to będą podejmować działania, polegające na promowaniu gospodarstw ekologicznych, stwarzaniu warunków dla rozwoju produkcji szklarniowej i uregulowaniu spraw własnościowych. Zadbają o rozwój owczarstwa, z którym związany jest tutejszy folklor i pasterska kultura szaflarskich górali. Szczególną rolę w zrealizowaniu przedstawionej na wstępie misji przypisują władze gminy wykorzystaniu miejscowego dziedzictwa kultury, które będzie istotnym składnikiem oferowanego tutaj produktu turystycznego. Nowy Targ miasto: jego misję sformułowano wielokierunkowo, uwzględniając z jednej strony jego rolę jako stolicy Podhala, a z drugiej - miejsce przyjazne pod każdym względem dla mieszkańców i przybyłych gości. Władze miasta, jak zapisano w strategii, dołożą wszelkich starań, aby wspomagać zrównoważony rozwój małej i średniej przedsiębiorczości oraz turystyki i sportu. Będą pielęgnować rodzimą kulturę i tradycję i stwarzać atrakcyjną ofertę edukacyjną dla młodzieży, a także starać się o podniesienie poziomu życia mieszkańców, a dzięki temu umożliwić im realizację własnych aspiracji. Szczególnie istotne wydają się w strategii trzy kwestie związane z misją Nowego Targu jako: największego na Podhalu ośrodka szkolnictwa różnych szczebli (podstawowe, średnie, wyższe) i różnych specjalności (artystyczne, sportowe i inne), centrum koordynacyjno-informacyjnego w odniesieniu do gmin powiatu nowotarskiego i obszaru wchodzącego w skład Euroregionu Tatry, jako ośrodka kreującego przedsiębiorczość mieszkańców, umożliwiającego rozwój wspomnianych wcześniej małych i średnich firm, z czym wiąże się występowanie na terenie miasta instytucji otoczenia biznesu (banków, biur konsultingowych, ośrodków doradztwa, biur promocji i reklamy, itp.) oraz lokalizacja biura władz Euroregionu. Samorząd Nowego Targu za cel strategiczny swojej działalności na najbliższe kilka lat przyjął poprawę warunków życia mieszkańców miasta. Ma to nastąpić w wyniku wzrostu aktywności gospodarczej ludności nie tylko w dziedzinach mających długie tradycje (szczególnie rzemiosło skórzane, handel detaliczny i targowiskowy), ale także nowych, rozwijanych również na terenie sąsiedniej Słowacji (większy dostęp do informacji o potrzebach strony słowackiej). Następnie poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, wzrost dostępu dzieci i młodzieży do różnych form kształcenia szkolnego i pozaszkolnego oraz poprawę standardu obsługi medycznej. Miasto Nowy Targ ma stać się, według przyjętej strategii, regionalnym centrum sportowoturystycznym, o silnie rozwiniętej funkcji recepcyjnej i obsługi ruchu turystycznego. Ma też być ośrodkiem turystyki aktywnej i specjalistycznej (wędrówki piesze w Gorce, narciarstwo zjazdowe i biegowe, turystyka rowero

217 wa, kajakarstwo górskie, sporty motorowe, szybownictwo i spadochroniarstwo oraz hipika). Ważnym czynnikiem pozwalającym miastu wypełnić strategiczną misję są niewątpliwie różne imprezy kulturalno-handlowe organizowane tu od lat (m.in. Dni Kuchni Podhalańskiej, Święto Jagnięcia, Jarmark Podhalański) oraz tradycje jarmarczno-targowe. Nie bez znaczenia jest też tutaj kultywowanie tradycji i sztuki ludowej, widoczne nie tylko w działalności zespołów artystycznych, ale także w codziennym życiu mieszkańców. Wiejska gmina Nowy Targ: misją jej jest wielofunkcyjna gospodarka, gdzie turystyka i rolnictwo będą inspirować szeroko pojętą sferę usług, w warunkach trwałego i zrównoważonego lokalnego rozwoju. Zrealizowanie tej misji pozwoli utworzyć we wsiach nowe miejsca pracy stanowiące alternatywne, w stosunku do rolnictwa, źródło zarobkowania oraz osiągnąć trzy podstawowe cele rozwoju gminy: znacznie poprawić poziom życia mieszkańców poprzez zwiększenie dostępności do usług, lepszą ich jakość oraz utworzenie nowych miejsc pracy, stworzenie dogodnych warunków dla podniesienia przedsiębiorczości mieszkańców zarówno w działalności pozarolniczej (głównie rzemieślniczej, w znacznej części opartej na chałupniczych metodach wytwarzania i lokalnych surowcach oraz turystycznej), jak i w rolnictwie, powstanie zróżnicowanej oferty turystyczno-rekreacyjnej, pozyskanie inwestorów i kapitału z zewnątrz, poprawa jakości środowiska poprzez realizację inwestycji proekologicznych oraz edukcję mieszkańców, zachowanie tożsamości kulturowej i kultywowanie tradycji regionalnych. Dla osiągnięcia wymienionych celów, zapisane zostały w strategii rozwoju gminy różne zadania dla władz samorządowych, takie jak: powołanie Ośrodka Promocji i Rozwoju Gminy (promocja lokalnych produktów turystycznych, pozyskiwanie inwestorów, wydawanie folderów itp.), organizowanie szkoleń dla rolników, pracowników gminy, potencjalnych przedsiębiorców i wszystkich, którzy będą potrzebowali fachowej pomocy, organizowanie imprez kulturalnych, sportowych, turystycznych i innych promujących gminę. Oddzielna grupa zadań akcentowanych w strategii dotyczy działań na rzecz pozyskiwania inwestorów i kapitału. Wymieniono tu m.in., takie jak powiększanie przez gminę areału gruntów z przeznaczeniem pod nowe inwestycje, a następnie przyspieszenie prac nad unowocześnieniem sposobów ewidencji gruntów, wprowadzenie ulg podatkowych dla inwestorów tworzących nowe miejsca pracy, ograniczenie do minimum procedur związanych z uruchamianiem nowych inwestycji, stała informacja w sieci internetowej o ofercie inwestycyjnej gminy. Inne zadania wyszczególnione w strategii dotyczą modernizacji i rozbudowy systemów infrastruktury technicznej. Najważniejsze z nich obejmują uporządkowanie na terenie gminy gospodarki odpadami (segregacja, recykling), dalszą rozbudowę wiejskiej kanalizacji i oczyszczalni ścieków komunalnych, ekologizację ogrzewania gminy (wykorzystanie do tego celu wód geotermalnych, gazu ziemnego, elektryczności z własnej elektrowni wodnej), a następnie poprawę systemu ko

218 munikacji wewnątrzgminnej w celu lepszej dostępności do poszczególnych miejscowości. W działaniach na rzecz gospodarczego rozwoju gminy zwracają przede wszystkim uwagę strategiczne zadania związane z turystyką. Ma ona tu być organizowana głównie jako agroturystyka, powiązana funkcjonalnie z rolnictwem. W miejscowościach, w których istnieje już baza noclegowa (szczególnie Łopuszna i inne wsie położone na stokach Gorców), rozwijane będą czynne formy wypoczynku dla gości, takie jak wędkarstwo, zbiór grzybów i jagód, rajdy konne, jazda rowerowa wzdłuż Jeziora Czorsztyńskiego itp. Istniejąca baza noclegowa zostanie poszerzona o nowe motele, hotele, pensjonaty, a także o adaptację istniejących szałasów i starych zagród na cele rekreacyjne. Dla podniesienia atrakcyjności turystycznej gminy planuje się znacznie szersze wykorzystanie tutejszego folkloru i tradycyjnej kuchni góralskiej. Ponadto, jak wszędzie na Podhalu, przewidywana jest rozbudowa wyciągów narciarskich na stokach Gorców oraz wytyczenie tras narciarstwa biegowego, nawiązujących do istniejących szlaków turystyki pieszej. Ambicją gminy jest też organizowanie masowych imprez sportowo-turystycznych; wspomnianych już wcześniej rajdów konnych i rowerowych, spływów kajakowych oraz cyklicznych biegów narciarskich na wzór Biegu Gwarków. Do przedsięwzięć związanych z turystyką, które mają wchodzić w skład produktu turystycznego, zaliczono też w strategii rozwój wypoczynku kolonijnego dla dzieci i turystyki typu zielona szkoła. Do tego celu będą m.in. wykorzystane miejscowe szkoły, co może się okazać propozycją tanią, z której skorzystają dzieci z biedniejszych regionów naszego kraju. W odniesieniu do rolnictwa, które będzie nadal ważną dziedziną gospodarki gminy, zaakcentowano w strategii przede wszystkim pomoc gospodarstwom rolnym w zbycie produktów rolnych (m.in. poprzez rozwój kontraktacji, organizowanie grup producenckich i marketingowych i promocję lokalnych produktów żywnościowych) i w ich przestawianiu się na ekologiczne metody wytwarzania żywności. Wspierane będą starania o odbudowę pogłowia bydła i owiec. Promowany też będzie chów koni dla celów turystyki hipicznej. Zawarte w strategiach cele rozwojowe miast i gmin odzwierciedlają ich sytuację w dziedzinie gospodarki i infrastruktury. Są wyborem pomiędzy doraźnymi potrzebami, wynikającymi z konieczności likwidacji zapóźnień w zakresie dróg, urządzeń komunalnych, oświaty, kultury i innych, a działaniami zapewniającymi trwały rozwój tych jednostek i poprawę poziomu życia mieszkańców. Strategie te mają na ogół zindywidualizowany charakter i rzadko zawierają propozycje wspólnych przedsięwzięć dla kilku gmin, czy też dla miast i przyległych do nich wsi. W tej sytuacji dosyć trudno będzie np. osiągnąć cele strategiczne dla Nowego Targu w zakresie sportu i turystyki bez udziału w tych przedsięwzięciach gminy wiejskiej Nowy Targ. Tymczasem te dwie jednostki mają oddzielne strategie, w których brak jest prawie w ogóle odniesienia do wspólnych zadań. Także w strategii dla Zakopanego nie wskazuje się na potrzebę zespolonego działania miasta z przyległymi wsiami, szczególnie w zakresie wykorzystania wód geotermalnych, budowy oczyszczalni ścieków, zaopatrzenia w wodę, utylizacji odpadów komunalnych, a także prowadzenia określonej polityki kulturalnej". Miasto

219 jest też siedzibą starostwa i ma z tego tytułu określone powinności wobec wsi wchodzących w skład powiatu, które nie zostały bliżej sformułowane w strategii. Jeszcze ważniejszą kwestią która nie znalazła miejsca ani w strategiach powiatów, ani także w strategiach miast i gmin, jest wizja Podhala jako regionu kompleksowo wykształconego, którego wiodącą gałęzią jest turystyka powiązana funkcjonalnie z pozostałymi dziedzinami gospodarki. Takie związki muszą być wyraźnie zdefiniowane, szczególnie w odniesieniu do miejscowego rolnictwa, w zakresie jego miejsca w produkcie turystycznym Podhala, a także rzemiosła i przemysłu pamiątkarskiego. Same mechanizmy rynkowe tych kwestii nie uregulują co dobrze ilustruje batalia 0 oscypek, prowadzona przez władze Podhala. Możliwości osiągnięcia zapisanych w strategiach celów uwarunkowane są wieloma czynnikami. Zależą nie tylko od aktywności władz lokalnych 1 przedsiębiorczości mieszkańców, ale także od poprawy sytuacji ekonomicznej Polski. Gospodarka Podhala, wykazuje bowiem wyjątkową wrażliwość na wahania koniunktury krajowej. Ma charakter otwarty, szczególnie poprzez powiązania miejscowej turystyki niemal z całym krajem. Nie zmienia to faktu, że o wykonaniu większości zapisanych w strategiach zadań zadecydują lokalne samorządy. Muszą one być przede wszystkim bardziej skuteczne w pozyskiwaniu kapitału z zewnątrz, w tym także zagranicznego, oraz środków pomocowych pochodzących nie tylko z Unii Europejskiej (dobry przykład samorządu z gminy Lipnica Wielka). Muszą nauczyć się działań zespołowych i myślenia nie tylko o swojej gminie, ale o Podhalu jako jednym regionie turystycznym, oferującym wspólnie tworzony produkt turystyczny. Muszą umieć posługiwać się nowoczesnymi sposobami promocji i reklamy swojej gminy. Krościenko nad Dunajcem: także w tej gminie sformułowana w strategii misja nadaje turystyce rolę wiodącego czynnika rozwoju dla prawie wszystkich miejscowości wchodzących w jej skład. Ma być ona bowiem miejscem aktywnego, całorocznego wypoczynku. Strategia zakłada wszechstronny rozwój gminy poprzez wykorzystanie miejscowych walorów krajobrazowo-kulturowych, istniejącej bazy turystycznej oraz zintegrowanych działań mieszkańców. Niezbędnymi warunkami dla osiągnięcia założonych celów są: wzrost poziomu wykształcenia mieszkańców i ich aktywności, czemu mają służyć różne działania władz lokalnych związane z modernizacją miejscowego szkolnictwa podstawowego i średniego, realizacja szeregu inwestycji proekologicznych (kanalizacja, oczyszczalnie ścieków), aktywny udział gminy w rozbudowie infrastruktury turystycznej (wyciągi narciarskie, ścieżki rowerowe i inne), poprzez przeznaczenie gruntów komunalnych na potrzeby inwestorów (prawie 120 ha), wspieranie ekologicznych kierunków rozwoju rolnictwa. Krościenko ma realne szanse na szybki rozwój działalności uzdrowiskowej, co zostało zapisane w strategii dla woj. małopolskiego, a nie znalazło odzwierciedlenia w zapisach strategii gminnej.

220 Przedstawione w pracy analizy i oceny dotyczące sytuacji Podhala pod koniec XX wieku wyraźnie wskazują że w tym obszarze górskim Polski, w nowych warunkach ustrojowych, ma szanse powstać jeden z bardziej konkurencyjnych w skali europejskiej regionów turystyki, lecznictwa i sportów zimowych. Perspektywy rozwoju wiążą się nie tylko z bardzo atrakcyjnym środowiskiem przyrodniczym, wzbogaconym ostatnio o takie elementy, jak: wody geotermalne i duże jezioro, ale przede wszystkim z unikalną kulturą ludową obecną w codziennym życiu mieszkańców. Jej znaczenie dla konkurencyjności podhalańskiej turystyki będzie zdecydowanie wzrastać po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Także tutejszy krajobraz, kształtowany przez specyficzne cechy gospodarki rolnej, tradycyjne pasterstwo i góralskie budownictwo, należy do niepowtarzalnych zasobów regionu, wyróżniających go na tle europejskich ośrodków turystyki górskiej. Te elementy lokalnego bogactwa kulturowego powinny być szczególnie akcentowane w promowaniu produktu turystycznego Podhala, zarówno na rynku krajowym jak i międzynarodowym. Jednakże, jak to starano się w pracy pokazać, adaptacja społeczeństwa i gospodarki Podhala do warunków kształtowanych przez rynek i wolną konkurencję napotyka na wiele różnych ograniczeń. Wynikają one w dużej mierze z uwarunkowań makroekonomicznych i z dużej zależności podhalańskiej turystyki, a także tutejszego rolnictwa od sytuacji społeczno-ekonomicznej w kraju i w Europie. Znaczna ich część ma również silny związek z lokalnymi czynnikami. Główne z nich dotyczą niedorozwoju infrastruktury technicznej i społecznej w takich dziedzinach, jak dostępność komunikacyjna Podhala, sieć wodociągowa i kanalizacyjna, oczyszczalnie ścieków, gospodarka odpadami, czy też dostępność młodzieży do szkół średnich. Oddzielną i bardzo złożoną sprawą jest przystosowanie powstałych w okresie gospodarki socjalistycznej obiektów do potrzeb współczesnej turystyki rynkowej. Wiele utrudnień w rozwoju gospodarczym regionu, wywołujących konflikty społeczne, wynika z nie uregulowanych spraw własnościowych, które powstały w czasach socjalistycznego ustroju. Trudno w tych warunkach oczekiwać zmian o zasadniczym znaczeniu dla podhalańskiej gospodarki (zwłaszcza w turystyce), dopóki nie zostaną ukończone inwestycje podstawowych elementów infrastruktury. W badanym okresie, obejmującym ostatnie dziesięciolecie XX wieku, odnotować można było na Podhalu znaczny postęp w ich rozbudowie. Nie podejmowano natomiast w tym czasie większych przedsięwzięć gospodarczych, zwłaszcza w turystyce, które w zasadniczym stopniu mogły poprawić konkurencyjność podhalańskiej turystyki w stosunku do innych krajów. Przeważały drobne inwestycje, wykorzystujące proste rezerwy rozwoju, oparte na wypełnianiu nisz, będących pozostałością socjalistycznej ekonomii niedoboru. Mieściły się one na ogół w możliwościach kapitałowych pojedynczych gospodarstw, a rzadziej były rezultatem działań zespołowych. Te zmiany uznać można za charakterystyczne dla początkowego okresu transformacji, kiedy prawie w całej Polsce osiągano pewien postęp gospodarczy w wyniku uruchamiania głównie bezinwestycyjnych rezerw

221 rozwoju. Kształtowanie Podhala jako atrakcyjnego regionu turystyki europejskiej wymagać będzie zaangażowania dużego kapitału, także zagranicznego, jak również wspólnych przedsięwzięć realizowanych przez państwo i władze lokalne oraz zainteresowane grupy gmin. Szczególnie cennym kapitałem w procesach adaptacji gospodarki podhalańskiej do nowych warunków ustrojowych, powstałych po roku 1989, okazało się nagromadzone w okresie Polski Ludowej przez mieszkańców Podhala doświadczenie w pracy na własny rachunek, a także takie ich cechy, jak przedsiębiorczość, zaradność i pracowitość. Dla przeprowadzanych tutaj transformacji niezmiernie istotne wydaje się też przekonanie mieszkańców i władz, potwierdzone doświadczeniami pochodzącymi z krajów alpejskich, że turystyka zapewnia trwałe podstawy rozwoju społeczno-gospodarczego nie tylko pojedynczym osiedlom, ale całym regionom. Wpływa ona stymulująco na pozostałe dziedziny lokalnej ekonomii i wywołuje często efekt mnożnikowy w postaci nowych przedsięwzięć o charakterze komplementarnym, składających się na regionalny produkt turystyczny.

222 The Society and Economy of Podhale Region in the Period of Transformation (Summary) The work contains the results of author s research into social-economic changes in the Podhale region in the years , which are connected with political system reforms based on free market economy. Podhale region is located in the Carpatliian mouutains and comprisus lliu musi atlraclive parls of lliis rangę, including first of all the Tatras, Pieniny mountains with Dunajec gorge and also part of Gorce and Babia Góra rangę. It has an area of over 180,000 ha and population of about 245,000 (year 2000). As for administrative division Podhale is divided into two districts (nowotarski and tatrzański), 15 communes and 4 towns, of which Rabka, Zakopane and Szczawnica are well-known, not only in Poland, mountain resorts, sanatorium health service and winter sport centers. The fourth town - Nowy Targ is an important transport and trade center in Southern Poland. It also has developed shoe industry and leather craft. The most valuable in respect of geography parts of Podhale enter into the composition of national parks (Tatrzański, Pieniński, Gorczański i Babiogórski - altogether over 25,000 ha). For centuries particular culture has developed in Podhale visible in dissimilarity of clothes, language, dance and musie, connected with everyday life of its inhabitants and their work as shepherds and farmers in difficult hilly condition. Inhabitants of the region are also distinguished by the fact that they are diligent, enterprising and they are talented for handeraft. Population and economy of Podhale was researched many times by geographers, ethnographers and sociologists. The study presented here refers to that research, particularly to Stanisław Leszczycki s work from 1938 and also to later geographic works in which the development of Podhale in the period of socialist economy was presented. The study was divided into four parts. The first and second part are devoted to social issues, the third part to economy issues and in the fourth part the socioeconomic perspectives in the nearest years were presented. The area under study is characterized by high population dynamics. In the years the population number inereased by almost 9%, mainly by high natural inerease (about 8%o) and the decrease of intem al migration which resulted in positive net migration ratę at the end of the 90s. In 2000 the birth rates in the region were about 14%o in rural areas and 10%o in towns and the death rates were 7,4%o in rural areas and 9,3%o in towns. At the beginning of transformation period in 1989 the rates were significantly higher (especially birth rates). The study showed that after 1989 emigration of Podhale inhabitants to other countries has inereased significantly (from 200 to 300%). People from this region immigrated to USA from the half of 19th century. Howeyer, in the period of socialism, the outflows were not of large scalę, because Polish authorities limited them. Nowa-

223 days also the most important destination of migration is United States, but morę and morę people also migrate to European countries (mainly Italy, Germany, Sweden, France) but also to Canada and Australia. In the recent years re-emigration has intensified as well. It is characterized mostly by older persons who earn their living from pension worked out abroad. They settle mainly in the countryside. The population of Podhale is characterized by Iow education level. It is not different from population education in other parts of Polish Carpathians but conducted economic reforms reąuire large percentage of persons with high ąualification. The reason is that large percentage of young people leaving pfimary school does not continue further education (over 5% of total). The highest number of such persons was recorded in tourist villages (even to 15% of the total). The situation can be changed by conducted recently Polish education system reform, thanks to which morę places in secondary school is being created and teaching youth is better adjusted to local labour market needs. Creating colleges in Podhale is a large opportunity to improvement of educational level. Economic transformation resulted in large decrease in the number of workplaces in the public sector in Podhale (about 40%). Simultaneously, thanks to high enterprise among Podhale inhabitants, many private firms have been created in which morę than a half of the total population work. Still, however, large number of people work on a farm but they also practice a non-agricultural profession. Most of them are engaged in tourism and transport or building services and craft. From 5 to 10% of adults go seasonally abroad for a living, mainly to Austria, Germany and Italy. Also from this reason there are less unemployed people in Podhale than in other parts of Poland. In 2000 the unemployment ratę was about 8,2%. In tourist centers it was even lower and did not exceed 6%. In modern economy of Podhale region tourism play the most important role, apart from which there also exist traditional agriculture and craft (making leather and sheep wool clothes and wooden articles). However, the industry, which developed here during the period of socialism nowadays, has lost its significance. At the beginnings of the 90s two large factories (making shoes and ski) stopped its activity. Smali private firms producing shoes, leather goods or engaged in trade, now use them. Tourism in Podhale started its development yet before the Second World War but only in the 70s and later over 200 large holiday homes, which belonged to the state. Simultaneously private farms, which rented free rooms for tourist developed. At the end of socialism period in Podhale there were registered about 37 thousand of accommodation rooms, from which the half belonged to private owners (mainly in farms). The actual number of accommodation rooms was twice as much higher because many farms did not register its actiyity. Before 1989 existing tourist infrastructure was mainly used by public sector. After the change of political system the infrastructure reąuired restructurization and adjusting to free economy market conditions. Conducted reforms rely mainly on privatization of tourist objects previously belonging to the state, modernization (raising standards) and change of usage. Many holiday homes were change into hotels, pensions or even for flats. After 1989 the number of places in agro-tourism has recorded a considerable increase. But the estimation of the changes in that field is very difficult because tourist objects that have no morę than 5 rooms do not have to be registered. Under new political system conditions agro-tourist farms have extended the rangę of seryice. First of all they can sell their own products madę on a farm such as milk, cheese, eggs and meat. They can make transport services, organize horse-riding, lend sport eąuipment (bikes, ski) and render other services. Morę and morę farms have their own ski lifts. But these

224 investments are on a smali scalę because farms, which do not have much Capital, support them. So far foreign investors have not been attracted to Podhale and without their activity it will be difficult to organize a competitive European tourist center and fully take advantage of tourist values of the region. Podhale has thermal waters, which can be used not only to house heating but also to start aqua parks, swimming pools and other objects. It has minerał waters (Rabka, Szczawnica, Krościenko) used in sanatorium healing. It also has Czorsztyńskie Lakę on Dunajec River, which is partly used on recreation purposes. The problem of Podhale, as well as other parts of Polish Carpathians is further development of technical infrastructure, especially waterworks, sewage system, purification plant and modernization of local and transit roads. Local authorities consider investments of infrastructure as the most important aims. All towns in the region have own purification plant. In the countryside, however, the situation is differentiated, generally morę favourable in recreation areas. In Podhale villages the building of sewage system and purification plant started only after To the year 2000 sewage system over 400 km long was created and a dozen or so purification plants were built. The atmosphere pollution in the region has decreased considerably because gas and thermal waters are used for heating. However, the situation on roads leading to Podhale from other parts of Poland has worsened. Main road connecting Cracow and Zakopane has not been modernized and is one of the most crowded in Poland. New stimulus for economic development of Podhale region is its borderline location. Thanks to the opening of numerous border crossings (about 25) the increase of population movement on business purposes (mainly from Slovakia to Poland) has been observed. It brings to Podhale inhabitants economic profits. Other forms of Polish-Slovakian cooperation have been also developing (mainly cultural) in the scheme of Tatra Euroregion. The activity of this Euroregion is supported by European Union funds. Much research was devoted to study the enterprising of Podhale population. It was stated that the most companies was created after 1989 in recreation centers (over 100 per 1000 inhabitants). About 75% of the total companies conduct its activity in tourism. Many of them (from 70 to 100 per 1000 inhabitants) are around towns and along main roads with craft tradition. The boom of private firms also occurred in the area of Czorsztyńskie Lakę. Similarly as in the period of socialism, nowadays some firms do not register their economic activity and do not pay taxes. They act not only in tourism but also in the building trade. They compose even to 50% of the total of registered firms. In the study the transformation of Podhale agriculture was also characterized which belongs to mountainous agriculture and to 1989 some of its production (beef, wool, milk) were subsidized. Its particular feature is superiority of smali farms with the area of 3-5 ha and its dispersion. In many villages the farmland is in over 40 separate pieces, located sometimes a few kilometers from the farmer s home. The farms, apart from agriculture land, are composed with woodland (even to 2-3 ha), which is the source of their income. Introducing market economy and abolition of subsidies significantly worsen the profitability of agriculture production in Podhale farms. In places where natural conditions were the worst, farmers gavę up crop and potatoes production and changed arabie land into pastures. Nowadays they ćonstitute about 2/3 of agriculture land. There is a chance that local cattle and sheep breeding would be based on fodder coming from grassland and pastures without using artificial fertilizers. Food madę in that way would be a significant factor intensifying local tourism. In the period of transformation the number of breeding ańi-

225 mals recorded a considerable decrease. The highest decrease was recorded in sheep stock (from 55 to even 90%). The sheep breeding had large influence not only on regional economy but also on cultural development and everyday life. The decrease in cattle stock was less significant (by 15-25%). Nowadays cattle breeding is the most important local economic activity. It is also the main source of agriculture income. The study led to conclusion that in the Podhale region, yet at the beginning of the 90., the economical role of agriculture decreased and nowadays the most important is tourism, business and other seryices. The research shows the perspectives of development of particular parts of the region. Both Podhale inhabitants and local authorities connect the futurę of the region with tourism. In a few years time they want to improve conditions of using natural habitat - to finish building of waterworks and sewage purification system and to introduce ecological house heating and to arrange waste management. They also plan investment connected with using of geothermal waters. In the strategy of development for małopolskie voivodeship, regional authorities plan many investments that will support local tourist economy.

226 Literatura Adamus J., 1990, C h a r a k t e r y s t y k a w y b r a n y c h g m i n d e p o p u l a c y j n y c h, [w:] C z y n n i k i a k t y w n o ś c i d e m o g r a f i c z n e j, s p o ł e c z n e j i g o s p o d a r c z e j w y l u d n i a j ą c y c h s i ę w s i w P o l s c e p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j, red. A. Jelonek, IGiPZ PAN, Warszawa A M A - G e s e t z G e s c h a f t s o r d n u n g d e s V o r s t a n d e s - O r g a n e O r g a n i g r a m m, 2000, Wien, Marz Balon J 2002, P a s o w o ś ć f i z y c z n o - g e o g r a f i c z n a P o l s k i c h T a t r, [w:] G e o g r a f i c z n e u w a r u n k o w a n i a r o z w o j u M a ł o p o l s k i, red. Z. Górka i A. Jelonek, wyd. Oddział Krakowski PTG, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków Bański J., 1999, O b s z a r y p r o b l e m o w e w r o l n i c t w i e P o l s k i, Prace monograficzne IGiPZ PAN, nr 172, Warszawa Birek U., Janiec R, 1995, K o m u n i k a c j a, [w:] P r o b l e m y t r a n s f o r m a c j i s t r u k t u r r e g i o n a l n y c h w p r o c e s i e z m i a n s y s t e m u g o s p o d a r o w a n i a i i n t e g r a c j i e u r o p e j s k i e j, red. Z. Zioło, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Informatyki w Rzeszowie, nr 4 Bruzda A., 1999, Przemiany strukturalno-funkcjonalne w lecznictwie uzdrowiskowym i wypoczynku Rabki w okresie transformacji gospodarki, praca magisterska w Instytucie Geografii WSP w Krakowie Burzyński T,. 2000, W y b r a n e p r o b l e m y p o l i t y k i t u r y s t y c z n e j i s t r a t e g i i r o z w o j u t u r y s t y k i, [w:] L o k a l n a p o l i t y k a t u r y s t y c z n a i m a r k e t i n g, Wydaw. Instytutu Turystyki w Krakowie Caputa J., 1975, M o ż l i w o ś c i i p e r s p e k t y w y r o z w o j u r o l n i c t w a w r e j o n a c h g ó r s k i c h. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, z. 162 Centralny Urząd Planowania, Biuro Planowania Regionalnego w Krakowie, 1993, B e z r o b o c i e a g r a r n e s z a n s ą - z a g r o ż e n i e m r o z w o j u w s i, część pierwsza: P r o b l e m y a g r a r n e p o l s k i e g o r o l n i c t w a, Kraków Chudy-Hyski D., 2002, W y p o c z y n e k n a o b s z a r a c h w i e j s k i c h A u s t r i i, Wieś i Rolnictwo, nr 1 Czarkowska W., Dobrowolska M., 1965, W ę z ł o w e p r o b l e m y d e m o g r a f i c z n e r e g i o n u, [w:] R o z w ó j e k o n o m i c z n y r e g i o n u k r a k o w s k i e g o w d w u d z i e s t o l e c i u P o l s k i L u d o w e j, Wrocław Czochański J.T., 2002, R u c h t u r y s t y c z n y w T a t r z a ń s k i m P a r k u N a r o d o w y m, [w:] U ż y t k o w a n i e t u r y s t y c z n e p a r k ó w n a r o d o w y c h. R u c h t u r y s t y c z n y - z a g o s p o d a r o w a n i e, k o n f l i k t y, z a g r o ż e n i a, red. J. Partyka, Ojców Czyż M., 2002, Aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu w powiecie nowotarskim, praca dyplomowa w Instytucie Geografii AP w Krakowie Czyż T., 1996, N i e r ó w n o ś c i r e g i o n a l n e w o k r e s i e t r a n s f o r m a c j i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j w P o l s c e, [w:] P r z e k s z t a ł c e n i a r e g i o n a l n y c h s t r u k t u r f u n k c j o n a l n o - p r z e s t r z e n n y c h, red. E. Jakubowicz i J. Łoboda, Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Dach Z., 1993, B e z r o b o c i e w o k r e s i e p r z e m i a n s y s t e m o w y c h g o s p o d a r k i p o l s k i e j, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych PAN, Oddział w Krakowie, nr 16

227 Długosz Z., 1998, Z m i a n y p r z e s t r z e n n e w t e m p i e s t a r z e n i a s i ę l u d n o ś c i P o l s k i w l a t a c h , [w\ ] P r o b l e m y t r a n s f o r m a c j i s t r u k t u r r e g i o n a l n y c h w p r o c e s i e z m i a n s y s t e m u g o s p o d a r o w a n i a i i n t e g r a c j i e u r o p e j s k i e j... Długosz Z., 2000, W p ł y w m i g r a c j i l u d n o ś c i w m i a s t a c h n a p o z i o m u r b a n i z a c j i w o k r e s i e p r z e m i a n u s t r o j o w o - e k o n o m i c z n y c h n a p r z y k ł a d z i e p o w i a t ó w p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j P o l s k i, [w:] S p o ł e c z n e, g o s p o d a r c z e i p r z e s t r z e n n e p r z e o b r a ż e n i a m i a s t, Opole Długosz Z., 2001, P r ó b a d y n a m i c z n e j t y p o l o g i i r u c h u l u d n o ś c i w ś w i e t l e k l a s y f i k a c j i W e b b a, n a p r z y k ł a d z i e w o j. m a ł o p o l s k i e g o, [w:] C z ł o w i e k i p r z e s t r z e ń, red. B. Kortus, Wydaw. Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Długosz Z., Haydukiewicz L., 2000, M i g r a c j e l u d n o ś c i n a o b s z a r z e w o j e w ó d z t w m a ł o p o l s k i e g o i p o d k a r p a c k i e g o w l a t a c h w ś w i e t l e w y b r a n y c h m i e r n i k ó w, [w:] P r o c e s y i f o r m y r u c h l i w o ś c i p r z e s t r z e n n e j l u d n o ś c i w o k r e s i e p r z e m i a n u s t r o j o w y c h, red. D. Szymańska, Toruń Długosz Z., Soja M., 1991, P r z e m i a n y d e m o g r a f i c z n e o b s z a r ó w w i e j s k i c h K a r p a t i P o d k a r p a c i a, Folia Geogr., ser. Geogr.-Oecon., 23, Kraków Długosz Z., Soja M., 1995, L u d n o ś ć, [w:] K a r p a t y P o l s k i e. P r z y r o d a, c z ł o w i e k i j e g o d z i a ł a l n o ś ć, red. J. Warszyńska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Dpmałacna-Teper W., 2002, Energia geotermalna na Podhalu, praca dyplomowa wykonana w Zakładzie Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej AP w Krakowie Domański R, 1997, P r z e s t r z e n n a t r a n s f o r m a c j a g o s p o d a r k i, PWN, Warszawa Drożdż A., Góra-Drożdż E., 1988, Z n a c z e n i e o w c z a r s t w a g ó r s k i e g o d l a z r ó w n o w a ż o n e g o r o z w o j u r e g i o n ó w g ó r s k i c h, Wiadomości Ziem Górskich, nr 7 Duczkowska-Małysz K., Duczkowska-Piasecka M., 1993, P o z a r o l n i c z e p r z e d s i ę w z i ę c i a g o s p o d a r c z e n a t e r e n i e g m i n y, [w:] P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć n a o b s z a r a c h w i e j s k i c h. W s t r o n ę w s i w i e l o f u n k c y j n e j, red. K. Duczkowska-Małysz, Wydaw. Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa Duczkowska-Małysz K., Duczkowska-Piasecka M., 1996, R o z w ó j p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i n a t e r e n a c h p r z y g r a n i c z n y c h, [w:] P r z e o b r a ż e n i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e o b s z a r ó w w i e j s k i c h p o g r a n i c z a z a c h o d n i e g o, red. M. Kołodziński i A. Rosner, Wydaw. Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN oraz Centrum Naukowo- Wdrożeniowe SGGW, Warszawa European Travel Monitor - Annual Raport, 1999 E u r o p e j s k a t u r y s t y k a - u m i a r k o w a n y r o z w ó j, 2000, Rynek Turystyczny, nr 15/16 Frenkel I., 1998, Z a t r u d n i e n i e i b e z r o b o c i e w r o l n i c t w i e i n d y w i d u a l n y m w ś w i e t l e p o w s z e c h n e g o s p i s u r o l n i c z e g o, Wieś i Rolnictwo, nr 3 (100) Galiniak J., 1994, P r z e m i a n y b u d o w n i c t w a m i e s z k a n i o w e g o w e w s i a c h p o d h a l a ń s k i c h w l a t a c h , [w:] S t u d i a n a d p r z e m i a n a m i P o d h a l a, red. B. Górz, Wydaw. Naukowe WSP, Kraków German K., 2002, P r z y r o d n i c z e m o ż l i w o ś c i i b a r i e r y r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o M a ł o p o l s k i, [w:] G e o g r a f i c z n e u w a r u n k o w a n i a r o z w o j u M a ł o p o l s k i... Golba J., 2002, A k t y w i z a c j a s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z a g m i n u z d r o w i s k o w y c h j a k o p o d s t a w a i c h r o z w o j u, [w:] R o z w ó j u z d r o w i s k s z a n s ą d l a p r z y s z ł o ś c i r e g i o n ó w. X I K o n g r e s u z d r o w i s k p o l s k i c h. M a t e r i a ł y k o n f e r e n c y j n e m a j a , Krynica-Zdrój Gorzelak E., 1997, S y t u a c j a e k o n o m i c z n a r o l n i c t w a r o d z i n n e g o w ś w i e t l e b a d a ń k o n i u n k t u r y w s k a l i k r a j u i w r e g i o n a c h. E k s p e r t y z a K E R - P A N, Warszawa

228 Gorzelak E., 2002, P r z e j a w y n o w o c z e s n o ś c i w p o l s k i m r o l n i c t w i e, Biuletyn informacyjny Agencji Rynku Rolnego, nr 5 (131), Warszawa Górz B., 1982, P r o b l e m y r o z w o j u i m o d e r n i z a c j i d r o b n o o b s z a r o w e g o r o l n i c t w a ( n a p r z y k ł a d a c h z r e g i o n u k r a k o w s k i e g o ), Wydaw. Naukowe WSP, Kraków Górz B 1985, S k u t k i k o m a s a c j i g r u n t ó w w e w s i J a b ł o n k a n a O r a w i e. D o k u m e n t a c j a g e o g r a f i c z n a, Prace monograficzne IGiPZ PAN, nr 3, Warszawa Górz B., 1994, R o l n i c t w o P o d h a l a, [w:] S t u d i a n a d p r z e m i a n a m i P o d h a l a... Górz B., Guzik C., Leśnicki J 1999, O d r o l n i c t w a t r a d y c y j n e g o p o w s p ó ł c z e s n e, [w:] U p o d n ó ż a G o r c ó w. W c z o r a j i d z i s i a j w s i p o d h a l a ń s k i c h g m i n y N o w y T a r g, red. F. Kiryk, B. Górz, PTPN, Nowy Targ Górz B., Prochownikowa A., 1989, P o d h a l e - r o z w ó j f u n k c j o n a l n y i z m i a n y p r z e s t r z e n n e r e g i o n u, [w:] W s p ó ł c z e s n e p r o b l e m y g o s p o d a r k i p r z e s t r z e n n e j P o l s k i, t. 18, Instytut Gospodarki Przestrzennej UW, Warszawa Górz B., Ustupski J., 1996, U w a r u n k o w a n i a r o z w o j u p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i w d z i e d z i n i e g o s p o d a r k i n a P o d h a l u, [w:j R e g i o n a l n e u w u r u n k o w a n i a r o z w o j u p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i. M a t e r i a ł y k o n f e r e n c y j n e, p a ź d z i e r n i k a , Akademia Ekonomiczna, Kraków Groch J., 1997, U z d r o w i s k a i l e c z n i c t w o w P o l s c e w o k r e s i e t r a n s f o r m a c j i ( n a p r z y k ł a d z i e u z d r o w i s k k a r p a c k i c h ), [w:] G e o g r a f i a, c z ł o w i e k, g o s p o d a r k a, red. A. Jackowski, Wydaw. Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Groch J., Kurek W., 1995, T u r y s t y k a, [w:] P r o b l e m y t r a n s f o r m a c j i s t r u k t u r r e g i o n a l n y c h w p r o c e s i e z m i a n s y s t e m u g o s p o d a r o w a n i a i i n t e g r a c j i e u r o p e j s k i e j... Guzik C 1992, P i o n o w a z m i e n n o ś ć u ż y t k o w a n i a z i e m i w K a r p a t a c h, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr. 91, Kraków Guzik C., 1995, R o l n i c z e u ż y t k o w a n i e z i e m i, [w:] P r o b l e m y t r a n s f o r m a c j i s t r u k t u r r e g i o n a l n y c h w p r o c e s i e z m i a n s y s t e m u g o s p o d a r o w a n i a i i n t e g r a c j i e u r o p e j s k i e j... Guzik C., 2001, R o l a r o l n i c t w a g ó r s k i e g o w g o s p o d a r c e k r a j u ( n a p r z y k ł a d z i e P o l s k i c h K a r p a t ), [w:] C z ł o w i e k i p r z e s t r z e ń... Guzik C., 2002, T u r y s t y k a w i e j s k a n a o b r z e ż a c h T a t r z a ń s k i e g o P a r k u N a r o d o w e g o, [w:] U ż y t k o w a n i e t u r y s t y c z n e p a r k ó w n a r o d o w y c h... Guzik C., Leśnicki J., 1995, P r z e m i a n y r o l n i c t w a n a P o d h a l u w l a t a c h p o w o j e n n e j e m i g r a c j i z a g r a n i c z n e j ( n a p r z y k ł a d z i e G r o n k o w a ), Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie, nr 295, Sesja Naukowa, 43 Guzik C., Leśnicki J., Troć M., 1999, P o z a r o l n i c z a d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z a, [w:] U p o d n ó ż a G o r c ó w. W c z o r a j i d z i s i a j w s i p o d h a l a ń s k i c h g m i n y N o w y T a r g... Guzik C., Zborowski A., 1988, W p ł y w u ż y t k o w a n i a z i e m i o r a z w y b r a n y c h c z y n n i k ó w s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y c h n a p r z e s t r z e n n e z r ó ż n i c o w a n i e d y n a m i k i r o z w o j u l u d n o ś c i w K a r p a t a c h, Folia Geogr., ser. Geogr.-Oecon., 21, Kraków Handschur P., Wagner P., 1998, P r z e m i a n y w s t r u k t u r z e w i e l k o ś c i s t a d i n w e n t a r z a ż y w e g o w A u s t r i i, [w:] N o w e w y z w a n i a d l a w s i i r o l n i c t w a P o g ó r z a w i n t e g r a c j i z U n i ą E u r o p e j s k ą. M a t e r i a ł y z k o n f e r e n c j i n a u k o w e j, s t y c z e ń , Bielsko- Biała Hausner J., Kudłacz T., Szlachta J., 1995, I n s t y t u c j o n a l n e w a r u n k i r e s t r u k t u r y z a c j i r e g i o n a l n e j P o l s k i, Studia KPZK PAN, 1.103, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa

229 Hermanowicz-Nowak K., Wesołowska M., 2000, G o s p o d a r k a r o l n o - h o d o w l a n a, [w:] P o d h a l e. T r a d y c j a w e w s p ó ł c z e s n e j k u l t u r z e w s i, red. D. Tylka, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków Hryniewicz J.T., 1996, P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć i j e j r e g i o n a l n e u w a r u n k o w a n i a, [w:] R e g i o n a l n e u w a r u n k o w a n i a r o z w o j u p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i... I n f o r m a t o r u ż y t k o w y R a b k ą. Stan na dzień , Wy da w. Urzędu miasta i gminy Rabka Jabłońska B., 2000, T u r y s t y k a u z d r o w i s k o w a s z a n s ą r o z w o j u g m i n i r e g i o n ó w, [w:] L o k a l n a p o l i t y k a t u r y s t y c z n a i m a r k e t i n g... Jackowski A., 1981, T y p o l o g i a f u n k c j o n a l n a m i e j s c o w o ś c i t u r y s t y c z n y c h ( n a p r z y k ł a d z i e w o j. n o w o s ą d e c k i e g o ), Rozprawy Habilitacyjne UJ, nr 53, Kraków Jakubowicz E., 1992, P o z i o m w y k s z t a ł c e n i a l u d n o ś c i P r z y g r a n i c z ą j a k o e l e m e n t p o t e n c j a ł u s p o ł e c z n e g o, CUP, Biuro Planowania Regionalnego we Wrocławiu, nr 10 Jakubowicz E., 1994, O ś r o d k i u s ł u g o w e D o l n e g o Ś l ą s k a ( n a p r z y k ł a d z i e s z k o l n i c t w a ś r e d n i e g o ), Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 1591, Studia Geograficzne LXI, Wrocław Jakubowicz E., 1998, R e g i o n a l n a p o l i t y k a o ś w i a t o w a j a k o c z y n n i k w a r u n k u j ą c y p r o c e s y t r a n s f o r m a c j i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 2048, Studia Geograficzne LXIX, Wrocław X I K o n g r e s u z d r o w i s k p o l s k i c h. M a t e r i a ł y k o n f e r e n c y j n e m a j a , Krynica- -Zdrój Jelonek A., 1990, W y b r a n e z a g a d n i e n i a w y l u d n i a n i a s i ę w s i w K a r p a t a c h, [w:] C z y n n i k i a k t y w n o ś c i d e m o g r a f i c z n e j, s p o ł e c z n e j i g o s p o d a r c z e j w y l u d n i a j ą c y c h s i ę w s i w P o l s c e p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j... Jelonek A., 2001, L u d n o ś ć, [w:] G e o g r a f i a e k o n o m i c z n a P o l s k i, red. I. Fierla, PWE, Warszawa J e z i o r o C z o r s z t y ń s k i e, m a p a t u r y s t y c z n a. G o t y c k i s z l a k, 2001, Wydaw. Okręgowego Przedsiębiorstwa Geodezyjno-Kartograficznego w Krakowie, na zlecenie ZZW Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne, Spółka Akcyjna Jost H., 1989, L u d o w e t a r t a k i i g o n c i a r n i e p o d h a l a ń s k i e, Wydaw. Muzeum Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego, XVI, Zakopane Kamińska W., 1996, P o z a r o l n i c z a i n d y w i d u a l n a d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z a j a k o n o w y e l e m e n t s t r u k t u r y g o s p o d a r c z e j w p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j P o l s c e, [w:] N o w a g e n e r a c j a w b a d a n i a c h g o s p o d a r k i p r z e s t r z e n n e j, Biuletyn KPZK PAN, z. 174, Warszawa Karwowski J., Burlita A., 1996, H a n d e l p r z y g r a n i c z n y j a k o j e d n a z f o r m a k t y w i z a c j i g o s p o d a r c z e j, [w:] P r z e o b r a ż e n i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e o b s z a r ó w w i e j s k i c h p o g r a n i c z a z a c h o d n i e g o... Kępińska B., 1999, P r z e w o d n i k d o s e s j i t e r e n o w e j, w r z e ś n i a , Technika Poszukiwań Geologicznych Geosynoptyka i Geotermia, nr 4-5, Podhale-Kraków Kłeczek J 2002, S z y b k a d r o g a d o n i e z g o d y, Gazeta Wyborcza z dnia Kłodziński M., Rosner A., 1996, P o g r a n i c z e z a c h o d n i e w o k r e s i e p r z e m i a n s y s t e m o w y c h. P o d s u m o w a n i e b a d a ń, [w:] P r z e o b r a ż e n i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e o b s z a r ó w w i e j s k i c h p o g r a n i c z a z a c h o d n i e g o... Kodłubański W., 2002, S t y m u l o w a n i e r o z w o j u t u r y s t y k i u z d r o w i s k o w e j j a k o p r o d u k t u p r i o r y t e t o w e g o w a s p e k c i e d z i a ł a ń P o l s k i e j O r g a n i z a c j i T u r y s t y c z n e j, [w:]

230 R o z w ó j u z d r o w i s k s z a n s ą d l a p r z y s z ł o ś c i r e g i o n ó w. X I K o n g r e s u z d r o w i s k p o l s k i c h... Kolbusz F., 1973, R o l n i c z a l u d n o ś ć d w u z a w o d o w a w P o l s c e, Wieś Współczesna, nr 7 Kołaszka M., Witkowski J., 1996, P r a c a w s z a r e j s t r e f i e w P o l s c e w r o k u, Gospodarka Narodowa, nr 1-2 Kołek W., 2001, Uwarunkowania i rozwój przedsiębiorczości na Podhalu w okresie transformacji, praca magisterska w Instytucie Geografii AP w Krakowie Kołek W., 2002, Osada turystyczna Czorsztyn sp. z o.o. Wybrane elementy analizy sytuacji przedsiębiorstwa turystycznego, praca dyplomowa wykonana w Zakładzie Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej AP w Krakowie Kondracki J 1998, G e o g r a f i a r e g i o n a l n a P o l s k i, PWN, Warszawa Koreleski K 1984, F i z j o g r a f i c z n e o g r a n i c z e n i a u p r a w y r o ś l i n r o l n i c z y c h w P o l s c e, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, z. 1, Warszawa Kostuch R., Lipski C., 2002, Z m i a n y z a c h o d z ą c e w s t r u k t u r z e u ż y t k o w a n i a t e r e n ó w k a r p a c k i c h, [w:] W i e l o f u n k c y j n a g o s p o d a r k a n a o b s z a r a c h w i e j s k i c h, red. W. Kamińska, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce Kroczek-Krzemińska A., 1963, Wpływ Nowotarskich Zakładów Przemysłu Skórzanego na strukturę zatrudnienia rolniczego zaplecza, praca magisterska w Katedrze Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie Krzemińska M., 1998, W i z j e P o d h a l a u p r o g u X X I w i e k u, [w:] Z i e m i e g ó r s k i e u p r o g u X X I w i e k u, red. A. Pankowicz. Materiały międzynarodowej konferencji, Ludźmierz września 1997, Zakopane Kukulak J., 1994, A n t r o p o g e n i c z n e p r z e m i a n y w ś r o d o w i s k u p r z y r o d n i c z y m P o d h a l a w l a t a c h , [w:] S t u d i a n a d p r z e m i a n a m i P o d h a l a... Kulikowski R., 2002, P r o b l e m y s p o ł e c z n e w s i i r o l n i c t w a w P o l s c e, [w:] S p o ł e c z n e p r o b l e m y w s i. S t u d i a o b s z a r ó w w i e j s k i c h, t. II, red. J. Bański i E. Rydz, Warszawa Kurek S., 2000, T e n d e n c j e z m i a n s t a r o ś c i d e m o g r a f i c z n e j w P o l s c e P o ł u d n i o w o - W s c h o d n i e j, [w:] D z i a ł a l n o ś ć c z ł o w i e k a i j e g o ś r o d o w i s k o, red. Z. Zioło, Wydaw, Naukowe AP, Kraków Kurek W., 1987, T u r y s t y k a j a k o c z y n n i k s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y c h p r z e m i a n w s i p o d h a l a ń s k i e j ( n a p r z y k ł a d z i e B i a ł k i ), Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 68, Kraków Kurek W. 1990, W p ł y w t u r y s t y k i n a p r z e m i a n y s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e o b s z a r ó w w i e j s k i c h p o l s k i c h K a r p a t, Rozprawy Habilitacyjne UJ, nr 194, Kraków Kurek W., 1997, R o z w ó j g o s p o d a r c z y a p r o b l e m y o c h r o n y ś r o d o w i s k a n a o b s z a r a c h g ó r s k i c h, [w:] G e o g r a f i a, c z ł o w i e k, g o s p o d a r k a... Kurek W., 2001, T e n d e n c j e w r o z w o j u t u r y s t y k i w A l p a c h, [w:] C z ł o w i e k i p r z e s t r z e ń... Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, G e o g r a f i a t u r y s t y k i P o l s k i, Państwowe Wydawnictwa Ekonomiczne, Warszawa Lelito E., Kaczmarczyk I 1994, P r o b l e m y z a t r u d n i e n i a n a w s i - z r ó ż n i c o w a n i e r e g i o n a l n e, CUP, Biuro Planowania Regionalnego w Krakowie, Kraków Lelito E., Załuska S., 1992, R o l n i c t w o. S t r u k t u r a a g r a r n a, u t a j o n e b e z r o b o c i e w M a k r o r e g i o n i e P o ł u d n i o w o - W s c h o d n i m, CUP, Biuro Planowania Regionalnego w Krakowie, Kraków Leszczycki S., 1938, R e g i o n P o d h a l a. P o d s t a w y g e o g r a f i c z n o - g o s p o d a r c z e p l a n u r e g i o n a l n e g o, Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki, nr 2, Kraków

231 Liro A., 2001, O c h r o n a ś r o d o w i s k a w r o l n i c t w i e, FAPA, Warszawa Ł ą c z ą n a s T a t r y, 2000, red. A. Majorczyk, Biuro Rady Euroregionu Tatry, Nowy Targ Majerczyk A., Nowak A., 1999, E u r o r e g i o n T a t r y P o d s t a w y i z a s a d y f u n k c j o n o w a n i a w s p ó ł p r a c y t r a n s g r a n i c z n e j, [w:] 5 l a t E u r o r e g i o n u T a t r y, Nowy Targ-Keżmarok M a ł o p o l s k i P r o g r a m. R o z w o j u W s i i R o l n i c t w a, 1997, Małopolska Rada Regionalna, Bielsko-Biała, Kielce, Kraków, Krosno, Przemyśl, Rzeszów, Tarnobrzeg, Tarnów Manecki A., Schejbal-Chwastek M., Tarkowski J., 1990, Ś r o d o w i s k o p r z y r o d n i c z e i k u l t u r a P o d h a l a. M a t e r i a ł y n a s e m i n a r i u m, Związek Podhalan, Kraków Marek E., 2000, S e z o n o w e z a t r u d n i a n i e P o l a k ó w z a g r a n i c ą, [w:] Z e w n ę t r z n e m i g r a c j e z a r o b k o w e w e w s p ó ł c z e s n e j P o l s c e - w y b r a n e z a g a d n i e n i a, red. A. Rajkiewicz, Wyższa Szkoła Humanistyczna we Włocławku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie Matczak A., Szymańska D 2000, W i e l o f u n k c y j n o ś ć - k l u c z d o r o z w o j u w s i p o d m i e j s k i c h. P r z y k ł a d g m i n y W i e l k a N i e s z a w k a w s t r e f i e p o d m i e j s k i e j T o r u n i a, [w:] S z a n s e r o z w o j u r o l n i c t w a i o b s z a r ó w w i e j s k i c h z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m p o g r a n i c z a p o l s k o - u k r a i ń s k i e g o, red. B. Górz. XVI Seminarium Geograficzno- Rolnicze, 3-5 września 2000, Lublin M a t e r i a ł w s t ę p n y d o S e s j i P l a n o w a n i a S t r a t e g i i R o z w o j u p o w i a t u t a t r z a ń s k i e g o, 1999s Agencja Rozwoju Regionu Krakowskiego SA, Kraków Moskal S., Kotala A., 1996, P r o b l e m y z a g o s p o d a r o w a n i a z a s o b ó w p r a c y n a p r z e l u d n i o n y c h t e r e n a c h w i e j s k i c h, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4-5 Moskal S., Kotala A., 2000, D r o b n e p r z e d s i ę b i o r s t w a j a k o c z y n n i k r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o n a o b s z a r a c h w i e j s k i c h, Wieś i Rolnictwo, nr 1 Nalborczyk E., 2002, P r z y s z ł o ś ć r o l n i c t w a, Biuletyn Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN, nr 2 Niewęgłowska M., 2001, P r o g r a m r o l n o ś r o d o w i s k o w y d l a p o l s k i e g o r o l n i c t w a i s z a n s e j e g o r e a l i z a c j i, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2-3 Ochocki A., 2002, Z r ó ż n i c o w a n i e r e g i o n a l n e s y t u a c j i d e m o g r a f i c z n e j w P o l s c e, [w:] Z a d a n i a s a m o r z ą d ó w l o k a l n y c h w r o z w o j u d e m o g r a f i c z n y m. I K o n g r e s D e m o g r a f i c z n y w P o l s c e, V I, Skierniewice Otoliński E 1999, P r z e m i a n y w o r g a n i z a c j i g o s p o d a r s t w w P o l s c e P o ł u d n i o w e j, [w:] N o w e w y z w a n i a d l a w s i i r o l n i c t w a P o g ó r z a w i n t e g r a c j i z U n i ą E u r o p e j s k ą M a t e r i a ł y z k o n f e r e n c j i n a u k o w e j, s t y c z e ń , Bielsko-Biała Pakuła L., 1994, R o l a p r z e m y s ł u i r z e m i o s ł a w ż y c i u g o s p o d a r c z y m l u d n o ś c i P o d h a l a, [w:] S t u d i a n a d p r z e m i a n a m i P o d h a l a... Pakuła L., Troć M., 1983, Z m i a n y w u p r z e m y s ł o w i e n i u R e j o n u N o w o s ą d e c k i e g o, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP z. 88, Prace Geograficzne X, Kraków Pakuła L., Zioło Z., Adamus J., 1985, P r z e m y s ł K a r p a t ( w y b r a n e p r o b l e m y ), Folia Geogr., ser. Geogr.-Oecon., 18, Kraków Parczewski A., 1998, S t u d i a w y ż s z e p o d T a t r a m i, [w:] Z i e m i e g ó r s k i e u p r o g u X X I w i e k u... Parysek J., 1993, K r a j o w e i r e g i o n a l n e r y n k i p r a c y w P o l s c e, Biuletyn KPZK, z. 161, Warszawa Pawlikowska-Piechotka A., 1997, W p ł y w b u d o w l i h y d r o t e c h n i c z n y c h n a ś r o d o w i s k o n a t u r a l n e i k u l t u r o w e, Wydaw. AW IGPiK, Warszawa Pawlikowska-Piechotka A., 1998, U w a r u n k o w a n i a e k o r o z w o j u g m i n l e ż ą c y c h n a d J e z i o r e m C z o r s z t y ń s k i m, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1

232 P o d h a l e. T r a d y c j a w e w s p ó ł c z e s n e j k u l t u r z e w s i, red. D. Tylka, 2000, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków Pohoski M., 1984, K a r i e r y s z k o l n e i k a r i e r y a p o c h o d z e n i e s p o ł e c z n e, Kultura i Społeczeństwo, t. XVIII, nr 2 Pohl J., Jarosz W., 1972, P r ó b a k o m p l e k s o w e j o c e n y p r z e s t r z e n n e g o z r ó ż n i c o w a n i a w a r u n k ó w p r z y r o d n i c z y c h d l a p r o d u k c j i r o l n i c z e j n a t e r e n a c h g ó r s k i c h, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 10, Kraków P o w i a t t a t r z a ń s k i , Wyd. Signum Skaner, Bydgoszcz Prawelska-Skrzypek G., Domański B., 1996, L o k a l n e i r e g i o n a l n e c z y n n i k i r o z w o j u p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i w ś w i e t l e d o ś w i a d c z e ń p o l s k i c h i z a g r a n i c z n y c h, [w:] R e g i o n a l n e u w a r u n k o w a n i a r o z w o j u p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i... Prochownik A 1994, P r z e o b r a ż e n i a s t r u k t u r d e m o g r a f i c z n y c h i s p o ł e c z n o - z a w o d o w y c h l u d n o ś c i P o d h a l a w l a t a c h , [w:] S t u d i a n a d p r z e m i a n a m i P o d h a l a... Pruchniewski S., 2002, P r o g r a m r o z w o j u m u r k o w e g o p r o d u k t u t u r y s t y c z n e g o - w s p ó l n e p r z e d s i ę w z i ę c i e g m i n y i u z d r o w i s k a, [w:] R o z w ó j u z d r o w i s k s z a n s ą d l a p r z y s z ł o ś c i r e g i o n ó w. X I K o n g r e s u z d r o w i s k p o l s k i c h... Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1989, Z a s a d y k o r z y s t a n i a z p r z y r o d n i c z y c h o b s z a r ó w c h r o n i o n y c h, Wydaw. AW IGPiK, Warszawa Pukański M., 1995, Z y c i e g o s p o d a r c z e n a S p i s z u w n a s z y m s t u l e c i u, [w:] S p i s z i O r a w a w 7 5. r o c z n i c ę p o w r o t u d o P o l s k i p o ł u d n i o w e j c z ę ś c i o b u z i e m, red. T. Trajdos, Secesja, Kraków Rajman J 1983, F u n k c j e m i a s t K a r p a c k i c h, Folia Geogr. Oecon. t. XV, Kraków Rosset E., 1975, D e m o g r a f i a P o l s k i, PWN, Warszawa Rzętała M. (red.) 2001, Z b a d a ń n a d w p ł y w e m a n t r o p o p r e s j i n a ś r o d o w i s k o, Sosnowiec Sierpińska M., 1997, R o z m i a r y s z a r e j s t r e f y w g o s p o d a r c e o r a z s p o s o b y j e j o g r a n i c z e n i a, Zeszyty Naukowe AE, Kraków Skawiński M., 2002, P r o c e s y d e m o g r a f i c z n e l u d n o ś c i m i e j s k i e j E u r o r e g i o n u T a t r y. Materiały w siedzibie Euroregionu Tatry w Nowym Targu Socha A., 1989, Zagospodarowanie turystyczne Podhala na przykładzie bazy noclegowej, praca magisterska w Instytucie Geografii WSP w Krakowie Sołjan I., 1995, K a r p a t y j a k o r e g i o n p i e l g r z y m k o w y, [w:] P r z e s t r z e ń i s a c r u m, Wydaw. Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków S p r a w o z d a n i e z p r o g r a m u P H A R E T o u r i n I I I, R y n e k t u r y s t y c z n y ", nr 15-16, European Travel Monitor - Annual Report 1999, Report WTO (World Tourism Organization) 1999 Sprawozdanie Zarządu Miasta, Zakopane, S t r a t e g i a r o z w o j u m i a s t a Z a k o p a n e, 2000, Zakopane Strauchmann K., 2001, P r z y w y g n i a t a n i u, Dziennik Polski z dnia 30 marca S t u d i a n a d p r z e m i a n a m i P o d h a l a, 1994, red. B. Górz, Wydaw. Naukowe WSP, Kraków Szczepaniak M., 2001, E u r o r e g i o n T a t r y ( ), Przegląd Politologiczny, nr 1-2, R. VI Szczęsny R., 1999, R o l n i c t w o w o k r e s i e t r a n s f o r m a c j i , [w:] W p ł y w z r ó ż n i c o w a ń r e g i o n a l n y c h n a m o ż l i w o ś c i p r z e k s z t a ł c e ń w s i p o l s k i e j, Biuletyn KPZK PAN, z. 188, Warszawa

233 Szubert-Zarzeczny U., 1996, T u r y s t y k a w p r o c e s i e p r z e k s z t a ł c e ń s y s t e m o w y c h w P o l s c e, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu Szubert-Zarzeczny U., 2001, T u r y s t y k a w r o z w o j u g o s p o d a r c z y m P o l s k i, Wydaw. Edukacja Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław Szulc A., 2002, J a k ś l i m a k k r ó l i c z k a w y c i ą g n ą ł. S z a f l a r y b l o k u j ą r o z b u d o w ę Z a k o p i a n k i, Polityka, nr 24, z dnia Troć M., 1996, P r o c e s u p a d ł o ś c i o w y N o w o t a r s k i c h Z a k ł a d ó w P r z e m y s ł u S k ó r z a n e g o P o d h a l e w N o w y m T a r g u, [w:] W p ł y w p r o c e s ó w t r a n s f o r m a c j i g o s p o d a r k i n a r o d o w e j n a f u n k c j o n o w a n i e j e d n o s t e k g o s p o d a r c z y c h i u k ł a d ó w p r z e s t r z e n n y c h, red. Z. Zioło, Wydaw. Naukowe WSP, Kraków Troć M., 2000, W s p ó ł c z e s n y s t a n z a g o s p o d a r o w a n i a t r a n s p o r t o w e g o w o k ó ł J e z i o r a C z o r s z t y ń s k i e g o, [w:] D z i a ł a l n o ś ć c z ł o w i e k a i j e g o ś r o d o w i s k o... U p o d n ó ż a G o r c ó w. W c z o r a j i d z i s i a j w s i p o d h a l a ń s k i c h g m i n y N o w y T a r g, 1999, red. F. Kiryk, B. Górz, PTPN, Nowy Targ U liitz itk R, 2001, P ro b le m y i>rze. łtrzennegi.i i s tru k tu ra ln e g o rozw oju ro ln ic tw a Polski Południowej w świetle doświadczeń krajów Europy Zachodniej, praca doktorska na Wydziale Geograficzno-Biologicznym Akademii Pedagogicznej w Krakowie Unolt J., 1994, B e z r o b o c i e n a r e g i o n a l n y c h r y n k a c h p r a c y a p o l i t y k a z a t r u d n i e n i a, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, nr 216, Poznań Ustupski J., 1998, S z k o ł a i m. H e l e n y M o d r z e j e w s k i e j w Z a k o p a n e m j a k o o ś r o d e k r o z w o j u r ę k o d z i e ł a a r t y s t y c z n e g o n a P o d h a l u, [w:] Z i e m i e g ó r s k i e u p r o g u X X I w i e k u... Ustupski J., 1999, W p ł y w t u r y s t y k i n a k s z t a ł t o w a n i e s i ę s z a r e j s t r e f y g o s p o d a r c z e j P o d h a l a,, [w:] P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć a l o k a l n y i r e g i o n a l n y r o z w ó j g o s p o d a r c z y, red. J. Targalski, Wydaw. Akademii Ekonomicznej, Kraków Ustupski J 2002, Przedsiębiorczość w turystyce Podhala, praca doktorska na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Warszyńska J., 1985, F u n k c j a t u r y s t y c z n a K a r p a t P o l s k i c h, Folia Geogr., ser. Geogr.- Oecon., 18, Kraków Warszyńska J., 1991, R u c h t u r y s t y c z n y w Z a k o p a n e m p o I I w o j n i e ś w i a t o w e j, [w:] Z a k o p a n e c z t e r y s t a l a t d z i e j ó w, red. R. Dutkowa, KAW, Kraków W i z j a r o z w o j u P o d h a l a, 1998, [w:] Z i e m i e g ó r s k i e u p r o g u X X I w i e k u... Zdulski M., 2002, F u n d u s z M a ł y c h P r o j e k t ó w P H A R E C B C - j a k o i n s t r u m e n t w s p i e r a n i a w s p ó ł p r a c y t r a n s g r a n i c z n e j E u r o r e g i o n u T a t r y, Jelenia Góra. Materiały w siedzibie Euroregionu Tatry w Nowym Targu Ziemba J., 1984, Źródła solankowe w Rabce, maszynopis w Bibliotece Miejskiej, Rabka Z i e m i e g ó r s k i e u p r o g u X X I w i e k u, 1998, red. A. Pankowicz. Materiały międzynarodowej konferencji, Ludźmierz września 1997, Zakopane

234 Spis rycin i tabel Ryciny 1. Podział administracyjny Podhala 9 2. Dynamika liczby ludności w miastach i wsiach Podhala w latach Zmiany liczby ludności wsi Podhala w latach Ruch naturalny na Podhalu w latach Ruch naturalny w miastach i gminach Podhala w latach Struktura płci i wieku ludności miast Podhala w roku 1988 i Struktura płci i wieku ludności wsi Podhala Poziom wykształcenia ludności zamieszkałej w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej) w 1996 r Najczęściej spotykane zawody wśród bezrobotnych w powiecie nowotarskim w roku Dojazdy do Nowotarskich Zakładów Przemysłu Skórzanego Podhale w Nowym Targu w roku Koncentracja zlokalizowania bazy noclegowej na Podhalu w roku Koncentracja zlokalizowania ruchu turystycznego na Podhalu w roku Dojazdy do pracy do Zakładów Obuwniczych Podhale z wybranych miejscowości w latach Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w miejscowościach Podhala w roku Ruch na przejściach granicznych na terenie Podhala Regionalne zróżnicowanie spadków w podłużnych profilach dróg Podhala Regionalne zróżnicowanie morfologicznego usytuowania dróg na Podhalu Zagospodarowanie transportowe obszaru otaczającego Zbiornik Czorsztyński w 1999 r Wsie Podhala według liczby połączeń komunikacyjnych w ciągu doby (PKS, PKP, MPK) Udział stacji końcowych PKP i PKS położonych na terenie kraju posiadających bezpośrednie połączenia z Zakopanem według odległości w roku Dostępność komunikacyjna miejscowości wiejskich Podhala z Zakopanego, Nowego Targu, Rabki i Szczawnicy Schemat geotermalnej sieci grzewczej na Podhalu w budowie Użytkowanie ziemi w gospodarstwach indywidualnych w regionach Podhala w latach 1988 (I) i 1996 (II) Zmiany w strukturze pogłowia zwierząt gospodarskich w sztukach dużych w regionach Podhala Intensywność produkcji rolniczej - roślinnej i zwierzęcej w 1986 roku 201

235 Tabele 1. Zmiany w liczbie ludności Podhala w latach Ludność miast Podhala w latach Zmiany w liczbie ludności wiejskiej w rejonach Podhala w latach Wsie Podhala według kierunku i skali zmian w zaludnieniu Wsie Podhala według liczby ludności w latach Urodzenia na Podhalu w latach Urodzenia w miastach i gminach Podhala w latach Zgony na Podhalu w latach Zgony w miastach i gminach Podhala w latach Przyrost naturalny na Podhalu w latach Przyrost naturalny w miastach i gminach Podhala w latach Dynamika ruchów migracyjnych na Podhalu w latach Dynamika i struktura napływu na Podhale w latach Napływ ludności do miast i wsi Podhala w latach Odpływ ludności z Podhala w latach Odpływ ludności z miast i wsi.podhala w latach Emigracja zagraniczna na Podhalu w latach Emigracja zagraniczna z badanych wsi według lat wyjazdu Struktura wieku emigrantów z Podhala Struktura wieku emigrantów w badanych wsiach Emigranci według wykształcenia Poziom wykształcenia emigrantów w badanych wsiach Główne kierunki emigracji zagranicznej Czas pobytu badanych osób wyjeżdżających za granicę okresowo Wyjeżdżający okresowo w celach zarobkowych według zawodów ą ą 26. Struktura płci ludności miast i wsi w powiatach Podhala w roku 2000 według grup wieku Struktura płci ludności gmin wiejskich Podhala w roku 1988 i Współczynniki feminizacji w miastach Podhala w latach Ludność Podhala według głównych grup wieku Ludność miast Podhala według grup wieku w latach Wskaźniki starzenia demograficznego (odmładzania) Podhala Ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w miar Stach i gminach Podhala w roku Ludność w miastach i gminach Podhala w wieku powyżej 15 lat według wykształcenia. Stan w roku Ludność Podhala zamieszkała w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstw lub działek rolnych według wykształcenia. Stan w roku Uczniowie i absolwenci szkół ponadpodstawowych na Podhalu w roku szkolnym 1987/88 i 1996/97 według rejonów Absolwenci szkół podstawowych w miastach i gminach Podhala według wybranego, dalszego kierunku kształcenia w roku szkolnym 1997/ Wybór szkoły przez absolwentów klas VIII a wykształcenie rodziców 64

236 38. Wybór szkoły przez uczniów, którzy rozpoczynali naukę na początku lat 90. a wykształcenie rodziców Wybór szkoły przez uczniów, którzy rozpoczynali naukę w połowie lat 90. a wykształcenie rodziców Szkolnictwo ponadpodstawowe na Podhalu w roku Pracujący w pozarolnych uspołecznionych działach gospodarki i w rzemiośle w 1988 roku Zmiany w liczbie pracujących w gospodarce narodowej w latach Pracujący w gospodarce narodowej według głównych działów Bezrobocie na Podhalu w latach Zmiany w liczbie bezrobotnych w latach oraz bezrobocie utajone w miastach i gminach Podhala Zatrudnienie w przemyśle miast i gmin Podhala w okresie Polski Ludowej Liczba zakładów i zatrudnienie w rzemiośle Podhala w okresie Polski Ludowej Pozarolne i niezarobkowe źródła utrzymania ludności Podhala w roku 1970 i Powierzchnia i struktura upraw na Podhalu w roku 1931 i Udzielone noclegi w powiatach: nowotarskim i tatrzańskim w latach w tys Spływ tratwami przełomem Dunajca w tys. osób Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej we wsiach z gminy Nowy Targ w latach Struktura rodzajowa indywidualnych podmiotów gospodarczych w gminie Nowy Targ w roku Liczba i struktura indywidualnych podmiotów gospodarczych w gminach Podhala w roku Podmioty gospodarcze według liczby kierunków działalności w wybranych gminach Podhala Charakterystyka nieformalnych grup budowlanych w badanych wsiach Ekipy według specjalizacji wykonywanych usług Struktura branżowa stoisk handlowych Charakterystyka badanej ludności słowackiej przyjeżdżającej na targi w Nowym Targu i Jabłonce Liczba pojazdów mechanicznych w gminach Podhala według typów w roku Ruch pojazdów mechanicznych na zakopiance w dniu 25 czerwca 1999 roku Drogi lokalne w miastach i gminach Podhala w roku 1992 i Efekty ekologiczne realizacji geotermalnej sieci grzewczej w Zakopanem Wielkość emisji pyłu i SO2 na Podhalu według jednostek administracyjnych w tonach/rok w 1987 r Zmiany w długości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w miastach i gminach Podhala w latach Gospodarstwa rolne według sposobów zaopatrzenia w wodę w 1996 roku Turystyczna baza noclegowa w miastach i gminach Podhala 145

237 68. Status własnościowy obiektów turystycznych Zakopanego w roku 1997, należących wcześniej do państwa Liczba miejsc noclegowych w obiektach turystycznych Podhala w latach Miejscowości Podhala według liczby miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych w 1987 roku Kwatery prywatne a warunki mieszkaniowe ludności w miastach i gminach Podhala Handel w wybranych gminach Podhala w latach 1994 i Zatrudnienie w sanatoriach Rabki Zmiany w liczbie kuracjuszy w Rabce w latach Miejsca w obiektach noclegowych turystyki Rabki, według rodzaju obiektów, w roku Ludność zamieszkała w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstw rolnych (działek rolnych) w miastach i gminach Podhala Charakterystyka gospodarstw rolnych Podhala w 1996 roku Charakterystyka społeczno-ekonomiczna i typologia gospodarstw rolnych w miastach i gminach Podhala w roku Zmiany w liczbie ciągników i niektórych maszyn rolniczych w miastach i gminach Podhala w latach Użytkowanie gruntów rolniczych na Podhalu (w granicach administracyjnych) Udział powierzchni zbóż, ziemniaków i roślin pastewnych w powierzchni zasiewów na Podhalu w latach 1988 i Zmiany w poziomie i strukturze chowu zwierząt produkcyjnych na Podhalu w latach Gospodarstwa rolne według posiadanych zwierząt Zmiany w pogłowiu zwierząt gospodarskich na Podhalu w latach

238

239 Spis treści Wprowadzenie 5 ZMIANY LUDNOŚCIOWE NA PODHALU PO ROKU D y n a m ik a z m ia n w z a lu d n ie n iu w la t a c h te n d e n c je o g ó ln e 12 Z m ia n y w z a lu d n ie n iu m ia s t i w s i 1 4 Z m ia n y w r u c h u n a tu r a ln y m lu d n o ś c i 2 1 U r o d z e n ia 2 1 Z g o n y 2 3 P r z y r o s t n a tu r a ln y 2 5 M ig r a c je w e w n ę tr z n e lu d n o ś c i n a p o b y t s t a ły 2 8 N a p ły w lu d n o ś c i 3 0 O d p ły w lu d n o ś c i 3 2 S a ld o m ig r a c ji 3 4 E m ig r a c ja z a g r a n ic z n a 3 5 M ig r a c je z a g r a n ic z n e w ś w ie t le b a d a ń a n k ie to w y c h 3 8 K ie r u n k i e m ig r a c ji z a g r a n ic z n y c h 4 2 E m ig r a c ja o k r e s o w a - z a r o b k o w a 4 3 S tr u k tu r a d e m o g r a fic z n a 4 5 S tr u k tu r a p łc i 4 5 S tr u k tu r a w ie k u 4 8 P o z io m w y k s z ta łc e n ia lu d n o ś c i 5 3 P r z e m ia n y w k s z t a łc e n iu m ło d z ie ż y w o k r e s ie tr a n s fo r m a c ji 6 1 ZMIANY NA LOKALNYM RYNKU PRACY I W ZATRUDNIENIU LUDNOŚCI 69 S y tu a c ja n a r y n k u p r a c y P o d h a la w la t a c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h 7 0 Z m ia n y w z a tr u d n ie n iu lu d n o ś c i 7 5 B ezrob o c ie 7 8 B e z r o b o c ie u ta jo n e 8 4 WSPÓŁCZESNE PROCESY GOSPODARCZE NA PODHALU 87 P r z e m y s ł ja k o g łó w n y c z y n n ik a k ty w iz a c ji g o sp o d a r c z e j P o d h a la w o k r e s ie P o ls k i L u d o w ej 8 9 R e str u k tu r y z a c ja p r z e m y s łu P o d h a la (n a p r z y k ła d z ie N o w o ta r s k ic h Z a k ła d ó w P r z e m y s łu S k ó r z a n e g o P o d h a le ) 9 7 R ó ż n e fo r m y a k ty w n o ś c i g o sp o d a r c z e j m ie s z k a ń c ó w R ozw ój p r y w a tn y c h p o d m io tó w g o s p o d a r c z y c h N ie fo r m a ln e g r u p y b u d o w la n e H a n d e l i in n e fo r m y w s p ó łp r a c y p r z y g r a n ic z n e j 1 1 8

240 Z m ia n y w d o s tę p n o ś c i i w w a r u n k a c h k o m u n ik a c y jn y c h P o d h a la L o k a ln a k o m u n ik a c ja R e s tr u k tu r y z a c ja p o d h a la ń s k ie j t u r y s ty k i W z r o st a tr a k c y jn o śc i tu r y s ty c z n e j P o d h a la Z m ia n y w tu r y s ty c z n e j b a z ie n o c le g o w e j K w a te r y p r y w a tn e Z a m ia n y w p o z o s ta ły c h e le m e n ta c h in fr a s tr u k tu r y tu r y s ty c z n e j H a n d e l i g a s tr o n o m ia W y c ią g i n a r c ia r s k ie Z m ia n y w tu r y s ty c e P o d h a la n a w y b r a n y c h p r z y k ła d a c h L e c z n ic tw o s a n a to r y jn e i tu r y s ty k a w R a b c e N o w e in ic ja ty w y tu r y s ty c z n e w r e jo n ie J e z io r a C z o r s z ty ń s k ie g o T r a n sfo r m a c je w r o ln ic tw ie P o d h a la Z m ia n y w s to s u n k a c h a g r a r n y c h Z r ó ż n ic o w a n ie s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e i te c h n ic z n e g o s p o d a r s tw r o ln y c h R o ln ic z e u ż y tk o w a n ie z ie m i Z m ia n y w h o d o w li z w ie r z ą t WIZJE PODHALA - NIEZBĘDNE UWARUNKOWANIA ICH REALIZACJI W iz je P o d h a la w y n ik a ją c e z e s t r a t e g ii d la w o je w ó d z tw a m a ło p o ls k ie g o i d o k u m e n tó w r z ą d o w y c h W iz ja m ie s z k a ń c ó w i w ła d z sa m o r z ą d o w y c h Summary Literatura Spis ryc:n i tabel 2 3 2

241

242

243

244 Z opinii recenzentów: M onografia Bronisława G órza stanowi znakom ite kom p en d iu m wiedzy o współczesnych przekształceniach izolowanego przestrzennie, specyficznego regionu - Podhala. Szczególną zaletą jest jej aktualność oraz oparcie się w zdecydowanej większości przypadków na badaniach terenow ych (ankiety, wywiady, pom iary ru chu kom unikacyjnego itp.). N aw iązanie do badań Podhala prow adzonych przez Stanisława Leszczyckiego w latach 30. ubiegłego stulecia daje kapitalną m ożliwość porów nań zm ian, jakie dokonały się w drugiej połowie XX w ieku i dokonują w tym szczególnym okresie, kiedy nastąpiły zm iany społeczno-ustrojowe ostatniej dekady. Praca m a wysoki w alor naukow y i inform acyjny oraz stanowi cenny wkład do geografii społeczno-ekonom icznej. Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace Monograficzne n r359 ISSN ISBN