Zastosowanie wybranych technik neuromuzykoterapeutycznych w rehabilitacji pacjentów z otępieniem

Transkrypt

1 PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2013;11(1):17-24 artykuł poglądowy opinion article Zastosowanie wybranych technik neuromuzykoterapeutycznych w rehabilitacji pacjentów z otępieniem Neurologic music therapy in rehabilitation of patients with dementia Katarzyna Ruda 1, Elżbieta Trypka 2 1 Katedra Fizjoterapii i Terapii Zajęciowej w Medycynie Zachowawczej i Zabiegowej, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2 Katedra i Klinika Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Słowa kluczowe: uromuzykoterapia, muzyka, zaburzenia otępienne Key words: neurologic music therapy, music, dementias Streszczenie Zaburzenia otępienne charakteryzują się stopniowym pogarszaniem funkcji poznawczych, zwłaszcza funkcji pamięciowych. Występujące deficyty poznawcze zaburzają w istotny sposób czynności zawodowe i funkcjonowanie społeczne w stosunku do stanu sprzed choroby. Progresja choroby powoduje, że pacjenci nie są w stanie zachowywać żadnych nowych informacji. Zachowane są jedynie najbardziej wyuczone informacje, a spadek zdolności poznawczych uniemożliwia logiczne myślenie. Obserwuje się zaburzenia kompetencji językowych, osłabienie lub zniesienie zdolności nadawania i odbioru mowy. Na każdym z etapów choroby prowadzenie odpowiedniej rehabilitacji wyraźnie poprawia funkcjonowanie i zdolności do komunikowania się. Muzykoterapia stanowić może istotną formę terapii osób z otępieniem. Przy pomocy muzyki można nie tylko uatrakcyjnić pobyt pacjenta w ośrodku rehabilitacyjnym, ale przede wszystkim ćwiczyć funkcje językowe, poznawcze, wzbogacać treningi pamięci. W ostatnich latach nastąpił szybki rozwój neuromuzykoterapii, która bywa opisywana jako wykorzystanie muzyki w poznawczych, czuciowych i ruchowych dysfunkcjach wywołanych uszkodzeniami bądź chorobami układu nerwowego. Artykuł przedstawia zastosowanie technik muzykoterapii neurologicznej; opisuje funkcje neuromuzykoterapii; wyszczególnia jej techniki (sensomotoryczne, logopedyczne oraz kognitywne); jak również prezentuje prace badawcze nad zastosowaniem tej metody w holistycznym podejściu w rehabilitacji pacjentów cierpiących z powodu zaburzeń otępiennych. PGP 184 Katarzyna Ruda Katedra Fizjoterapii i Terapii Zajęciowej w Medycynie Zachowawczej i Zabiegowej, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Al. I. J. Paderewskiego 35, Wrocław Copyright 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

2 18 Ruda Katarzyna, Trypka Elżbieta Techniki neuromuzykoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentów z otępieniem Abstract Dementias characterized by progressive deterioration of cognitive function especially memory functions. Cognitive deficits significantly due to impairment of professional activities and social functioning. The result of progression of the disease is that patients are not able to remember any new information, they can recall only the most learned information, they present disturbances of thinking. We can observe decline of language competence, weakness or lost the ability of communications. At each stage of the illness of an appropriate rehabilitation clearly improves the functioning and ability to communicate. Music therapy may constitute an important form of therapy people with dementia. Music can make more attractive stay in a rehabilitation center, but most important role is to improve language functions and the training of memory. In recent years there has been rapid development music therapy, which is sometimes described as the use of music in cognitive, sensory and motor dysfunction caused by damage or disease of the nervous system. The article presents the use of music therapy techniques, describes the functions of music therapy and detailing its techniques (sensory therapy, speech therapy and cognitive therapy). We present research according use of the method in a holistic approach in the rehabilitation of patients suffering from dementia. Wprowadzenie Zaburzenia otępienne charakteryzują się stopniowym pogarszaniem funkcji poznawczych, zwłaszcza funkcji pamięciowych. Uwidacznia się upośledzenie zdolności uczenia się nowych informacji oraz przypominanie wcześniej zapamiętanych informacji. Upośledzenie funkcji pamięciowych odnosi się zarówno do materiału słownego jak i bezsłownego [1, 2]. We wczesnych stadiach choroby pacjenci mają trudności z zapamiętywaniem nowych wiadomości. Nie są w stanie rejestrować, przechowywać i przypominać sobie informacji dnia codziennego, takich jak pozostawienie różnych przedmiotów, informacji o spotkaniach lub przekazywanie wiadomości od osób z otoczenia. Pojawiają się zaburzenia w zakresie komunikacji werbalnej. Najbardziej uwidacznia się zjawisko mam na końcu języka, czyli obniżony poziom gotowości słów (anomia/dysnomia). Pacjenci mają trudności z odnajdywaniem aktualnie potrzebnych im leksemów. Chorzy nie są w stanie odnaleźć tak jak to robią ludzie zdrowi - poszukiwanego słowa w oparciu o kontekst składniowy, stosując różnego rodzaju strategie kompensacyjne. Zazwyczaj osoby z otępieniem rezygnują z rozmowy lub stosują substytucje, omówienia. Typowym zjawiskiem jest nadmierne używanie zaimków i wyrazów o znaczeniu ogólnym. Tego rodzaju zabiegi powodują, iż mowa chorego staje się tzw. mową pustą, mało informacyjną i zubożałą pod względem przekazywania treści [3]. Jednocześnie obserwuje się osłabienie w zakresie planowania, organizowania. Zaburzone myślenie przyczynowo - skutkowe prowadzi do zakłócenia codziennego funkcjonowania, ale pozwala pacjentowi na samodzielne życie. Występujące deficyty poznawcze zaburzają w istotny sposób czynności zawodowe i funkcjonowanie społeczne w stosunku do stanu sprzed choroby. Wraz z postępem choroby u pacjentów nasilają się zaburzenia w zakresie planowania, organizowania, postrzegania sekwencji, abstrahowania. Osoby dotknięte chorobą są w stanie odtworzyć tylko najlepiej utrwalone informacje, a nowy materiał jest zapamiętywany rzadko i na bardzo krótko. Pacjenci nie są w stanie przypomnieć sobie co robili przed chwilą, nie pamiętają nazwisk dawno nie widzianych znajomych czy członków rodzin, gubią się w znanym sobie terenie, nie potrafią zrobić zakupów, nie są w stanie funkcjonować samodzielnie. Można zaobserwować upośledzenie wyższych funkcji korowych takich, jak: afazja, agnozja, apraksja. Słownictwo jest w znaczny sposób ograniczone. Pacjenci mają poważne trudności z przywoływaniem słów, używają neologizmów, leksemów bądź zwrotów opartych na dalekich asocjacjach względem właściwego słowa. Na tym etapie choroby znacznie zaburzona jest fluencja słowna, przy jednocześnie stosunkowo długo zachowanym prawidłowym powtarzaniu. Nierozerwalnie z obniżeniem sprawności leksykalnej, pojawia się problem zaburzeń w obszarze kompetencji konwersacyjnych, umiejętności tworzenia tekstów i prowadzenia dialogu. Pogłębiające się dysfunkcje powodują, iż chory ma trudności bądź nie jest w stanie podtrzymać i rozwinąć tematu rozmowy, podaje sprzeczne informacje, odchodzi od tematu rozmowy, mówi za dużo bądź w ogóle pozostaje bierny werbalnie, nie inicjuje interakcji.

3 Ruda Katarzyna, Trypka Elżbieta Techniki neuromuzykoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentów z otępieniem 19 Pojawiają się perseweracje, stereotypie i wtrącenia. W efekcie zanika logika wywodu, a chory nie jest w stanie zbudować spójnej logicznie i treściowo wypowiedzi. Bezpośredni wpływ na taki stan rzeczy ma oczywiście postępująca deterioracja funkcji pamięciowych. Powoduje to, iż chory myli fakty, osoby, zachowuje się nieadekwatnie do sytuacji komunikacyjnej, zazwyczaj ma to związek również ze znaczną dezorientacją allopsychiczną. Osoby chore często poprawnie odpowiadają na szereg stereotypowych pytań, mogą uczestniczyć w konwersacji wypowiadając zwyczajowe kwestie. W obszarze sprawności składniowej wypowiedzi u chorych są zasadniczo poprawne. Warto jednak zaznaczyć, że szczegółowe analizy wypowiedzi pisanych pokazały odbicie zaburzeń językowych w kwestii uproszczenia składni w początkowym okresie choroby, co może być markerem zwiastującym początek choroby. Zasadniczo w aspekcie wykonawczym wymowa nie ulega zniekształceniu, typowe jest zachowanie płynności wypowiedzi [3, 4, 5]. W stadium zaawansowanym osoby chore nie są w stanie zachowywać żadnych nowych informacji, zachowane są jedynie najbardziej wyuczone informacje, a spadek zdolności poznawczych uniemożliwia logiczne myślenie. W ostatnim etapie choroby następuje całkowity rozpad kompetencji językowych, zniesienie zdolności nadawania i odbioru mowy. Część osób zachowuje wówczas ograniczoną zdolność słownego porozumiewania się z otoczeniem, mowę taką określa się wówczas terminem żargonu. Na każdym z etapów choroby prowadzenie odpowiedniej rehabilitacji wyraźnie poprawia funkcjonowanie i zdolności do komunikowania się [4, 5]. Neuromuzykoterapia W dzisiejszych czasach osoby cierpiące z powodu zaburzeń otępiennych stanowią coraz liczniejszą grupę. Wciąż poszukiwane są skuteczne metody terapii trudności z zachowaniem, pamięcią, orientacją w rzeczywistości, szczególnie takie, które w nieinwazyjny sposób mogłyby stanowić cenne wsparcie w kompleksowym podejściu w leczeniu i rehabilitacji. Muzykoterapia, jako jedna z metod rehabilitacji kompleksowej, stanowić może ważną formę terapii osób z otępieniem. W ostatnich latach powstało wiele prac obejmujących zagadnienia z zakresu muzyki, medycyny, psychologii, rehabilitacji w obszarze psychogeriatrii, ze szczególnym naciskiem na problematykę otępień [6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13]. Przy pomocy muzyki można nie tylko uatrakcyjnić pobyt pacjenta w ośrodku rehabilitacyjnym, ale przede wszystkim ćwiczyć funkcje językowe, poznawcze oraz wzbogacać treningi pamięci. Wśród najczęściej stosowanych inicjatyw wykorzystujących muzykę w terapii u osób cierpiących z powodu zaburzeń otępiennych wymienić można: stosowanie muzyki reminiscencyjnej, wspólne śpiewanie, słuchanie muzyki uspokajającej, znanej pacjentowi, słuchanie znanych i lubianych pieśni, zajęcia z muzyką w tle, wspólne granie na instrumentach muzycznych, improwizacja terapeutyczna, śpiew terapeutyczny, stosowanie tańców ludowych, tańców towarzyskich, integracyjnych, muzyki folkowej [14]. W ostatnich latach zaobserwować można szybki rozwój jednej z metod muzykoterapii muzykoterapię neurologiczną, zwaną neuromuzykoterapią. Neuromuzykoterapia bywa opisywana jako terapeutyczne wykorzystanie muzyki w poznawczych, czuciowych i ruchowych dysfunkcjach wywołanych uszkodzeniami bądź chorobami układu nerwowego [15]. Neuromuzykoterapia (NMT neurologic music therapy) obejmuje współpracę różnych specjalistów, począwszy od lekarzy, poprzez fizjoterapeutów, terapeutów zajęciowych, logopedów, skończywszy na muzykoterapeutach. Wymaga zatem pracy w zespole interdyscyplinarnym, dynamicznie współpracującym, pozwalając na holistyczne podejście do problematyki rehabilitacji zaburzeń otępiennych. Niektóre elementy lub techniki neuromuzykoterapeutyczne mogą być prowadzone przez specjalistów nie będącymi muzykoterapeutami, np. terapeutów zajęciowych, fizjoterapeutów. Liczba terapeutów stosujących techniki NMT w praktyce neurologicznej oraz rehabilitacyjnej wciąż wzrasta [16]. Techniki neuromuzykoterapii stosowane są w rehabilitacji po udarze mózgu, urazowym uszkodzeniu mózgu, chorobie Parkinsona, chorobie Huntingtona, mózgowym porażeniu dziecięcym, chorobie Alzheimera oraz innych zaburzeniach neurologicznych wpływających na funkcje poznawcze, ruch i komunikację. Neuromuzykoterapia definiowana jest jako terapeutyczne stosowanie muzyki w poznawczych, czuciowych i ruchowych dysfunkcjach, w przebiegu chorób i uszkodzeń układu nerwowego. Oparta jest na neurofizjologicznym modelu percepcji muzyki oraz jej wpływie na funkcjonalne zmiany niemuzycznego

4 20 Ruda Katarzyna, Trypka Elżbieta Techniki neuromuzykoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentów z otępieniem mózgu i funkcji behawioralnych. Techniki stosowane w tej metodzie potwierdzone są naukowo i ukierunkowane na osiąganie pozamuzycznych, terapeutycznych celów. Zostały one wystandaryzowane zgodnie z terminologią oraz kliniczną aplikacją. Używa się ich jako terapeutyczną muzyczną interwencję (Terapeutic Music Intervention), która skoncentrowana jest na potrzebach pacjentów. Uzupełnienie treningu muzykoterapii neurologicznej stanowić może szkolenie z neuroanatomii, neurofizjologii, patologii układu nerwowego, terminologii medycznej, rehabilitacji poznawczej i ruchowej oraz logopedii [16, 17]. Wybrane techniki neuromuzykoterapeutyczne w terapii zaburzeń otępiennych Wśród klinicznych zastosowań neuromuzykoterapii spotkać można: techniki sensomotoryczne techniki logopedyczne techniki kognitywne [19, 20, 18]. Opis technik neuromuzykoterapii (NMT) oraz ich podział przedstawia tabela 1. Neurologiczna podstawa technik neuromuzykoterapii (NMT) stosowanych w terapii mowy opiera się na neurofizjologicznych mechanizmach konieczności przetwarzania informacji w obu półkulach mózgowych, jak również bazuje na teorii stosowania bodźców czuciowych oraz uruchomieniu zaangażowania rytmicznego. Np. techniki logopedyczne, w tym śpiewanie terapeutyczne (TS), pozwalają na ćwiczenie trudności dotyczących mowy, wspomagają stosowanie innych technik, wykorzystują społeczne oraz emocjonalne potencjały do rozwijania oraz wspomagania szeroko rozumianej terapii w zaburzeniach otępiennych. Wyniki badań pokazują, że popularne piosenki mogą być doskonałym bodźcem do wywoływania wspomnień, pobudzają zdolność do wytwarzania pamięci autobiograficznej związanej ze znaną piosenką. Powodować to może kształtowanie się nowych możliwości stymulacji poznawczej u pacjentów chorujących na Alzheimera [21, 22]. Terapia melodyczno-intonacyjna (MIT) stosowana jest w rehabilitacji u osób z afazją (poza uszkodzeniami ośrodka Wernickiego) oraz dysartrią [23, 24, 25]. Rozpoczęcie pracy terapeutycznej może polegać na wybraniu słowa, zwrotu lub frazy językowej, najczęściej jest to zwrot funkcjonalny (np. która godzina, chcę pić, jestem głodny, dzień dobry, bardzo przepraszam, jest mi zimno). Wybrany zwrot jest opracowywany podczas wieloetapowego ćwiczenia: pierwszy etap - nucenie przez terapeutę zwrotu melodycznego w stałym tempie i jednoczesne klaskanie w dłoń lub kolano pacjenta; drugi etap - śpiewanie zwrotu melodycznego z użyciem słów przez terapeutę (z klaskaniem); trzeci etap - zachęcenie klienta do włączenia się do wspólnego śpiewania melodii i słów; czwarty etap - mobilizowanie klienta do kontynuacji ćwiczenia poprzez wyciszenie swojego śpiewu przez terapeutę; piąty etap - śpiewanie przez terapeutę i powtarzanie w formie echa przez klienta; szósty etap - zachęcenie klienta do samodzielnego śpiewu schematu melodycznego z tekstem [17, 19, 20]. Technika ta wykorzystuje zachowaną zdolność pacjenta do śpiewania, dzięki której można torować produkcję mowy. Spośród technik kognitywnych stosowanych dla poprawy uwagi i percepcji technika muzycznego zmysłowego treningu orientacyjnego (MSOT) stosowana jest w celu orientacji pacjenta co do siebie, drugiej osoby oraz miejsca i czasu, uwzględniając uwagę oraz wywołanie reakcji pacjenta przy pomocy muzyki. Np. terapeuta śpiewa imię członka rodziny pacjenta, po czym pacjent powtarza to imię wskazując właściwą osobę na rysunku lub zdjęciu. W ten sposób można ćwiczyć również orientowanie się w przedmiotach użytku codziennego terapeuta śpiewa nazwę konkretnego urządzenia (np. lodówka, pralka, itp.), a zadaniem pacjenta jest prawidłowe wskazanie danego przedmiotu w otoczeniu lub na rysunku. Inna technika muzyczny trening kontroli uwagi (MACT) dotyczy trenowania selektywności, ciągłości, podzielności i zmienności uwagi [18, 26]. Np. pacjent gra określony, ustalony rytm na instrumencie. Zadaniem terapeuty jest próba rozproszenia uwagi pacjenta poprzez użycie innego instrumentu i granie w nieco inny sposób (np. inny rytm lub granie szybciej lub wolniej). W celu poprawy pamięci stosuje się głównie dwie techniki: muzyczny trening pamięci (MMT) oraz skojarzeniowy trening nastroju i pamięci (AAMT). W pierwszej technice (MMT) muzyka ma za zadanie

5 Ruda Katarzyna, Trypka Elżbieta Techniki neuromuzykoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentów z otępieniem 21 Tab. 1. Techniki neuromuzykoterapii Tab. 1. Neurologic music therapy training TECHNIKI SENSOMOTORYCZNE (SENSORIMOTOR TRAINING) Rytmiczna Stymulacja Słuchowa (Rhytmic Auditory Stimulation RAS) Wzmacnianie Wzorców Czuciowych (Patterned Sensory Enhancement PSE) Terapeutyczne Granie na Instrumentach Muzycznych (Therapeutic Instrumental Music Performance TIMP) Terapia Melodyczno-Intonacyjna (Melodic Intonation Therapy MIT) Muzyczna Stymulacja Mowy (Musical Speech Stimulation MUSTIM) Rytmiczne Planowanie Mowy (Rhytmic Speech Cueing RSC) TECHNIKI LOGOPEDYCZNE (SPEECH/Language TRAINING) Terapia Głosowo-Intonacyjna (Vocal Intonation Therapy VIT) Śpiewanie Terapeutyczne (Therapeutic Singing TS) Ćwiczenia Oddechowe i Motoryczne Ust (Oral Motor and Respiratory Exercises OMREX) Rozwojowy Trening Mowy przy Muzyce (Developmental Speech and Language Training through Music DSLM) Symboliczny trening Komunikacyjny przy Muzyce (Symbolic Communication Training through Music - SYCOM Muzyczny Zmysłowy Trening Orientacyjny (Music Sensory Orientation Training MSOT) Poprawa uwagi i percepcji (Attention and perception improvement) Muzyczny Trening Zespołu Zaniedbywania (Music Neglect Training MNT) Słuchowy Trening Percepcyjny (Auditory Perception Training APT) TECHNIKI KOGNITYWNE (COGNITIVE TRAINING) Poprawa pamięci (Memory improvement) Poprawa funkcji wykonawczych (Executive functions improvement) Poprawa zachowań psychospołecznych (Psychosocial behavior improvement) Muzyczny Trening Kontroli Uwagi (Musical Attention Control Training MACT) Muzyczny Trening Pamięci (Musical Mnemonic Training NMT) Skojarzeniowy Trening Nastroju i Pamięci (Associative Mood and Memory Training AAMT) Muzyczny Trening Funkcji Wykonawczych (Musical Executive Functions Training MEFT) Muzyczna Psychoterapia i Doradztwo (Music Psychoterapy and Counseling MPC)

6 22 Ruda Katarzyna, Trypka Elżbieta Techniki neuromuzykoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentów z otępieniem wspomagać zapamiętywanie informacji niemuzycznych poprzez ich sekwencjonowanie oraz organizowanie. Np. rytmiczne śpiewanie (lub powtarzanie) imion i nazwisk lub trudnych do zapamiętania terminów. Badania wykazują, iż u pacjentów z chorobą Alzheimera rozpoznawanie tekstów śpiewanych było zdecydowanie lepsze niż tekstów czytanych, podczas gdy u zdrowych osób starszych nie odnotowano różnicy istotnej statystycznie [27]. W skojarzeniowym treningu nastroju i pamięci (AAMT) muzyka wykorzystywana jest w celu poprawy nastroju przez odwołania do pamięci. Pełni również rolę wspomagającą zapamiętywanie poprzez wywoływanie pozytywnego nastroju i emocji. Technikę tę można stosować w celu zapamiętywania elementów niemuzycznych, np. do muzyki znanej pacjentowi, powodującej wywołanie przyjemnych emocji, odtwarzanej w tle, pacjent wykonuje inne ćwiczenia pamięci, takie jak dokończenie zdań, zapamiętywanie i odtwarzanie kolejności kilku obrazków, ćwiczenie kolejności wykonywania zadań. W badaniu [28] wykorzystano muzykę jako środek wspomagający zapamiętywanie autobiograficznych wspomnień u osób chorujących na Alzheimera. Zadanie polegało na zapamiętaniu konkretnej autobiograficznej sytuacji w dwóch warunkach: po ekspozycji na wybrany przez siebie fragment muzyczny, oraz po fragmencie przebywania w ciszy. W rezultacie biograficzne wspomnienia wywołane po zajęciach muzycznych były zdecydowanie bardziej precyzyjne i szczegółowe, niż te wywołane w ciszy. Wyniki prezentują interesujące możliwości do pracy nad ćwiczeniem pamięci biograficznej z użyciem muzyki [28]. Podsumowanie Zaburzenie otępienne jest definiowane jako zespół objawów spowodowanych chorobą mózgu, w których zaburzone są wyższe funkcje korowe: pamięć, liczenie, myślenie, zdolność uczenia się, orientacja, język, rozumienie, ocena [1]. Bardzo ważną i jednocześnie interesującą kwestią jest możliwość reagowania pacjenta na muzykę, rozpoznawanie jej i śpiewanie, nawet w sytuacji, kiedy choroba jest w zaawansowanym stadium. Stosowana w terapii osób z otępieniem muzyka: wykorzystuje zachowaną zdolność pacjenta do śpiewania, dzięki której można torować produkcję mowy; wykorzystywana jest w celu poprawy nastroju przez odwołania do pamięci; używana jest w celu orientacji pacjenta co do siebie, drugiej osoby oraz miejsca i czasu; może być bodźcem do wywoływania wspomnień, pobudzając zdolność do tworzenia pamięci autobiograficznej pozwala na trenowanie selektywności, ciągłości, podzielności i zmienności uwagi; ma za zadanie wspomagać zapamiętywanie informacji niemuzycznych poprzez ich sekwencjonowanie oraz organizowanie. Zastosowanie technik neuromuzykoterapeutycznych w rehabilitacji pacjentów cierpiących z powodu zaburzeń otępiennych pozwala na poprawę ich funkcjonowania w obszarze psychospołecznym. Poprzez polepszenie komunikacji i mowy, poprawę skupienia uwagi na zadaniu, ćwiczenie pamięci oraz wzrost aktywności związanej z funkcjonowaniem codziennym (ADL activities of daily living) neuromuzykoterapia wpływa na poprawę jakości życia [29, 30].

7 Ruda Katarzyna, Trypka Elżbieta Techniki neuromuzykoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentów z otępieniem 23 Piśmiennictwo [1] Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków-Warszawa [2] Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. Elsevier Urban & Partner, Wrocław [3] Łuczywek E. Zaburzenia aktywności poznawczej osób w późnym wieku. Problemy demencji. W: Herzyk A, Kądzielawa D. (red.) Zaburzenia w funkcjonowaniu człowieka z perspektywy neuropsychologii klinicznej. UMCS Lublin 1996, s [4] Domagała A. Zachowania językowe w demencji. Struktura wypowiedzi w chorobie Alzheimera, UMCS Lublin [5] Marczewska H, Osiejuk E. Nie tylko afazja... O zaburzeniach w demencji Alzheimera, demencji wielozawałowej i przy uszkodzeniach prawej półkuli mózgu, Warszawa [6] Baumann K. Muzykoterapia i reminiscencja jako szansa rozwoju w okresie późnej dorosłości. Gerontol Pol 2005; 13(3): [7] Choi AN, Lee MS, Cheong KJ, Lee JS. Effects of group music therapy intervention on behavioral and psychological symptoms in patients with dementia: a pilot-controlled trial. Int J Neurosci 2009; 119: [8] Ho SY, Lai HL, Jeng SY, Tang CW, Sung HC, Chen PW. The effects of researcher-composed music at mealtime on agitation in nursing home residents with dementia. Arch Psychiatr Nurs 2011; 5(26): [9] Ray KD, Fitzsimmons S. Music-assisted bathing: making shower time easier for people with dementia. J Gerontol Nurs 2014; 40(2): [10] McDermott O, Orgeta V, Ridder HM, Orrell M. A preliminary psychometric evaluation of Music in Dementia Assessment Scales (MiDAS). Int Psychogeriatr 2014; 13: 1-9. [11] Harris PB, Caporella CA. An Intergenerational Choir Formed to Lessen Alzheimer s Disease Stigma in College Students and Decrease the Social Isolation of People With Alzheimer s Disease and Their Family Members: A Pilot Study. Am J Alzheimers Dis Other Demen 2014, doi: / [12] Wall M, Duffy A. The effects of music therapy for older people with dementia. Br J Nurs 2010; 19(2): [13] Brotons M, Koger SM. The impact of music therapy on language functioning in dementia. J Mus Ther 2010; 37(3): [14] Ridder HM. An overview of therapeutic initiatives when working with people suffering from dementia. W: Aldridge D. (red.) Music therapy and neurological rehabilitation, wyd. 1. Jessica Kingsley Publishers, London and Philadelphia; s [15] Galińska E. Muzykoterapia. W: Psychiatria. Tom III. Metody leczenia. Zagadnienia etyczne, prawne, publiczne, społeczne. Wciórka J, Pużyński S, Rybakowski J (red.). Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012; [16] Baker F, Tamplin J. Music therapy methods in neuro-rehabilitation. A clinician s manual. London [17] Bukowska A, Konieczna L. Muzykoterapia w pracy muzykoterapeutów, fizjoterapeutów, logopedów i terapeutów zajęciowych. W Cylulko P. (red.), Muzykoterapia. Tożsamość-transgresja- -transdyscyplinarność. Wrocław, 2010, s [18] Bukowska A. Muzykoterapia Neurologiczna. W: Stachyra K. (red.), Modele, metody i podejścia w muzykoterapii. Wydawnictwo UMCS Lublin 2012, s [19] Thaut C. Training manual for Neurologic Music Therapy. Fort Collins [20] Thaut MH. Rhythm, Music and the Brain: Scientific Foundations and Clinical Application. New York [21] Basaglia-Pappas S, Laterza M, Borg C, Richard-Morans A, Favre E, Thomas-Antérion C. Exploration of verbal and non-verbal semantic knowledge and autobiographical memories starting from popular songs in Alzheimer s disease. Int Psychogeriatr 2013, 25(5): [22] Bannan N, Montgomery-Smith C. Singing for the brain : reflections on the human capacity for music arising from a pilot study of group singing with Alzheimer s patients. J R Soc Promot Health 2008, 128(2):

8 24 Ruda Katarzyna, Trypka Elżbieta Techniki neuromuzykoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentów z otępieniem [23] Al-Janabi S, Nickles LA, Sowman PF, Burianová H, Merrett DL, Thompson WF. Augmenting melodic intonation therapy with non-invasive brain stimulation to treat impaired left-hemisphere function: two case studies. Front Psychol 2014, 5(37): [24] Zumbansen A, Peretz I, Hébert S. Melodic intonation therapy: back to basics for future research. Front Psychol 2014, 5(7): [25] Conklyn D, Novak E, Boissy A, Bethoux F, Ch K. The effects of modified melodic intonation therapy on nonfluent aphasia: a pilot study. J Speech Lang Hear Res 2012, 55(5): [26] Jeong E. Psychometric validation of a music-based attention assessment: revised for patients with traumatic brain injury. J Music Ther 2013, 50(2): [27] Simmons-Stern NR, Budson AE, Ally BA. Music as a memory enhancer in patients with Alzheimer s disease. Neuropsychologia 2010, 48(10): [28] El Hai M, Fasotti L, Allan P. The involuntary nature of music-evoked autobiographical memories in Alzheimer s disease. Conscious Cogn 2012, 21(1): [29] Yh Li, Chen SM, Chou MC, Huang TY. The use of music interventions in nursing practice for elderly dementia patients: a systematic review. Hu Li Za Zhi 2014, 61(2): doi: / JN [30] Jiménez-Palomares M, Rodríguez-Mansilla J, González-López-Arza MV, Rodríguez- -Domínguez MT, Prieto-Tato M. Benefits of music therapy as therapy no pharmacology and rehabilitation moderate dementia. Rev Esp Geriatr Gerontol. 2013, 48(5): doi: / j.regg Revieved/Zrecenzowano Accepted/Zatwierdzono do druku