Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera
|
|
- Justyna Piasecka
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 ROZDZIAŁ IX ZDROWIE DOBROSTAN 2/2013 DOBROSTAN I PRZYRODA Katedra Chirurgii i Pielęgniarstwa Chirurgicznego Wydziału Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Department of Surgery and Surgical Nursing of Nursing and Health Science Faculty at Lublin Medical University Zakład Pielęgniarstwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie Nursing Institute of State Vocational Higher School in Krosno TADEUSZ PAWEŁ WASILEWSKI Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera Speech disorders therapy with Alzheimer s patients Nieodłączną konsekwencją wydłużającego się statystycznie okresu życia i globalnego starzenia się ludności; zarówno kobiet jak i mężczyzn jest wzrost częstości występowania różnego rodzaju chorób mózgu takich jak patologii krążenia mózgowego, zmian w strukturze mózgu, ubytków komórek mózgowych po chorobę Alzheimera. Degeneracja struktur mózgowych przyczynia się do występowania demencji/otępienia, co stanowi obecnie istotne obciążenie dla funkcjonowania opieki medycznej, systemu opieki zdrowotnej, a także opiekunów bezpośrednio sprawujących opiekę nad tego typu pacjentami. Choroba Alzheimera należy do chorób neurodegeneracyjnych powodujących postępującą i nieodwracalną utratę neuronów w różnych rejonach mózgu. Zapadalność na tę chorobę waha się od 0,5% do około 4% rocznie w zależności od wieku pacjenta. Będąc najczęstszą przyczyną otępienia chorych w wieku podeszłym schorzenie to stanowi 60-75% przypadków tego typu zespołów. U podłoża choroby Alzheimera leżą procesy patologiczne uwarunkowane czynnikami natury genetycznej i środowiskowej. Charakteryzują je deficyty pamięci oraz zaburzenia o typie afazji, apraksji i agnozji. Zaburzenia procesów poznawczych powodują pogorszenie funkcjonowania pacjenta w stosunku do stanu wyjściowego w zakresie upośledzającym jego codzienne funkcjonowanie i niezależność obniżając zdolność do samodzielnego życia. W początkowej fazie choroby zaburzenia pamięci i innych procesów poznawczych przekraczają przyjętą dla danego wieku normę, ale nie kwalifikują się jeszcze do
2 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda zdefiniowania jako otępienie. Trudności w zapamiętywaniu nowych informacji lub sytuacje wymagające znacznej sprawności intelektualnej stopniowo zaczynają sprawiać pacjentowi kłopoty. Obok nich pojawiają się izolowane zaburzenia koncentracji i pamięci bezpośredniej (Cummings, 2008, Manepalli, Desai, Dharma, 2009). 156 ZABURZENIA JĘZYKOWE W DEMENCJI TYPU ALZHEIMERA W odniesieniu do demencji typu Alzheimera miejsce zaburzeń językowych w obrazie klinicznym choroby jest określone niejednoznacznie. W aktualnie stosowanych kryteriach klinicznych, tj. Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych - ICD-10, Amerykańskiej Klasyfikacji Diagnostycznej i Statystycznej DSM-IV i w Kryteriach Narodowego Instytutu Chorób Neurologicznych i Udarów dla Choroby Alzheimera i Chorób Pokrewnych NINCDS ADRDA występują różne stanowiska wobec powyższego problemu (Domagała, 2003, Herzyk 2005). Marczewska (1994 za: Domagała, 2003) wskazuje, iż zaburzenie językowe w demencji typu Alzheimera zależą od obecności zmian degeneracyjnych w klasycznym obszarze mowy w lewej półkuli mózgu bądź są rezultatem wieloogniskowych zmian neuropatologicznych leżących u podłoża choroby albo też stanowią nasiloną formę zmian lingwistycznych występujących w przypadku fizjologicznego starzenia się. Stanowisko Łuczywek (1996 za: Domagała 2003), będąc analogicznym do powyżej przedstawionych poglądów uznaje, że zaburzenia językowe w procesie otępiennym są tożsame z zaburzeniami typu afatycznego, nie są specyficznie językowe i takie same jak w późnej starości. Według wielu autorów zaburzenia językowe w chorobie Alzheimera wydają się być najbardziej zbliżone do deficytów afatycznych. We wczesnym etapie rozwoju choroby w formułowanych przez pacjenta wypowiedziach obserwuje się długie pauzy na początku zdań i na granicy między zdaniami, brak zakończenia fraz, zjawisko, tzw. na końcu języka oraz występowanie autopoprawek. W progresji zaburzeń pojawiają się uproszczenia syntaktyki, parafazje semantyczne oraz zaburzenia nazywania o typie anomii. W przebiegu choroby następuje utrata kontroli pacjenta nad wypowiedzią, zanika logika wywodu, pojawiają się dygresje i zmyślenia. W zakresie fluencji słownej choremu łatwiej jest wymienić słowa w kategoriach semantycznych, aniżeli formalnych. Pacjent częściej używa nazw nadrzędnych niż podrzędnych. Okazuje się, że w przebiegu choroby stosunkowo długo chorzy zachowują umiejętność pisania i czytania chociaż w końcu redukuje się ona do form zautomatyzowanych bez zrozumienia czytanych treści. Najgłębszą fazą progresji choroby jest całkowity mutyzm. Choroba Alzheimera bardzo często dla pacjenta stanowi rozpad więzi z otaczającym światem, bliskimi, wyobcowanie oraz izolację społeczną (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2007(a), Cummings, 2008, Bassil, Grossberg, 2009a). Według Grabiasa (2008) w przypadku występowania chorób otępiennych celem postępowania terapeutycznego jest stabilizowanie możliwości interakcyjnych pacjenta. Z tytułu faktu, że zaburzenia mowy w demencji typu Alzheimera mają cha-
3 Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera rakter progresywny, nieodwracalny i współwystępują z zaburzeniami poznawczymi oraz pozapoznawczymi oddziaływania terapeutyczne mogą być prowadzone tylko w ograniczonym zakresie odpowiednio do aktualnych możliwości chorego. PODEJMOWANIE TERAPII ZABURZEŃ MOWY Podejmowanie przez profesjonalistów działań usprawniających komunikację interpersonalną z pacjentem w różnego typu schorzeniach układu nerwowego ze współwystępującym otępieniem jest bardzo ważną sferą postępowania terapeutycznego i wyrazem troski o chorego. W związku z faktem, iż czas trwania choroby jest zróżnicowany i może trwać różnie długo, tj. od kilku do kilkunastu lat niezbędnym wydaje się podjęcie przez zespół terapeutyczny i najbliższych opiekunów pacjenta kroków mających na celu utrzymanie z nim jak najlepszego kontaktu. Pomocnymi w tym względzie stają się różnego rodzaju strategie postępowania usprawniającego komunikację wśród, których wyróżnia się m. in. strategie bliskiego kontaktu z chorym, orientacji w sytuacji komunikacyjnej, kontrolowania toku wypowiedzi i stosowania innych form komunikacji, przezwyciężania niepowodzeń w komunikacji werbalnej, kontrolowania konstrukcji wypowiedzi, zaangażowania w interakcje społeczne i strategię czytelnych komunikatów osoby opiekującej się pacjentem (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2007b, Domagała, 2008). Podejmowanie terapii zaburzeń mowy w zakresie strategii nawiązywania bliskiego kontaktu z chorym i planowania sytuacji komunikacyjnych zorientowana jest na prowadzenie rozmowy i nawiązanie bliskiego kontaktu z pacjentem przez osoby bezpośrednio sprawujące nad nim opiekę. Członkowie zespołu terapeutycznego i bliscy opiekunowie jako pierwsi powinni dokonywać prób nawiązania kontaktu i osiągnąć gotowość oraz chęć komunikowania się ze strony chorego. W tego typu relacjach ważne jest to, aby rozmówca był przez pacjenta dobrze słyszany, obdarzony uwagą oraz zaakceptował się w nowej roli. Osoby opiekujące się chorymi z otępieniem powinny zawsze mieć na uwadze warunki w jakich prowadzone są rozmowy; zarówno te na które same mają wpływ jak i te, które zależą od chorego (np. zmiany w jego samopoczuciu w ciągu dnia, labilność emocjonalna). Ponadto, powinni wiedzieć m.in. o bezpośrednim sposobie zwracania się do podopiecznego, stawaniu z nim podczas rozmów twarzą w twarz, unikaniu hałasu i nadmiernej ilości bodźców, ochronie pacjenta przed ostrymi, silnie niepokojącymi go dźwiękami oraz umiejętnym nawiązaniu kontaktu dotykowego, a także nawiązaniu i utrzymaniu kontaktu wzrokowego (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie strategii bliskiego kontaktu z chorym i planowania sytuacji komunikacyjnych należy zwrócić uwagę m. in. na: - upewnienie się, czy podopieczny słyszy i widzi, a w sytuacji deficytów zagwarantowanie korzystania z aparatu słuchowego i okularów, - unikanie hałasu i nadmiaru bodźców dźwiękowych w otoczeniu (wyłączenie lub wyciszenie radio, telewizora, zamknięcie drzwi, okna, wyciszenie dzwonka do drzwi domofonu), 157
4 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda rozpoczynanie rozmów w odpowiedniej pozycji do chorego (podchodzenie od strony jego twarzy, tak aby zauważył rozmówcę, okazywanie zainteresowania sytuacją pacjenta, - zapewnienie bliskiego kontaktu w czasie rozmowy (dawanie wyraźnego sygnału zainteresowania pacjentem, zajęcie miejsca blisko chorego, nie zmienianie miejsca podczas rozmowy, nie rozpraszanie uwagi, - zwracanie się do chorego w sposób łagodny bez oznak gniewu, zniecierpliwienia, - mówienie dostatecznie głośno i wyraźnie, - wybranie miejsca do rozmowy zapewniającego pacjentowi komfort i wygodę, - wybranie optymalnego czasu na ewentualne wykonanie podejmowanych prób przez pacjenta, - dostosowanie w czasie rozmowy z chorym liczby uczestników do jego potrzeb, - zapewnienie kontaktu z osobą bliską i osobami obcymi (Domagała, 2007b). Podejmowanie terapii w zakresie strategii orientacji w sytuacji komunikacyjnej i wzmocnienie u chorego poczucia rzeczywistości potwierdza tezę, iż proces komunikowania się pacjenta z członkami zespołu terapeutycznego, bądź z bezpośrednimi opiekunami może zaistnieć tylko wówczas, gdy zostanie stworzona choremu szansa zorientowania się w rzeczywistości oraz rozpoznania tematu rozmowy poprzez kilkakrotne powtarzanie słów kluczowych. W innym przypadku wypowiedzi opiekuna mogą być dla chorego niejasne, niepokojące go oraz niezrozumiałe, ponieważ pacjentowi brakuje podstawowych informacji na określony temat. Każdy chory powinien być świadomy do kogo mówi, jakie związki łączą go z daną osobą, gdzie obecnie się znajduje i kiedy odbywa się sytuacja komunikacyjna. Członkowie zespołu terapeutycznego oraz najbliżsi opiekunowie muszą mieć na uwadze problemy chorego we wskazanym zakresie, tj. np. błędnym rozpoznaniu osób, trudnościach z orientacją w czasie, miejscu i w przestrzeni (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2012). zakresie przekazywania wiedzy o aktualnej sytuacji komunikacyjnej i wzmacniania u chorego poczucia rzeczywistości należy zwrócić uwagę m. in. na: - zwracanie się do pacjenta częściej niż zwykle używając jego/jej imienia (np. Pani Basiu, Panie Janie, Basiu, Janie ), - wskazywanie na relacje, pokrewieństwo podczas odwiedzin i zwracanie uwagi na to, co te osoby łączy z chorym, - nazywanie innych osób (uczestniczących w rozmowie z chorym) i zwracanie się do nich w taki sposób, aby dostarczyć choremu informacji o tych osobach, zapewnienie rozpoznania osób uczestniczących w rozmowie,
5 Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera - prowadzenie rozmów o tym, co znajduje się w zasięgu wzroku pacjenta, pomocy choremu w rozpoznawaniu otoczenia, nazywanie miejsc i przedmiotów, - przekazywanie informacji o czasie (zwracanie uwagi na datę, porę roku, dzień tygodnia, godzinę), - mówienie do chorego o powtarzających się zdarzeniach i sytuacjach, które pomagają zorientować się w czasie bądź odnaleźć w rytmie dnia, - używanie informacji graficznych dotyczących miejsca i czasu, umieszczając je w miejscach widocznych w zasięgu wzroku pacjenta, - podtrzymywanie rozmowy podczas posiłków i innych czynności życia codziennego (Domagała, 2007). Założenia strategii konstruowania wypowiedzi kierowanych do chorego zakładają, iż trudności pacjenta z mówieniem i rozumieniem rozbudowanych wypowiedzi innych osób są konsekwencją problemów językowych dotyczących słownictwa i w mniejszym stopniu gramatyki. W wyniku powyższych deficytów u chorego narastają zaburzenia pamięci, myślenia, uwagi, pogarszają się możliwości przetwarzania informacji, co zmusza rozmówcę do bacznej kontroli swojego sposobu wypowiadania się. Wypowiedzi kierowane do chorego powinny być dostosowane pod względem językowym do jego możliwości, tzn. być proste i konkretne (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie konstruowania wypowiedzi kierowanych do chorego należy zwrócić uwagę m. in. na: - posługiwanie się krótkimi zdaniami, ponieważ chory może odbierać komunikaty fragmentarycznie i po swojemu je rozumieć, - używanie prostych konstrukcji gramatycznych, - mówienie wprost i ustalenie form zwracania się do podopiecznego wspólnie z rodziną (czy będzie to np. Pani Basiu, Panie Janie, Basiu, Janie ), - używanie słownictwa znanego choremu i konkretnych nazw, - formułowanie pytań tak, aby formuła odpowiedzi brzmiała tak bądź nie, - podawanie wskazówek bądź poleceń kolejno po sobie (unikanie złożonych poleceń i nadmiaru informacji), - powtarzanie wypowiedzianych przez siebie zdań lub fragmentów swoich wypowiedzi, - dawanie choremu czasu na zrozumienie kierowanych do niego wypowiedzi, - wskazywanie tematów rozmów poprzez powtarzanie słów kluczowych, - rozwijanie tematów rozmów podejmowanych przez chorego, 159
6 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda - sygnalizowanie zakończenia rozmowy na dany temat (nie powinno się zmieniać tematu rozmowy w sposób nagły), - podawanie ponownie tych samych informacji, jeżeli tylko chory o nie prosi (Domagała, 2007). Podejmowanie terapii w zakresie strategii usprawniania komunikacji z chorym poprzez wykorzystanie środków niejęzykowych potwierdza jak ważne jest to, aby pacjent był świadomy możliwości wykorzystania komunikacji pozawerbalnej w kontaktach międzyludzkich. Ten rodzaj komunikowania się może wspomagać komunikację językową, a niejednokrotnie nawet w pełni ją zastępować. W komunikacji interpersonalnej należy zadbać o to, aby wybrany temat rozmowy był kontynuowany możliwie jak najdłużej i dawał szansę wprowadzenia, np. gestów i mimiki jak zwyczajowej formy komunikatu. Dzięki takiej postawie w przypadku zaawansowanej choroby przedstawiciele zespołu terapeutycznego oraz bezpośrednio opiekujące się osoby są w stanie kierować działaniami chorego oraz wspierać go emocjonalnie. Komunikacja pozawerbalna to źródło wiedzy nie tylko dla pacjenta, ale także dla jego opiekunów, pozwalająca na świadomą obserwację potrzeb, samopoczucia i nastroju chorego (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie usprawniania komunikacji z chorym poprzez wykorzystanie środków niejęzykowych należy zwrócić uwagę m. in. na: - posiadanie świadomości, iż w komunikacji interpersonalnej wykorzystuje się komunikację werbalną oraz pozawerbalną pod postacią gestów, mimiki, - zachowanie otwartej postawy ciała, - podtrzymanie kontaktu wzrokowego i dotykowego, - wzmacnianie przykładowych słów umownymi gestami bądź mimiką (np. wskazanie ręką na fotel w prośbie, aby pacjent usiadł), - używanie gestów, aby uporządkować swoją wypowiedź i działanie, - pokazanie choremu co ma zrobić w sytuacjach, gdy w próbach wykonania jakiejkolwiek czynności ma poważne problemy, - uruchamianie czynności nawykowych i inicjowanie działania (np. rozpoczęcie czesania włosów, rozpoczęcie jedzenia jednego jabłka a posiadanie drugiego w pogotowiu dla pacjenta), - pamiętanie o tym, iż pomimo problemów językowych chorego nie należy rezygnować z mówienia, - wykorzystanie gestów, mimiki do wzmacniania emocjonalnej więzi z chorym, - zwracanie szczególnej uwagi podczas wypowiedzi chorego na przekazywane przez niego komunikaty pozawerbalne (np. mimika, gest, postawa ciała) (Domagała, 2007). 160
7 Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera Podejmowanie terapii w zakresie strategii dotyczącej postaw opiekuna wobec problemów komunikacji i kształtowanie relacji interpersonalnych z chorym stoi na stanowisku, iż zachowanie się bezpośredniego opiekuna wobec swojego podopiecznego powinno być wyrazem zrozumienia dla bardzo trudnej sytuacji pacjenta z otępieniem. Towarzyszenie i częste przebywanie z chorym oznacza wychodzenie naprzeciw jego potrzebom, problemom i świadomej akceptacji trudności w komunikacji interpersonalnej, których na skutek rozwoju choroby nie da się przezwyciężyć. Posiadanie szerokiej wiedzy na temat objawów choroby pomaga członkom zespołu terapeutycznego i bezpośrednim opiekunom właściwie interpretować różne zachowania chorego i nie ranić go w sytuacjach na które sam nie ma wpływu i które nie są wynikiem jego złej woli (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie postaw osoby opiekującej się pacjentem wobec problemów w komunikacji z chorym i kształtowanie relacji osoba opiekująca się - pacjent należy zwrócić uwagę m. in. na: - świadomość zaistniałej sytuacji i stanu pacjenta, - odnoszenie się do chorego ze zrozumieniem, - unikanie sporów i kłótni, - nie udowadnianie swojej racji, nie tłumaczenie i przekonywanie na siłę, - unikanie kłopotliwych pytań i sytuacji, - docenianie wysiłków i starań chorego w podejmowanych przez niego formach aktywności, - nie odbieranie choremu prawa do głosu, - traktowanie chorego jak osobę dorosłą, zasługującą na szacunek, - nie komentowanie w rozmowach z innymi osobami sytuacji pacjenta, które mogłyby być dla chorego przykre, - nie komunikowanie niestosowanych uwag w sytuacjach sam na sam z chorym. W miarę postępu otępienia budowanie wypowiedzi przez pacjenta przychodzi z coraz większym trudem. W związku z powyższym istotnym zadaniem osoby sprawującej bezpośrednią opiekę nad chorym jest wspieranie go w codziennych sytuacjach komunikacyjnych, tzn. udzielanie pomocy w wypadku wystąpienia problemów dotyczących dobieranego słownictwa, czy kontynuowanego tematu rozmowy. W sytuacjach komunikacyjnych pomoc ta powinna sprowadzać się do naprowadzania na właściwe słowo bądź czynienie dyskretnych podpowiedzi. W konwersacji powinno zamieniać się błędnie użyte słowo przez pacjenta na właściwe powtarzając zdanie wypowiadane przez chorego ( co myślisz?, co masz na myśli ). Postępując w taki sposób osoba opiekująca się pacjentem nie tylko umożliwia choremu przekazanie informacji podczas konkretnej rozmowy, ale także zapobiega utracie poczucia własnej wartości przez osobę doświadczającą trudności językowych, czy 161
8 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda wycofywania się z kontaktów z innymi ludźmi (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie pomocy choremu podczas mówienia i przezwyciężania niepowodzeń w komunikacji werbalnej należy zwrócić uwagę m. in. na: - postępowanie z wyczuciem, - dawanie choremu możliwości samodzielnego przezwyciężania problemu, - nie okazywanie zniecierpliwienia i nie narzucanie się podopiecznemu, - pomaganie w pokonywaniu trudności z wykorzystaniem i właściwym dobraniem słów podpowiadając bądź naprowadzając chorego na właściwe słowo, - powtarzanie zdania wypowiadanego przez chorego lub fragmentu jego wypowiedzi zamieniając błędnie użyte słowo na właściwe, - wspomaganie chorego informacjami pisemnymi (np. na pojemnikach z czymś co jest ważne i wykorzystywane cukier, sól, pieprz), - powtarzanie wypowiadanych przez chorego zdań, ewentualnie w nieco zmienionej formie, aby pomóc choremu w kontynuowaniu tematu, - dostarczanie w swoich wypowiedziach słów, które chory będzie mógł wykorzystać podczas odpowiedzi, - staranie się odgadywać intencje chorego, tj. domyślać się na tle sytuacji komunikacyjnej co pacjent chce w danym momencie powiedzieć, - przeprowadzanie rozmów z chorym (jeżeli jest to tylko możliwe) o jego problemach językowych (Domagała, 2007). W przebiegu otępienia istotne jest stymulowanie aktywności językowej chorego i podtrzymywanie tych rodzajów komunikacji, które przez dłuższy czas w czasie jego trwania powinny być zachowane. Osoby bezpośrednio opiekujące się pacjentem powinny próbować budować pytania tak, aby chory mógł je dokładnie zrozumieć. W sytuacji, kiedy proponuje się pacjentowi dokonywanie jakiegokolwiek wyboru należy je ograniczyć do prób prostych rozstrzygnięć. W konwersacji powinno zadawać się pytania, w których pacjent łatwo mógłby dać odpowiedź, tak albo nie. Prowadzone rozmowy na tematy dostępne choremu np. dotyczące utrwalonych najlepiej wydarzeń z przeszłości, bądź zwyczajowa wymiana zdań, stosowanie form grzecznościowych służą nie tylko usprawnianiu językowemu, ale również umysłowemu oraz pielęgnowaniu kontaktów międzyludzkich (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie stymulowania pożądanych rodzajów aktywności językowej chorego należy zwrócić uwagę m.in. na: - powtarzanie dobrze utrwalonych w jego pamięci wierszy, piosenek, tekstów, modlitw, - stwarzanie możliwości kontaktu z innymi starszymi osobami, szczególnie o podobnych problemach, 162
9 Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera - rozmawianie na tematy wprowadzane przez chorego (najbardziej zajmujące, budujące miłe wspomnienia, wywołujące dobry nastrój), - podejmowanie prób poprowadzenia rozmowy w innym kierunku, jeżeli w wypowiedziach chorego pojawiają się zmyślenia bądź mylenie faktów, - częste angażowanie chorego w krótkie, zwyczajowe wymiany zdań (np. o pogodzie, o samopoczuciu, itd.). - podtrzymywanie u chorego używania zwrotów grzecznościowych utrwalających jego pamięć, - zachęcanie chorego do aktywności językowej, okazując zainteresowanie oraz podtrzymując rozmowę poprzez stosowanie komentarzy, wtrąceń, - angażowanie chorego w czynności o charakterze językowym (np. czytanie, pisanie) w zakresie jaki jest tylko możliwy. Podejmowane działania zmierzające do poprawy możliwości komunikacyjnych chorego mogą często powodować frustracje u bezpośrednio sprawującego opiekę opiekuna bądź przedstawicieli zespołu terapeutycznego. Negatywne zachowania emocjonalne spowodowane są świadomością postępującego charakteru choroby, która z biegiem czasu dotyka wielu różnorodnych sfer funkcjonowania chorego. Istotą zaangażowania chorego w interakcje społeczne jest próba wspólnego poszukiwania skutecznych sposobów reagowania w trudnych dla opiekujących się sytuacjach komunikacyjnych. Zapobieganie sytuacjom kryzysowym jest ważne nie tylko ze względu na pacjenta, ale także ze względu na sprawujących opiekę. Dlatego też w relacjach komunikacyjnych należy kontynuować zwykłe (czasami trudne) wymiany zdań jakie mają miejsce w warunkach codziennej komunikacji. Ponadto, powinno się podtrzymywać rozmowę poprzez komentarze takie jak w porządku, świetnie. Bezpośrednio sprawujący opiekę nad pacjentem nie powinni testować chorego, ale dawać wskazówki i udzielać podpowiedzi, aby chory mógł odpowiadać na pytania (Domagała, Gustaw, 2006, Domagała, 2008). zakresie zaangażowania chorego w interakcje społeczne należy zwrócić uwagę m.in. na: - umiejętne przerwanie rozmowy w sytuacjach własnych, negatywnych emocji wywołanych zachowaniem chorego, - umiejętne dbanie o swoją kondycję psychiczną poprzez zapewnienie odpoczynku, pomocy, wsparcia ze strony innych osób, - zdecydowane zakończenie tematu rozmowy, przerwanie choremu i zajęcia go czymś innym w przypadku uporczywych zachowań pacjenta i braku możliwości kontynuowania rozmowy, - umiejętne inicjowanie sytuacji, w których pacjent mógłby coś układać (np. materiały w pudełku, książki itd.), 163
10 ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013 Dobrostan i przyroda ograniczanie oglądania telewizji lub wybranych programów telewizyjnych (np. wtedy, gdy pogarszają one funkcjonowanie chorego bądź nasilają dezorientację, czy zaburzenia zachowania, - umiejętne podanie przyczyny nie wyrażenia zgody i przerwania czegoś na co nalega pacjent, - nie okazywanie zainteresowania w sytuacjach zachowań silnie zaburzonych (np. temat pozbawiony sensu), - ograniczanie lub zrezygnowanie z określonych działań wobec pacjenta, gdy przerastają one pracownika zespołu terapeutycznego/opiekuna. PODSUMOWANIE Kierunki postępowania terapeutycznego podejmowane wobec pacjenta z otępieniem muszą wynikać przede wszystkim z możliwości chorego w zakresie funkcjonowania językowego, umysłowego i społecznego oraz jego potrzeb poznawczych, emocjonalnych i społecznych. W pracy terapeutycznej terapeuci nie powinni dążyć do realizacji programów i zaplanowanych ćwiczeń za wszelką cenę, jeżeli obserwują, że chory nie wykazuje zainteresowania określonym rodzajem aktywności. W przebiegu prowadzonych zajęć zaleca się natomiast, tzw. podążanie za pacjentem i modyfikację jego stylu życia polegającego na regularnych wykonywaniu różnego rodzaju ćwiczeń, które chory sam chce wykonać, a także zaangażować go w życie społeczne. PIŚMIENNICTWO 1. Bassil N., Grossberg G.T.: Oparte na dowodach strategie zapobiegania chorobie Alzheimera. Część I. w Psychiatria po dyplomie 6, 6, 2009, 12-17(a). 2. Bassil N., Grossberg G.T.: Oparte na dowodach strategie zapobiegania chorobie Alzheimera. Część II. w Psychiatria po dyplomie 6, 6, 2009, 22-25(b). 3. Cummings J.: Czarna księga choroby Alzheimera. w Psychiatria po dyplomie 5, , Domagała A.: Choroba Alzheimera komunikacja z chorym. Lubelskie Stowarzyszenie Alzheimerowskie, Lublin 2007a. 5. Domagała A.: Teraz i dawniej propozycja ćwiczeń logopedycznych dla pacjentów z otępieniem alzheimerowskim. Logopedia 36, Wydawnictwo PTL, Lublin 2007b, Domagała A.: Standard postępowania logopedycznego w przypadku zaburzeń mowy w otępieniu alzheimerowskim. Logopedia 37, Wydawnictwo PTL, Lublin 2008, Domagała A., Gustaw K.: Program FOCUSED jako metoda usprawnianie komunikacji w demencji typu Alzheimera. Logopedia 35, Wydawnictwo PTL, Lublin 2006,
11 Tadeusz Paweł Wasilewski Podejmowanie terapii zaburzeń mowy wobec pacjenta z chorobą Alzheimera 8. Domagała A.: Mowa we wczesnej fazie demencji typu Alzheimera. Logopedia 32, Wydawnictwo PTL, Lublin 2003, Ćwiczenia w zakresie narracji w otępieniu alzheimerowskim. Problem zaburzeń pisania. Logopedia 41, Wydawnictwo PTL, Lublin 2012, Grabias D.: Postępowanie logopedyczne. Diagnoza, programowanie terapii, terapia. Logopedia 37, Wydawnictwo PTL, Lublin 2008, Herzyk A.: Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Lublin, Manepalli J., Desai A., Dharma P.: Leczenie psychospołeczno-środowiskowe choroby Alzheimera. w Psychiatria po dyplomie 6, 6, 2009, STRESZCZENIE Choroba Alzheimera jest jedną z chorób neurodegeneracyjnych, której konsekwencją jest postępująca i nieodwracalna utrata neuronów w różnych rejonach mózgu. Ich destrukcja powoduje występowanie zaburzeń wyższych czynności psychicznych w tym zaburzeń mowy. Deficyty językowe w demencji typu Alzheimera przyjmują postać afazji i rozpoczynają się od trudności w nazywaniu, następnie występuje brak możliwości utrzymania wątku wypowiedzi po pełny mutyzm w późnych fazach choroby. W przypadku tego typu schorzeń istotą postępowania terapeutycznego jest stabilizowanie możliwości interakcyjnych pacjenta. Celem prezentowanej pracy była próba przedstawienia różnego typu strategii postępowania logopedycznego w zakresie zaburzeń językowych w demencji Alzheimera. ABSTRACT The Alzheimer s disease belongs to one of the neurogenerative disorders which result in progressive and irreversible loss of neurons in different parts of the brain. Their destruction causes the malfunctions of higher mental activities including speech disorders. The language deficits in Alzheimer s dementia occur as aphasia starting with a difficulty in naming then lack of possibility of keeping the thoughts and ending the mutism in later phases of disease. Such disorders require a therapeutic procedure which stabilizes the patient s interactive skills. The present study aims to study various types of strategic speech therapy procedure in speech disorder of Alzheimer s patients Artykuł zawiera znaków ze spacjami 165
Indywidualne wsparcie naczelną zasadą pracy z osobą z chorobą Alzheimera
Indywidualne wsparcie naczelną zasadą pracy z osobą z chorobą Alzheimera Wsparcie terapeutyczne ma na celu zachowanie zasobów osoby dotkniętej chorobą Alzheimera, możliwie najdłużej. W oparciu o testy
Bardziej szczegółowoWIEDZA K_W01 Posiada ogólną wiedzę na temat neurologopedii jako specjalności logopedycznej. K_W02 Zna neurolingwistyczne i psycholingwistyczne
WIEDZA K_W01 Posiada ogólną wiedzę na temat neurologopedii jako specjalności logopedycznej. K_W02 Zna neurolingwistyczne i psycholingwistyczne uwarunkowania wypowiedzi językowych. K_W03 Posiada usystematyzowaną
Bardziej szczegółowoCentralne Zaburzenia Przetwarzania Słuchowego (APD/CAPD) Julia Pyttel
Centralne Zaburzenia Przetwarzania Słuchowego (APD/CAPD) Julia Pyttel pedagog, neurologopeda, surdologopeda, terapeuta SI APD Centralne Zaburzenia Przetwarzania Słuchowego Centralne Zaburzenia Przetwarzania
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych. Efekty kształcenia dla studiów podyplomowych WIEDZA
Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: NEUROLOGOPEDIA Z ELEMENTAMI AUDIOLOGII I FONIATRII Typ studiów: kwalifikacyjne/doskonalące Symbol Efekty kształcenia dla studiów
Bardziej szczegółowoMetoda opracowana przez prof. Jagodę Cieszyńską opiera się na wieloletnich doświadczeniach w pracy z dziećmi z zaburzona komunikacją językową.
Metoda Krakowska Metoda opracowana przez prof. Jagodę Cieszyńską opiera się na wieloletnich doświadczeniach w pracy z dziećmi z zaburzona komunikacją językową. Jest to metoda sylabowa oparta na wspomaganiu
Bardziej szczegółowoAktywizowanie pacjenta i jego opiekunów do korzystania z opieki protetycznej
JEDNOSTKA MODUŁOWA: 322[17].Z3.01 Aktywizowanie pacjenta i jego opiekunów do korzystania z opieki protetycznej Wymagania wstępne : Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO I ETAP EDUKACYJNY- KLASY I-III
PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO I ETAP EDUKACYJNY- KLASY I-III WYMAGANIA DLA UCZNIA KOŃCZĄCEGO KLASĘ PIERWSZĄ SZKOŁY PODSTAWOWEJ ( ZGODNIE Z NOWĄ PODSTAWĄPROGRAMOWĄ) Uczeń kończący
Bardziej szczegółowoOsiągnięcia edukacyjne dla dzieci z oddziału przedszkolnego na rok szkolny 2014/2015 Oczekiwane efekty aktywności społecznej dziecka
Osiągnięcia edukacyjne dla dzieci z oddziału przedszkolnego na rok szkolny 2014/2015 Oczekiwane efekty aktywności społecznej dziecka podaje swoje dane osobowe swobodnie wypowiada się na temat swojej rodziny
Bardziej szczegółowoJak się porozumiewać i być zrozumianym - kilka słów o komunikacji niewerbalnej.
Jak się porozumiewać i być zrozumianym - kilka słów o komunikacji niewerbalnej. AAC to w skrócie komunikacja alternatywna i wspomagająca. To wszystkie sposoby porozumiewania się, które są wykorzystywane
Bardziej szczegółowoŻabno, dnia r.
Żabno, dnia 07.03.2014r. EUROPEJSKI DZIEŃ LOGOPEDY PPPP W TARNOWIE, FILIA ŻABNO NIEDOSŁUCH LUB GŁUCHOTA UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE ALALIA ALALIA PROLONGATA NIEDOKSZTAŁCENIE MOWY O TYPIE AFAZJI AFAZJA (DYZFAZJA)
Bardziej szczegółowoTemat: Moje zasoby moją szansą rozwoju kariery zawodowej i edukacyjnej.
Temat: Moje zasoby moją szansą rozwoju kariery zawodowej i edukacyjnej. (źródło: Moja przedsiębiorczość materiały dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości) Cele: Zainspirowanie uczniów
Bardziej szczegółowoJednostka dydaktyczna 4: Komunikacja i relacje z ludźmi niepełnosprawnymi
Jednostka dydaktyczna 4: Komunikacja i relacje z ludźmi niepełnosprawnymi W tej jednostce dydaktycznej dowiesz się jak się zachowywać z osobą niepełnosprawną, aby poprawić jej komunikację i kwestie relacji
Bardziej szczegółowoDziecko z zespołem Aspergera w przedszkolu. Dorota Kalinowska - psycholog
Dziecko z zespołem Aspergera w przedszkolu Dorota Kalinowska - psycholog Zespół Aspergera vs Autyzm Podobieństwa: Nieprawidłowości w zakresie interakcji społecznych; Stereotypowy, ograniczony repertuar
Bardziej szczegółowoPORADNIK DLA OPIEKUNÓW OSÓB STARSZYCH
PORADNIK DLA OPIEKUNÓW OSÓB STARSZYCH Co mam zrobić gdy podopieczny skarży się na boleści? Co zrobić gdy zachoruje? Jak opiekować się osobą z Alzheimerem, Demencją czy inna chorobą? Jakie problemy mogą
Bardziej szczegółowoPROGRAM ZAJĘĆ REWALIDACYJNO - WYCOWAWCZYCH
PROGRAM ZAJĘĆ REWALIDACYJNO - WYCOWAWCZYCH Program rewalidacyjno wychowawczy wzór opracowała pedagog PPP w Rabce Zdroju i wykorzystywała do CELÓW SZKOLENIOWYCH - zajęć warsztatowych z nauczycielami - przy
Bardziej szczegółowoCZYNNIKI SPRZYJAJĄCE NAWIĄZYWANIU I PODTRZYMYWANIU POZYTYWNYCH RELACJI WYCHOWAWCY KLASY Z RODZICAMI UCZNIÓW
CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE NAWIĄZYWANIU I PODTRZYMYWANIU POZYTYWNYCH RELACJI WYCHOWAWCY KLASY Z RODZICAMI UCZNIÓW (materiał nr 1) 1. Podmiotowe traktowanie wszystkich rodziców (bezpośredni kontakt z każdym z
Bardziej szczegółowoPROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH LOGOPEDIA OGÓLNA
PROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH LOGOPEDIA OGÓLNA Cel studiów: Celem studiów jest przygotowanie słuchaczy do zawodu logopedy terapeuty z zakresu diagnozy, terapii mowy i wymowy pracującego z dziećmi, młodzieżą
Bardziej szczegółowoPROGRAM ROZWOJU KOMUNIKACJI PRKM. Opracowała: Martyna Dębska
PROGRAM ROZWOJU KOMUNIKACJI PRKM Opracowała: Martyna Dębska Program Językowy uporządkowany, spójny systemem znaków z określonymi regułami użycia oraz tworzenia; kategorie językowe reprezentowane są przez
Bardziej szczegółowoWymagania na poszczególne oceny z języka niemieckiego dla uczniów Technikum Zawodowego poziom IV.O i IV.1, zakres podstawowy.
Wymagania na poszczególne oceny z języka niemieckiego dla uczniów Technikum Zawodowego poziom IV.O i IV.1, zakres podstawowy. SŁUCHANEGO/ CZYTANEGO - uczeń rozumie wszystkie polecenia, instrukcje i wypowiedzi
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA MIĘDZYLUDZKA. mjr Danuta Jodłowska
KOMUNIKACJA MIĘDZYLUDZKA mjr Danuta Jodłowska KOMUNIKACJA WERBALNA Komunikacja werbalna to przekazywanie informacji za pomocą wyrazów. Dużą rolę odgrywają tu takie czynniki, jak: akcent (badania dowiodły,
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA z języka angielskiego W KLASACH 1-3
PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA z języka angielskiego W KLASACH 1-3 KLASA I W klasach I na 6 punktów uczeń powinien: - pracować systematycznie oraz z dużym zaangażowaniem na każdej lekcji i w domu, - wykazywać
Bardziej szczegółowoNowe zadania pielęgniarek praktyk lekarzy rodzinnych w zakresie opieki nad pacjentami z zaburzeniami kognitywnymi
Nowe zadania pielęgniarek praktyk lekarzy rodzinnych w zakresie opieki nad pacjentami z zaburzeniami kognitywnymi dr Piotr Karniej KATEDRA ZDROWIA PUBLICZNEGO WYDZIAŁ NAUK O ZDROWIU Konferencja podsumowująca
Bardziej szczegółowoChoroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych
Choroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych 23 lutego, przypada obchodzony po raz szósty, ogólnopolski
Bardziej szczegółowoDokumentacja dziecka objętego WWRD w Zespole Szkół Nr 12 w Białymstoku
Dokumentacja dziecka objętego WWRD w Zespole Szkół Nr 12 w Białymstoku 1. dokumentacja dotycząca dziecka: - opinia o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju wydana przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną
Bardziej szczegółowoW klasie II i III rozwijane są intensywnie wszystkie cztery sprawności językowe.
Wymagania edukacyjne z języka angielskiego w klasach I - III Podczas trwania procesu nauczania języka angielskiego na I etapie edukacyjnym (nauczanie zintegrowane w klasach I, II, III) nauczyciel stopniowo
Bardziej szczegółowoAlzheimer - przedwczesna demencja starcza
ŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej Alzheimer - przedwczesna demencja starcza Katowice 26 LAT ODKRYCIA CHOROBY ALZHEIMERA 21 września
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO W KLASACH I-III SZKOŁY PODSTAWOWEJ
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO W KLASACH I-III SZKOŁY PODSTAWOWEJ 1. Obszary podlegające ocenianiu słuchanie i słownictwo - stopniowe osłuchanie z dźwiękami i intonacją języka angielskiego
Bardziej szczegółowoKompetencje językowe i komunikacyjne dzieci z autyzmem co oceniaćżeby dobrze pomóc?
Kompetencje językowe i komunikacyjne dzieci z autyzmem co oceniaćżeby dobrze pomóc? Prowadzenie i opracowanie: Katarzyna Siwek Węgrów, 15.11.2010r. Autyzm a funkcjonowanie językowe Zaburzenia porozumiewania
Bardziej szczegółowoDefinicja Mutyzm jest definiowany jako brak lub ograniczenie mówienia przy zachowaniu rozumienia mowy oraz możliwości porozumiewania pisemnego. Obserw
Mutyzm Definicja Mutyzm jest definiowany jako brak lub ograniczenie mówienia przy zachowaniu rozumienia mowy oraz możliwości porozumiewania pisemnego. Obserwuje się różny stopień przejawów mutyzmu; dziecko
Bardziej szczegółowoPROGRAM WYCHOWAWCZY PRZEDSZKOLA PUBLICZNEGO W RUDNIE
PROGRAM WYCHOWAWCZY PRZEDSZKOLA PUBLICZNEGO W RUDNIE Podstawy prawne: Ustawa z dnia 7 wrzesnia1991 r. o systemie oświaty ( DZ. U z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, oraz z 2009 r. Nr.6 poz.33, Nr 31 poz. 206
Bardziej szczegółowoKryteria wyboru. Lp. Kryterium Opis kryterium
Załącznik nr 1 do Regulaminu okresowej oceny pracownikçw Starostwa Powiatowego w Środzie Wlkp. Kryteria wyboru Lp. Kryterium Opis kryterium 1. Umiejętność obsługi urządzeń technicznych lub narzędzi informatycznych
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne na poszczególne oceny dla uczniów klas 1 3.
Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny dla uczniów klas 1 3. KLASA I W klasach I na ocenę celującą uczeń powinien: - pracować systematycznie oraz z dużym zaangażowaniem na każdej lekcji i w domu, -
Bardziej szczegółowoKRYTERIA OCENIANIA KLASA I KLASA II KLASA III
KRYTERIA OCENIANIA III ETAP EDUKACYJNY - JĘZYK ANGIELSKI KLASA I KLASA II KLASA III DOPUSZCZAJĄCY: potrafi poprawnie operować niedużą ilością prostych struktur; buduje zdania tylko z pomocą nauczyciela;
Bardziej szczegółowoOCENA CELUJĄCA. Słuchanie: Uczeń:
Wymagania na poszczególne oceny z języka angielskiego dla uczniów Technikum Zawodowego, Zasadniczej Szkoły Zawodowej i Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych, Regionalnego Centrum Edukacji Zawodowej w
Bardziej szczegółowoCZEGO RODZICE NIE WIEDZĄ O SWOICH DZIECIACH A WIEDZIEĆ POWINNI?
CZEGO RODZICE NIE WIEDZĄ O SWOICH DZIECIACH A WIEDZIEĆ POWINNI? mgr Magdalena Jabłońska mgr Dorota Orłowska 1 DLACZEGO RODZICE NIE MAJĄ WIEDZY O ISTOTNYCH PROBLEMACH SWOICH DZIECI? brak czasu mało doświadczeń
Bardziej szczegółowoOgólne wymagania na poszczególne oceny z języka niemieckiego
Ogólne wymagania na poszczególne oceny z języka niemieckiego Celujący: - uczeń posiada wiadomości i umiejętności określone programem nauczania oraz wiedzę wykraczającą poza program nauczania języka na
Bardziej szczegółowoZ LABORATORIUM DO KLINIKI CZYLI O REHABILITACJI NEUROPSYCHOLOGICZNEJ. Maria Nalberczak
Z LABORATORIUM DO KLINIKI CZYLI O REHABILITACJI NEUROPSYCHOLOGICZNEJ Maria Nalberczak PLAN WYPOWIEDZI Neuronauka -> Neuropsychologia Zaburzenia neuropsychologiczne Holistyczna metoda rehabilitacji neuropsychologicznej
Bardziej szczegółowoKRYTERIA OCENIANIA KLASA I KLASA II KLASA III
KRYTERIA OCENIANIA II ETAP EDUKACYJNY - JĘZYK ANGIELSKI KLASA I KLASA II KLASA III DOPUSZCZAJĄCY: rozumie proste polecenia nauczyciela, poparte gestem; rozumie proste zwroty grzecznościowe i proste pytania;
Bardziej szczegółowoTerapia Stabilizująca Tożsamość (TST) i integracyjne programy terapeutyczne
Terapia Stabilizująca Tożsamość (TST) i integracyjne programy terapeutyczne Chorobie Alzheimera jak i innym podobnym zespołom otępiennym towarzyszy stopniowa utrata wszystkich zdolności poznawczych jak
Bardziej szczegółowoTERAPIE, KTÓRE MOŻEMY POPROWADZIĆ SAMI
TERAPIE, KTÓRE MOŻEMY POPROWADZIĆ SAMI PROGRAM AKTYWNOŚCI KNILL ÓW RUCH ROZWIJAJĄCY W.SHERBORNE Opracowała: Joanna Dolna Marianna i Christopher Knill Metoda powstała w wyniku trudności, jakie napotykali
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO DLA KLAS I-III
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO DLA KLAS I-III Uczniowie oceniani są na podstawie obserwacji nauczyciela prowadzonych cały rok szkolny w następujących obszarach: słuchanie, mówienie, czytanie,
Bardziej szczegółowoSystemy odbioru i przetwarzania informacji cechuje: wieloetapowość (odbiór informacji przez receptory, dekodowanie,kodowanie)
Systemy odbioru i przetwarzania informacji cechuje: wieloetapowość (odbiór informacji przez receptory, dekodowanie,kodowanie) specjalizacja strukturalna i funkcjonalna ze względu na rodzaj bodźca oraz
Bardziej szczegółowoSZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO I ANGIELSKIEGO. Klasy IV-VIII. Szkoła Podstawowa w Zdunach
SZCZEGÓŁOWE KRYTERIA OCENIANIA Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO I ANGIELSKIEGO Klasy IV-VIII Szkoła Podstawowa w Zdunach I. Umiejętności uczniów podlegające sprawdzaniu i ocenianiu Podczas trwania całego procesu
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne język niemiecki dla klas: I, II i III
Wymagania edukacyjne język niemiecki dla klas: I, II i III Wymagania edukacyjne zostały opracowane na podstawie planów wynikowych nauczania języka niemieckiego w szkole ponadgimnazjalnej, które realizuje
Bardziej szczegółowoREGULAMIN OCENIANIA UCZNIÓW KLAS I-III SP nr 36 W POZNANIU Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO.
REGULAMIN OCENIANIA UCZNIÓW KLAS I-III SP nr 36 W POZNANIU Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO. 1. W klasach I-III uczniowie są oceniani w sposób opisowy uwzględniający rozwój indywidualny ucznia i jest dostosowana
Bardziej szczegółowoKompleksowa diagnostyka całościowych zaburzeń rozwoju
Kompleksowa diagnostyka całościowych zaburzeń rozwoju Może to autyzm? Kiedy rozwój dziecka budzi niepokój rodziców zwłaszcza w zakresie mowy i komunikacji, rozwoju ruchowego oraz/lub w sferze emocjonalno
Bardziej szczegółowoPrawda Fałsz 1. Osoby z chorobą Alzheimera są szczególnie podatne na depresję.
Test wiedzy o chorobie Alzheimera Poniżej znajdują się stwierdzenia dotyczące choroby Przeczytaj proszę każde stwierdzenie i otocz kółkiem Prawda, jeśli uważasz, że zdanie jest prawdziwe, lub Fałsz, jeśli
Bardziej szczegółowoKryteria oceniania z j. angielskiego. Klasy I-III. Klasa I
Kryteria oceniania z j. angielskiego Klasy I-III Klasa I W klasie I uczeń nabywa sprawności mówienia i rozumienia ze słuchu. 1) rozumienie prostych poleceń a) celujący : rozumie wszystkie polecenia używane
Bardziej szczegółowoPsychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Zakład Nauczania Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, WUM Klinika Chirurgii Ogólnej i Transplantacyjnej, SKDJ Psychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Bardziej szczegółowoModuł IIIb. Rozpoznawanie ryzyka występowania specyficznych trudności w uczeniu się. Wg materiałów prof. Marty Bogdanowicz
Moduł IIIb Rozpoznawanie ryzyka występowania specyficznych trudności w uczeniu się Wg materiałów prof. Marty Bogdanowicz (prezentacja wykorzystana na kursie e-learningowym nt. Rozpoznawanie ryzyka dysleksji
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH
UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH STUDIUM PRAKTYCZNEJ NAUKI JĘZYKÓW OBCYCH FORMAT EGZAMINU: EGZAMIN CERTYFIKUJĄCY Z JĘZYKA OBCEGO, POZIOM B2 Egzamin sprawdza znajomość języka obcego ogólnego na poziomie
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych
Załącznik nr 2 do zarządzenia nr 100 Rektora UJ z 2 października 2017 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Tabela odniesienia efektów kształcenia dla studiów podyplomowych
Bardziej szczegółowoMiędzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia ICF a diagnoza funkcjonalna
Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia ICF a diagnoza funkcjonalna mgr Aneta Żurek zurek@womczest.edu.pl Podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa w roku
Bardziej szczegółowoPorozumiewanie się z użytkownikami aparatów słuchowych. Rady dotyczące udanego porozumiewania się
Porozumiewanie się z użytkownikami aparatów słuchowych 5 Rady dotyczące udanego porozumiewania się Jest to piąta w serii broszur firmy Widex dotyczących słuchu i problemów z nim związanych. Porozumiewanie
Bardziej szczegółowoKryteria oceniania z języka angielskiego w klasie 4 szkoły podstawowej
Kryteria oceniania z języka angielskiego w klasie 4 szkoły podstawowej I Kryteria ogólne System oceniania wiedzy i umiejętności uczniów jest dwojaki: formalny i nieformalny: system formalny: na podstawie
Bardziej szczegółowonazwy czynności wykonywanych na wakacjach na wsi, w górach, nad jeziorem, nad morzem i w dużym mieście
Wymagania edukacyjne j. niemiecki Klasa 3 Gimnazjum Zakresy tematyczne. Wakacje: nazwy kontynentów i ich mieszkańców nazwy czynności wykonywanych na wakacjach na wsi, w górach, nad jeziorem, nad morzem
Bardziej szczegółowoDziecko z SLI w szkole - diagnoza i postępowanie Agnieszka Maryniak
Dziecko z SLI w szkole - diagnoza i postępowanie Agnieszka Maryniak Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski U dzieci w wieku szkolnym zaburzenia językowe mogą być trudne do rozpoznania Poprawa w zakresie
Bardziej szczegółowoProgram terapeutyczno-edukacyjny Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł - gimnastyka mózgu
Opracowała: Katarzyna Szydłowska Wprowadzenie Dziecko rodzi się z kompleksem naturalnych sił- odruchów i instynktów. Naturalnie dane odruchy i pierwotne ruchy w procesie ich przyswajania w okresie niemowlęcym,
Bardziej szczegółowoOpracowała : mgr Elżbieta Książkiewicz-Mroczka
PROGRAM TERAPII LOGOPEDYCZNEJ DLA UCZNIÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ IM. JANA PAWŁA II W GŁOJSCACH NA ROK SZKOLNY 2015/2016 W RAMACH POMOCY PSYCHOLOGICZNO- PEDAGOGICZNEJ Opracowała : mgr Elżbieta Książkiewicz-Mroczka
Bardziej szczegółowoWiesław Fidecki Starzenie się społeczeństwa wyzwaniem dla opieki pielęgniarskiej. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis nr 28,
Wiesław Fidecki Starzenie się społeczeństwa wyzwaniem dla opieki pielęgniarskiej Acta Scientifica Academiae Ostroviensis nr 28, 167-170 2007 Starzenie Się Społeczeństwa Wyzwaniem Dla Opieki Pielęgniarskiej
Bardziej szczegółowoPROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
Bardziej szczegółowoMAKATON DONIESIENIA Z WARSZTATÓW
MAKATON DONIESIENIA Z WARSZTATÓW Pragnę podzielić się wiadomościami i umiejętnościami zdobytymi na warsztatach szkoleniowych, poświęconych programowi językowemu MAKATON. Uczestniczyłyśmy w nich lutym 2011
Bardziej szczegółowoPAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012
PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012 Instytut Zdrowia Kierunek studiów: Pielęgniarstwo Kod kierunku: 12. Specjalność: pielęgniarstwo 1. PRZEDMIOT
Bardziej szczegółowoZespoły neurodegeneracyjne. Dr n. med. Marcin Wełnicki III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii II WL Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Zespoły neurodegeneracyjne Dr n. med. Marcin Wełnicki III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii II WL Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Neurodegeneracja Choroby przewlekłe, postępujące, prowadzące
Bardziej szczegółowoPlan kursu zajęć z j. szwedzkiego dla imigrantów w ramach gminnego kształcenia dorosłych
Plan kursu zajęć z j. szwedzkiego dla imigrantów w ramach gminnego kształcenia dorosłych POLSKA Cel zajęć Kurs zajęć z języka szwedzkiego dla imigrantów w ramach gminnego kształcenia dorosłych jest zaawansowanym
Bardziej szczegółowoWIEDZA K_W01 Zna standardy leczenia osób starszych oraz kierunki rozwoju geriatrii. K_W02 Zna konsekwencje zdrowotne zachodzących zmian
WIEDZA K_W01 Zna standardy leczenia osób starszych oraz kierunki rozwoju geriatrii. K_W02 Zna konsekwencje zdrowotne zachodzących zmian demograficznych w aspekcie stanu zdrowia populacji osób starszych.
Bardziej szczegółowoJĘZYK NIEMIECKI - ZAKRES WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH NA POSZCZEGÓLNE OCENY SZKOLNE
JĘZYK NIEMIECKI - ZAKRES WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH NA POSZCZEGÓLNE OCENY SZKOLNE Ocena bieżąca postępów ucznia uwzględnia wszystkie cztery sprawności językowe, tj.: rozumienie ze słuchu, pisanie, czytanie,
Bardziej szczegółowoPodstawy pomagania. Natura dała nam dwoje oczu, dwoje uszu, ale tylko jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali, niż mówili.
Podstawy pomagania. Natura dała nam dwoje oczu, dwoje uszu, ale tylko jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali, niż mówili. (Sokrates) Czym jest pomaganie? Pomaganie jest działaniem, w które
Bardziej szczegółowoSzwedzki dla imigrantów
Szwedzki dla imigrantów Cel kształcenia Celem kształcenia w ramach kursu Szwedzki dla imigrantów (sfi) jest zapewnienie osobom dorosłym, które nie posiadają podstawowej znajomości języka szwedzkiego, możliwości
Bardziej szczegółowoKształtowanie się dominacji stronnej
Kształtowanie się dominacji stronnej Lateralizacja wyraża się np. większą sprawnością ruchową kończyn prawych od kończyn lewych. Lateralizacja to inaczej "stronność" - asymetria czynnościowa prawej i lewej
Bardziej szczegółowoINTERWENCJA TERAPEUTYCZNA W PRZYPADKU OPÓŹNIONEGO ROZWOJU MOWY U DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
INTERWENCJA TERAPEUTYCZNA W PRZYPADKU OPÓŹNIONEGO ROZWOJU MOWY U DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY zjawisko dotyczące wolniejszego wykształcenia się zdolności percepcyjnych lub/i ekspresyjnych
Bardziej szczegółowoSpecyfika pracy z osobami bezrobotnym perspektywa psychologiczna
Specyfika pracy z osobami bezrobotnym perspektywa psychologiczna Anna Skuzińska Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej w Elblągu Plan wystąpienia Charakterystyka psychologiczna sytuacji bez
Bardziej szczegółowoKryteria oceniania wiadomości i umiejętności z języka angielskiego klasy IV-VI
Kryteria oceniania wiadomości i umiejętności z języka angielskiego klasy IV-VI Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który spełnia wszystkie wymagania na ocenę bardzo dobrą a ponadto: - posiada wiedzę i umiejętności
Bardziej szczegółowoMówienie. Rozumienie ze słuchu
Kryteria oceniania z języka angielskiego Ocena celująca Stopień CELUJĄCY otrzymuje uczeń, który spełnia wszystkie kryteria potrzebne na ocenę bardzo dobrą, ponadto opanował wiadomości i umiejętności wykraczające
Bardziej szczegółowoZAKRES WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO Nauczyciel prowadzący: mgr Agnieszka Krzeszowiak, mgr Teresa Jaśkowska
ZAKRES WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO Nauczyciel prowadzący: mgr Agnieszka Krzeszowiak, mgr Teresa Jaśkowska Ocena bieżąca postępów ucznia uwzględnia wszystkie cztery
Bardziej szczegółowoKiedy iść logopedy? jak najszybciej dziecko: imię komunikowania się kontaktu wzrokowego układa zabawki gestów napady złości lub śmiechu
Kiedy iść logopedy? Jest tylko jedna prawidłowa odpowiedź jak najszybciej, gdy tylko zaobserwujemy niepokojące sygnały. Są to zwykle: niestandardowe zachowania dziecka, które bardzo często są niezrozumiałe
Bardziej szczegółowoZajęcia z Dogoterapii w Świetlicy Wsparcia Dziennego dla Dzieci i Młodzieży w Krasnymstawie
Zajęcia z Dogoterapii w Świetlicy Wsparcia Dziennego dla Dzieci i Młodzieży w Krasnymstawie Co tydzień w naszej Świetlicy Wsparcia Dziennego dla Dzieci i Młodzieży Pani Małgorzata Jarocka prowadzi zajęcia
Bardziej szczegółowoPROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
Bardziej szczegółowoKryteria i wymagania edukacyjne z języka angielskiego w klasie 2 szkoły podstawowej
Kryteria i wymagania edukacyjne z języka angielskiego w klasie 2 szkoły podstawowej Ocena 6 ( celujący) 1) stopień celujący otrzymuje uczeń, który opanował treści i umiejętności wykraczające poza program
Bardziej szczegółowoRola współpracy między lekarzem a pacjentem jaskrowym Anna Kamińska
Rola współpracy między lekarzem a pacjentem jaskrowym Anna Kamińska Katedra i Klinika Okulistyki, II WL, Warszawski Uniwersytet Medyczny Kierownik Kliniki: Profesor Jacek P. Szaflik Epidemiologia jaskry
Bardziej szczegółowoSPOSOBY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ EDUKACYJNYCH Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO DLA KLAS I-III
SPOSOBY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ EDUKACYJNYCH Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO DLA KLAS I-III I. Sposób oceniania Uczniowie oceniani są na podstawie obserwacji nauczyciela prowadzonych cały rok szkolny w następujących
Bardziej szczegółowoporadnik Pedagogiczno Terapeutyczny dla Rodziców Szkoły Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi Nr 342 im. J. M. Szancera w Warszawie
poradnik Pedagogiczno Terapeutyczny dla Rodziców Szkoły Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi Nr 342 im. J. M. Szancera w Warszawie Nr 3/2018 /kwiecień, maj, czerwiec / NIEZWYCZAJNI AUTYZM W POSZUKIWANIU
Bardziej szczegółowo+ umiejętności/wiadomości opanowane, / umiejętność wymaga ćwiczeń/ wiadomości wymagają uzupełnienia - brak umiejętności /wiadomości.
KRYTERIA OCENY WIADOMOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI UCZNIÓW Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO W KLASACH I - III W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 1. Na lekcje uczniowie zobowiązani są przynosić: podręcznik oraz ćwiczenia. 2.W ramach
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO KLASY IV-VI SZKOŁA PODSTAWOWA NR 43 w BIAŁYMSTOKU
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO KLASY IV-VI SZKOŁA PODSTAWOWA NR 43 w BIAŁYMSTOKU I. ZASADY OGÓLNE Przedmiotowy System Nauczania ma na celu: 1) bieżące i systematyczne obserwowanie
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO KLASY I-III
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO KLASY I-III 1 I. Cele nauczania przedmiotu Nadrzędnym celem nauczania w klasach 1-3 jest opanowanie przez uczniów podstaw języka angielskiego w stopniu
Bardziej szczegółowoNowa podstawa programowa a Europejski System Opisu Kształcenia Językowego
Nowa podstawa programowa a Europejski System Opisu Kształcenia Językowego dr Magdalena Szpotowicz Seminarium Odnoszenie egzaminów językowych do Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia językowego, IBE,
Bardziej szczegółowoProblemy pielęgnacyjne pacjentów z depresją.
Problemy pielęgnacyjne pacjentów z depresją. mgr Irena Ewa Rozmanowska specjalista w dziedzinie pielęgniarstwa psychiatrycznego fot. Vedran Vidovic shutterstock.com Depresja ma w psychiatrii pozycję podobną
Bardziej szczegółowoOŚWIATA AUTYZM PRACA Z UCZNIEM ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI
OŚWIATA AUTYZM PRACA Z UCZNIEM ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI www.magazynnauczyciela.pl AUTYZM PRACA Z UCZNIEM ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI AUTYZM PRACA Z UCZNIEM ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI
Bardziej szczegółowoPrzewodnik po autyzmie. Materiał doszkalający dla wolontariuszy
Przewodnik po autyzmie 1 Czym jest autyzm? Autyzm jest zaburzeniem neurorozwojowym, związanym z nieprawidłowym rozwojem i funkcjonowaniem mózgu we wczesnym dzieciństwie. Symptomy nieprawidłowości rozwoju
Bardziej szczegółowoOCENA UCZNIA SZKOŁY PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY
OCENA UCZNIA SZKOŁY PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY I SEMESTR rok szkolny:.. Imię, nazwisko ucznia:.. Klasa:. Zakres aktywności Poziom funkcjonowania Funkcjonowanie: o sobie nie podejmuje słabo dostatecznie
Bardziej szczegółowoWielu rodziców zastanawia się, czy ich dziecko jest w pełni gotowe, by sprostać wymaganiom jakie niesie za sobą szkoła.
O GOTOWOŚCI SZKOLNEJ Rozpoczęcie nauki szkolnej to bardzo ważny moment w życiu każdego dziecka. Pójście do szkoły poprzedzone jest rocznym obowiązkowym przygotowaniem przedszkolnym, któremu podlegają wszystkie
Bardziej szczegółowoIntegracja sensoryczna (SI) jest kompleksową metodą terapeutyczną, polegającą na dostarczaniu dziecku podczas jego aktywności ruchowej kontrolowanej
Integracja sensoryczna (SI) jest kompleksową metodą terapeutyczną, polegającą na dostarczaniu dziecku podczas jego aktywności ruchowej kontrolowanej przez terapeutę ilości i jakości bodźców sensorycznych
Bardziej szczegółowoOprócz tego mogą pojawić się: pogorszenie wyników w nauce, zwiększony dystans do członków rodziny, gorsze kontakty z rówieśnikami.
CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY REAKCJI POSTRAUMATYCZNEJ: Wyraziste, natrętne wspomnienia Przeżywanie z fotograficzną dokładnością traumatycznych wydarzeń /widoki, dźwięki, zapachy/ + objawy wegetatywne /bicie
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
Załącznik nr 9 do Zarządzenia Rektora ATH Nr 514/2011/2012z dnia 14 grudnia 2011 r.. Druk DNiSS nr PK_IIIF OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA NAZWA PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA: Pielęgniarstwo specjalistyczne -
Bardziej szczegółowoKRYTERIA OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO W KLASACH IV - VI
KRYTERIA OCENIANIA Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO W KLASACH IV - VI Ocena celująca: uczeń swobodnie operuje strukturami gramatycznymi określonymi w rozkładzie materiału z łatwością buduje spójne zdania proste i
Bardziej szczegółowoEmilia Socha Fundacja WHC socha@korektorzdrowia.pl
Emilia Socha Fundacja WHC socha@korektorzdrowia.pl W styczniu 1907 roku, ukazała się praca niemieckiego neurologa, Aloisa Alzheimera, O szczególnej chorobie kory mózgowej Opisywała ona przypadek pacjentki,
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
Załącznik nr 9 do Zarządzenia Rektora ATH Nr 514/2011/2012z dnia 14 grudnia 2011 r. Druk DNiSS nr PK_IIIF OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA NAZWA PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA: Psychologia wieku dorastania Kod przedmiotu:
Bardziej szczegółowo