III. Aksjologiczne aspekty etyki biznesu

Transkrypt

1 III. Aksjologiczne aspekty etyki biznesu Treścią rozważań tego wykładu są zagadnienia etyki biznesu rozpatrywane z punktu widzenia aksjologii. Na początku przedstawię (1) charakterystykę tych wartości etycznych, które mają szczególne znaczenie w działalności gospodarczej. Następnie powiem (2) o grupach wartości specyficznych dla biznesu, takich jak: wartości ekonomiczne, utylitarne czy prakseologiczne. Na koniec nakreślę (3) dylematy etyki biznesu, które wynikają z właściwości świata wartości. 1. Wartości szczególnie ważne dla działalności gospodarczej i wynikające z nich postawy Spośród wartości moralnych przedstawię teraz Państwu krótką charakterystykę tych, które bardziej niż inne mają znaczenie z punktu widzenia etycznych aspektów prowadzenia biznesu. Zalicza się do nich: a) odpowiedzialność; b) uczciwość; c) zaufanie d) niezawodność (w sensie dotrzymywania obietnic i umów). a. Odpowiedzialność: Wyróżniamy dwa przypadki odpowiedzialności: Odpowiedzialność przyjmowana przed danym czynem (chodzi tu o branie na siebie odpowiedzialności). Taka postawa człowieka oznacza gotowość (decyzję) do wzięcia odpowiedzialności (czyli odpowiadania) za przebieg czegoś i przyjęcia wszystkich konsekwencji tej decyzji. Odpowiedzialność przyjmowana po danym czynie (chodzi tu inaczej o ponoszenie odpowiedzialności). Taka postawa oznacza gotowość do ponoszenia konsekwencji (pozytywnych lub negatywnych) za dokonane postępowanie. 1

2 b. Uczciwość Jej znaczenie można najlepiej zrozumieć charakteryzując jej zaprzeczenie, czyli nieuczciwość. Nieuczciwie przede wszystkim postępuje ten, kto jakoś jest fałszywy w swoim postępowaniu: postępuje w pewien sposób, ponieważ naprawdę chce zrealizować inna sytuację niż ta, o której powiada, że jest ona celem jego postępowania, albo stwarza swoim postępowaniem pozory, że chce osiągnąć inną sytuację niż ta, którą naprawdę chce osiągnąć. Z moralnego punktu widzenia istotne jest, co stanowi motyw i cel zachowania stwarzającego fałszywe pozory. Jednoznacznie moralnie złe jest zachowanie stwarzające pozory dążenia do dobrego celu, gdy faktycznie cel jest czymś złym (np. chęć wzbogacenia się czyjąś krzywdą i czyimś kosztem). Ale zachowanie związane z pewną fałszywością może mieć pozytywną motywację; tak bywa, gdy lekarz, nie wierząc w wyleczenie, stwarza pozory celem podtrzymania nadziei i spokoju ducha pacjenta. Natomiast zachowanie do końca uczciwe: a) unika fałszywości; b) dąży do prawdziwego dobra; c) wynika z pozytywnej motywacji (aby dana pozytywna wartość została zrealizowana). c. Zaufanie bycie godnym zaufania Wzajemne zaufanie wydaje się być w biznesie jednym z podstawowych wymogów. Zaufanie odsyła do wielu wartości i postaw moralnych, które są jego warunkami. Wartości ściśle powiązane z zaufaniem to: prawdomówność i lojalność. Natomiast przeciwieństwem zaufania jest: zatajenie, oszustwo, kłamstwo. Okazanie komuś zaufania stanowi zewnętrzny wyraz uznania kogoś z wartościowego pod pewnym względem tym względem, pod którym owo zaufani zostało okazane. Takim szczególnym względem bywa prawdomówność: ufamy bowiem tym, którzy nie kłamią, których postrzegamy jako uczciwych. Innym istotnym dla zjawiska zaufania przypadkiem jest powierzanie czegoś trudnego do zrealizowania. Rzecz tu nie dotyczy tylko pewnej sprawność czy umiejętności (co do których uważamy, iż ktoś nas nie zawiedzie), ale przede wszystkim dotyczy pewnej postawy moralnej w trudnej sytuacji. 2

3 Zaufanie zakłada także lojalność, która może oznaczać, np. w przypadku pracownika, solidne wypełnianie obowiązków względem własnej firmy. Na marginesie wato tu dodać, że wartości i postawy moralne nie występują w sposób odizolowany. Przeciwnie, są powiązane ze sobą, wzajemnie się warunkują. Uczciwość np. zakłada także jakąś prawdomówność czy brak zakłamania, a zaufanie bazuje na wielu rozmaitych wartościach moralnych w zależności, co w danym przypadku stanowi jej treść. Podstawowym wrogiem zaufania jest kłamstwo, które polega na udzielaniu fałszywych informacji w celu wprowadzenia kogoś w błąd. Zasadniczym sprawą jest tu intencja, ze względu na którą zwykle oceniamy przypadek kłamstwa. Maria Ossowska zauważa, iż istnieją okoliczności, w przypadku których ludzie tolerują lub rozgrzeszają odstępstwo od prawdomówności, szczególnie gdy na względzie jest cudze dobro. Należą tu kłamstwa obronne, podtrzymywanie złudzeń, kłamstwa pedagogiczne, dyplomatyczne, żartobliwe. Inną postacią świadomego zniekształcania rzeczywistości co może poważnie uderzać w zaufanie jest zjawisko zatajenia, które polega na przemilczeniu pewnych faktów wobec kogoś, kto był uprawniony do ich znajomości. Uprawnienie to może wynikać ze stosunku służbowego czy z faktu bycia wspólnikiem w interesach. Kolejnym pokrewnym kłamstwu zjawiskiem jest oszustwo, które dokonywać się może na poziomie językowym i pozajęzykowym (fałszowanie pieniędzy, manipulowanie przy ważeniu towarów itp.). Jest to świadome wprowadzanie kogoś w błąd, połączone z własnym zyskiem i stratą oszukanego. Najczęściej mamy do czynienia z oszustwami, gdzie chodzi o zysk i stratę materialno-finansową. Przywłaszczenie czyjegoś mienia, czyli kradzież, to kolejny przykład podważania wzajemnego zaufania. Zagarnięcie cudzej własności może mieć różne formy (grabież, rabunek). Tutaj kluczową kategorią jest wartość własności, którą w poważny sposób narusza kradzież. Nielojalność odnosi się do zachowań przebiegających za plecami kogoś, kogo dotyczą i naruszających jego uzasadnione oczekiwanie, źródłem których może być długotrwała przyjaźń, więzy rodzinne, wspólnota interesów itp. 3

4 d. Niezawodność czyli dotrzymywanie obietnic i umów Dotrzymywanie obietnic należy do ogólniejszej kategorii wierności. Jest to kategoria bardzo obszerna i posiada wiele sposobów przejawiania się, które nie są dla naszego głównego tematu najbardziej interesujące. Powiem tu więc tylko w skrócie, iż wierność przejawia się: po pierwsze, przez dochowywanie obietnic (zobowiązań) komuś składanych, po drugie, przez solidarność, obronę czy pomoc drugiemu w sytuacji trudnej w imię np. przyjaźni, po trzecie, przez bycie wiernym pewnym wartościom i ideałom, w które się wierzy. We wszystkich tych przypadkach sprawą kluczową wydaje się być doświadczenie pewnego zobowiązania (wobec kogoś czy czegoś). Dla etyki biznesu, z tej szerokiej kategorii wartości, interesujący jest szczególnie przypadek pierwszy, który odnosi się do postawy odpowiedzialności za słowo tj. do dochowywania obietnic, a konkretniej dotrzymywania umów z kooperantami i partnerami biznesu Jedna z zasad wywodząca się z prawa rzymskiego brzmi: pacta sunt servandta łac. umów należy dotrzymywać. Jest to zasada wyrażająca się w tym, że osoba, która zawarła w sposób ważny umowę, musi ją wykonać. Odpowiedzialność za słowo stanowi jeden z podstawowych warunków zaufania w stosunkach międzyludzkich. 4

5 2. Wartości pozostające w bliskim związku działalnością gospodarczą Kazimierz Sosenko proponuje poszukiwać przykładów wartości ekonomicznych poprzez uświadomienie sobie celów działalności gospodarczej. Najbardziej ogólnie ujmując, cele te to: korzyści finansowe i posiadanie rzeczy (dobrobyt). Związane z nimi inne wartości ekonomiczne to: zysk, rentowność, efektywność, wydajność, a z wartości negatywnych strata, marnotrawstwo. Wartości prakseologiczne związane są ze skutecznością działania. Do tej grupy zaliczyć można wartości osobowe, które Maria Ossowska określa jako cnoty praktyczne, a które mają szczególne znaczenie w działalności gospodarczej. Należą do nich: pracowitość, dokładność, metodyczność, rzutkość, przezorność, roztropność, wytrwałość, oszczędność, umiarkowanie, zapobiegliwość, sumienność, wstrzemięźliwość. Mimo pozornej identyczności z wartościami moralnymi, stanowią one, zdaniem Ossowskiej, odrębną grupę wartości, bowiem nie wymagają postawy bezinteresowności oraz społecznego kontekstu ich występowania, a także jako wartości instrumentalne mogą służyć zarówno dobru, jak i złu (pozytywnym i negatywnym celom). Wszystkie one służą realizacji stawianych sobie celów i jako takie interesują przede wszystkim prakseologa. Podlegają ocenie moralnej, dodatniej albo ujemnej, w zależności od charakteru celu, od motywacji działającego i jego postawy. Z działalnością gospodarczą związane są także wartości użyteczności (utylitarne). Przysługują one szczególnie towarom i innym przedmiotom wymiany. Elzenberg wyróżnia cztery sposoby rozumienia wartości utylitarnych, wiążąc je kolejno z pojęciami pożądania, potrzeby, przyjemności oraz zwiększania istnienia. Kiedy przedmiot posiada wartość utylitarną? Przedmiot posiada wartość utylitarną dla kogoś gdy: 1) jest przezeń pożądany, bądź 2) zaspokaja jakąś jego potrzebę, bądź 3) dostarcza mu przyjemności, bądź 4) zwiększa jego istnienie (przyczynia się do jego rozwoju). Według Elzenberga te sposoby rozumienia wartości użytkowych nie są rozłączne i najłatwiej byłoby je sprowadzić do pojęcia potrzeby. Najbardziej charakterystycznym rysem wartości utylitarnych jest ich relatywność są zawsze wartościami dla kogoś lub czegoś. 5

6 3. Dylematy etyki biznesu a) Pierwsze źródło dylematów etycznych w biznesie wynika z antynomii i konfliktów wartości. W świecie wartości istnieją wartości wobec siebie przeciwstawne i nic dające się jednocześnie realizować (niewspółwykonalność różnych wartości). W tym miejscu odwołuję się do Hartmanna i jego odróżnienia antynomii oraz konfliktu wartości etycznych. Antynomia między wartościami to sprzeczność samych treści wartości, ich niewspółwykonalność. Przykładem antynomii w ramach wartości ujemnych jest skąpstwo i rozrzutność. W przypadku wartości pozytywnych stosunek antynomiczny panuje między np. wartością pełni życia a wartością ascezy, litością i miłosierdziem a sprawiedliwością. Konflikt natomiast ma charakter sytuacyjny. Przeżywamy konflikt, gdy stoimy wobec konieczności wyboru między dwiema wartościami, których równocześnie mieć nie można, albo między dwiema złymi ewentualnościami, których równocześnie nic można uniknąć. W pewnych sytuacjach jest tak, że jednoczesne zrealizowanie czy zachowanie pewnych wartości jest niemożliwe i musimy wybierać między nimi. Na przykład między prawdomównością a solidarnością z kolegą. Odnosząc powyższe rozróżnienie do kwestii możliwości etyki biznesu, można powiedzieć, iż istnienie zasadniczej antynomii między wartościami moralnymi a gospodarczymi oznaczałoby, że moralność w biznesie jest niemożliwa. W moim głębokim przekonaniu takiej antynomii nie ma. Natomiast szczególnie łatwo wartości gospodarcze (utylitarne, prakseologiczne, ekonomiczne) wchodzą w konflikt z wartościami moralnymi. To znaczy: wartości te można realizować razem, równolegle (ogólnie rzecz biorąc bogactwo nie wykluczaj realizowania wartości moralnych), ale są sytuacje, w których jednoczesne ich zachowanie jest bardzo trudne i pojawia się konieczność poświęcenia jednej z dwu wartości (np. w danej sytuacji albo prawdomówność, albo skuteczność negocjacje?) 6

7 I tu dostrzegamy podstawowe źródło dylematów etyki biznesu (wartości moralne i wartości właściwe dla działalności w biznesie szczególnie łatwo wchodzą w konflikt, zmuszając do poświęcenia którejś z przeciwstawnych wartości). Dlaczego konflikt ten często jest rozstrzygany na korzyść wartości gospodarczych? Próba odpowiedzi bazować może na ustaleniach Hartmanna dotyczących hierarchicznego porządku wartości. Na pozycję wartości w hierarchicznym systemie składają się dwa momenty: wysokość wartości i jej moc, waga. Wysokość wartości uwidacznia się w pozytywnej reakcji na ich urzeczywistnienie (podziw, zachwyt, szacunek itp.), a moc w negatywnej reakcji na wykroczenie przeciw nim (potępienie, pogarda, oburzenia). Wartości niższe są silniejsze, bardziej podstawowe i konieczne dla naszej egzystencji, i zasadniczo stanowią warunek możliwości wyższych wartości (trzeba zachować życie, nie cierpieć głodu czy chłodu, by cieszyć się wartościami duchowymi). Dlatego w sytuacji konfliktu wyższych wartości moralnych z niższymi gospodarczymi często bywa, iż człowiek interesu, aby zachować te ostatnie (silniejsze), sprzeniewierza się wartościom moralnym. b) Kolejnym źródłem dylematów etycznych w biznesie jest konieczność rozwiązywania konfliktu interesów, które są nieodłączne od działalności gospodarczej wielu podmiotów. Konflikt interesów pojawia się w różnych formach i występuje na wszystkich szczeblach działań gospodarczych, politycznych, administracyjnych, naukowych i innych. Przykładem konfliktu na najwyższym szczeblu, mogącego mieć wpływ na los narodów, są ujawnione tuż po wkroczeniu Amerykanów do Iraku powiązania Richarda Perle a, szefa politycznej rady konsultacyjnej Pentagonu z firmą zbrojeniową. Przykładem codziennego konfliktu intersów, o lokalnym zasięgu jest udzielanie korepetycji uczniowi, którego ma się później oceniać (Lewicka-Strzałecka 2006, s ). Stare chińskie przysłowie mówi, że nie ma nic złego w tym, że klasztor żeński leży naprzeciw męskiego, ale może być, i dlatego należy takiej sytuacji unikać (tamże, s. 100). Jak wykazuje Jacek Hołówka, nie ma w tradycyjnych typach teorii etycznych uzasadnionych moralnie reguł rozwiązywania konfliktów interesów. 7

8 c) Na koniec pojawia się kwestia bezinteresowności, ważna przy moralnej ocenie czynów. Świat biznesu to świat interesów, w którym trudno postępować bezinteresownie. Roman Ingardena zauważył, że: O bezinteresowności jesteśmy skłonni mówić wtedy, kiedy ktoś działa, próbuje zrealizować pewne stany rzeczy nie z uwagi na to, co dlań z tego wyniknie dobrego lub złego, tylko z uwagi na wartość samego stanu rzeczy, który realizuje; kiedy - w dodatku - realizując wartościowy stan rzeczy, realizuje go nie dlatego, ażeby sam z tej wartości odniósł dla siebie, ogólnie mówiąc, jakąś korzyść, ale właśnie nic patrząc na własne korzyści czy zalety. Dalej o przeciwieństwie bezinteresowności mówi: Interesowność polega na tym, że rozstrzyganie cudzych spraw lub podejmowanie takich czy innych działań ( ) zawsze jest uwarunkowane nie przez realizowaną wartość, tylko przez jakąś własną korzyść, własny interes. Innych ludzi ocenia się nie z uwagi na ich wartość, ale z uwagi na to, co mogą przynieść mi dobrego, pożytecznego dla mnie. Uwagi na temat bezinteresowności stanowią kolejną próbę wyjaśnienia kwestii, dlaczego tak trudno wiązać etykę z biznesem. Biznes jest dziedziną jak najbardziej interesowną (jest robieniem interesów), a w dziedzinie moralności szczególna zasługa moralna związana jest z bezinteresownością dobrego czynu. Na pewno nie można (co się często zdarza) uzasadniać obecności etyki w biznesie jedynie opłacalnością zachowań etycznych. Bowiem sprowadzanie moralności do kategorii użyteczności (utylitaryzm) prowadzi do instrumentalizacji człowieka, traktowania go jak narzędzia do wytwarzania dóbr. Wtedy człowieka mierzy się miarą produkcji, wydajności, miarą zdolności do wytwarzania dóbr w otaczającym go świecie. [...] Wówczas człowiek jest tylko tyle wart, ile wytwarza. W kolejnym wykładzie rozważymy szerzej problem: jakiej etyki potrzebuje etyka biznesu? 8