Wstęp 9. Część pierwsza Jakości metafizyczne w teorii dzieła literackiego Romana Ingardena

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Wstęp 9. Część pierwsza Jakości metafizyczne w teorii dzieła literackiego Romana Ingardena"

Wacław Krzemiński
6 lat temu
Przeglądów:

1 Spis treści Wstęp 9 Część pierwsza Jakości metafizyczne w teorii dzieła literackiego Romana Ingardena Rozdział I Jakości metafizyczne rekonstrukcja pojęcia 13 Rozdział II Jakości metafizyczne a wartości artystyczne, estetyczne, nadestetyczne 39 Rozdział III W perspektywie odbioru dzieła literackiego 69 Część druga Jakości metafizyczne w literaturze Rozdział IV Wdzięk i lekkość dziewczęcego ruchu w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza 87 Rozdział V Tragiczność w Romeo i Julii Williama Szekspira 115 Rozdział VI Jakość metafizyczna demoniczności w Portrecie Doriana Graya Oscara Wilde a 145 Rozdział VII Straszliwość (czyjegoś losu) w Nike która się waha Zbigniewa Herberta 167 Zakończenie 179 Nota bibliograficzna 181 Bibliografia 183 Summary 193 Résumé 195 Indeks osób 197

3 Wstęp Człowiek staje się człowiekiem w miarę oddawania siebie na służbę wartości. Wartości, o jakich tu mowa, są różnego rodzaju. Ale jeden ich rodzaj zasługuje na szczególną uwagę. Chodzi o wartości czy jakości (tak zwie je Ingarden częściej) metafizyczne. Ujawniają się one nie tylko w życiu, ale i w sztuce. 1 Tematem mojej pracy jest koncepcja jakości metafizycznych wypracowana przez polskiego fenomenologa koncepcja znana i przez badaczy rozmaitych dyscyplin komentowana wielokroć. Trudno jednak nie dostrzec, iż pominięta w literaturoznawczej praktyce interpretacyjnej. Przedkładana czytelnikowi książka jest zatem głosem nie tylko do niej się odnoszącym, ale próbującym również stosowalność koncepcji Ingardena zobrazować. A czynię to, w pierwszej kolejności, wychodząc od teoretycznego naświetlenia najważniejszych aspektów problemu, zakreślonych zarówno przez samego twórcę, jak i komentatorów, którzy dostrzegając rangę koncepcji jakości metafizycznych ukazali kolejne, własne horyzonty jej rozumienia. W przekonaniu Ingardena odsłanianie jakości metafizycznych jest najważniejszą funkcją dzieła literackiego. O ile jednak filozof dowartościował w tym względzie warstwę przedmiotów przedstawionych, o tyle autorka pracy chce dowieść, iż to rodzaj jakości metafizycznej wytycza jej warstwowe residuum dla ujawnienia się określonej 1 W. Stróżewski, Koncepcja człowieka u Edyty Stein i Romana Ingardena, [w:] Świadomość, świat, wartości. Prace ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Półtawskiemu w 90. rocznicę urodzin, red. D. Leszczyński, M. Rosiak, Wrocław 2013, s. 48.

4 10 jakości metafizycznej najistotniejsza jest ta warstwa, która swym uposażeniem oddaje istotę, rodzaj tejże w stopniu najwyższym. *** Publikacja jest wynikiem długotrwałego namysłu nad tą koncepcją, zapoczątkowanego dekadę temu, kiedy jeszcze jako studentka zetknęłam się z nią po raz pierwszy.

5 Część pierwsza Jakości metafizyczne w teorii dzieła literackiego Romana Ingardena

7 Rozdział I Jakości metafizyczne rekonstrukcja pojęcia Metafizyka to jedna z najstarszych nauk i, jak wiemy, uznawana przez wieki za najczcigodniejszą, za «pierwszą», prote philosophia według określenia Arystotelesa 1. Wniosek, jaki sformułowała autorka Kwintetu metafizycznego, wynika z konkretnej refleksji: czym w gruncie rzeczy ona [metafizyka B. G.] jest, skąd się rodzi ta jej dziwna trwałość, mimo, wydawałoby się, druzgocących ją racjonalnych argumentów 2. Podobny namysł, lecz pochodzący z czasów dominacji kursu światopoglądowo- -filozoficznego niepomiernie bardziej niekorzystnego dla metafizyki, przypadł w udziale Romanowi Ingardenowi: Nieraz podnoszono wątpliwości, czy metafizyka jest możliwa. [ ] Nie wdając się tutaj w rozróżnianie rozmaitych pojęć metafizyki, jakie pojawiły się w dziejach filozofii, i nie rozstrzygając (tak czy inaczej rozumianego) pytania o możliwość metafizyki, zajmę się tutaj jeszcze w kilku zdaniach tymi zagadnieniami, które poprzednio nazwałem metafizycznymi. Zagadnienia te, jak sądzę, istnieją niezależnie od tego, czy nam, ludziom, uda się kiedykolwiek je rozwiązać w sposób wolny od zarzutów. To więc, czego się tu domagam, to tylko uznanie pewnej odrębnej dziedziny zagadnień B. Skarga, Kwintet metafizyczny, Kraków 2005, s Ibidem. R. Ingarden, Spór o istnienie świata, t. I: Ontologia egzystencjalna, przeł. z języka niemieckiego D. Gierulanka, Warszawa 1987, s Zdaniem Tomasza Kubalicy, to właśnie oświecenie było epoką, w której jedną z palących kwestii filozoficznych staje się problem możliwości metafizyki. Idem, Johannes Volkelt a problem metafizyki, Estetyka i Krytyka 26 (4/2012), s. 30.

8 14 W toku swego wywodu, który zawarł w Sporze o istnienie świata, doprecyzowuje tę kwestię, wyróżniając trzy grupy problemów tejże dziedziny. Według filozofa: [ ] doniosłością swą na czoło wysuwają się zagadnienia, które dotyczą faktycznego istnienia świata w sensie całości (ogółu) t e g o wszystkiego, c o i s t n i e j e. [ ] dalszą grupę zagadnień metafizycznych stanowią pytania, które dotyczą faktycznej istoty przedmiotów uznanych w podstawowych twierdzeniach metafizycznych za faktycznie istniejące. [ ] Osobną grupę zagadnień metafizycznych tworzą pytania, które dotyczą zasady (p o d s t a w y) faktycznie istniejącego świata. Zakładają one rozstrzygnięcie co do jego istnienia i co do stanów rzeczy istotnościowych w nim zachodzących 4. Rozpatrywane w pierwszym tomie monumentalnego dzieła kwestie ukazują, że fenomenolog zabiegał w sposób szczególny o wskazanie różnic pomiędzy metafizyką a ontologią. Fakt ten przybliżyła szczegółowo Anita Szczepańska: Ontologia w rozumieniu Ingardena jest więc aprioryczną analizą zawartości idei, zajmuje się wykrywaniem czystych możliwości i koniecznych związków między czystymi jakościami idealnymi, w których owe możliwości mają swoje źródło. Zarówno określenie sensu tych zagadnień, jak i ich rozwiązanie da się uzyskać przez analizę zawartości idei. [ ] Badania ontologiczne cechuje wysoki stopień ogólności; obejmują one rozważanie czystych możliwości także takich, które nigdy nie zostaną zrealizowane, zaś zakres ogólnych pojęć i twierdzeń ontologicznych nie jest ograniczony do zakresu faktycznie istniejących w świecie realnym przedmiotów i rzeczy. [ ] Główna różnica formalna między sądami ontologicznymi a metafizycznymi polega na tym, że sądy ontologiczne nie zawierają uznania faktycznego istnienia przedmiotu, oznaczonego przez ich podmiot, natomiast sądy metafizyczne są albo sądami egzystencjalnymi albo sądami kategorycznymi R. Ingarden, op. cit., s A. Szczepańska, Estetyka Romana Ingardena, Warszawa 1989, s

9 15 Ranga metafizyki została przez autora Sporu w pełni dostrzeżona, co uzmysławiają wyraziście słowa: Wszędzie jednak, gdzie mamy uzyskać pewne metafizyczne rozstrzygnięcie, trzeba rozporządzać odpowiednim poznaniem czysto metafizycznym, niezależnym od poznania ontologicznego, i ostatecznym doświadczeniem metafizycznym, o ile takie istnieje. O n t o l o g i a j e s t właśnie jedynie przygotowaniem metafizyki, nie m o ż e j e j z a s t ą p i ć [podkreślenie B. G.] 6. Wszelkie zawiłości metafizyczne zdolni jesteśmy rozwiązać, a wręcz wyrugować, za pomocą doświadczenia metafizycznego. Należy jednak najpierw rozstrzygnąć wątpliwość wyrażoną przez Ingardena, a sprowadzającą się do pytania: Czy doświadczenie takie, doświadczenie podbudowujące metafizykę jako naukę, jest możliwe? 7. Władysław Stróżewski uważa tę kwestię za nierozstrzygniętą, stwierdzając wszak jednocześnie, iż ujęte już w ramach ludzkiego, realnego życia doświadczenie jakości metafizycznych tego rodzaju rozterkę całkowicie eliminuje 8. 6 R. Ingarden, op. cit., s. 61. W kontekście przywołanych słów autora Sporu we wniosku Józefa Tischnera, stwierdzającego: Ontologia jako teoria przedmiotu możliwego była dla Ingardena dyscypliną ważniejszą niż metafizyka, którą pojmował jako esencjalną teorię przedmiotu realnego, dostrzegalne stają się nuty nadinterpretacji, a już z pewnością upraszczającej generalizacji twierdzeń filozofa. Zob. J. Tischner, W kręgu myśli Husserlowskiej, [w:] idem, Myślenie według wartości, Kraków 1993, s Przytaczam tutaj zmodyfikowane, gdyż skrócone o końcową część, zdanie autorstwa Władysława Stróżewskiego. Zob. Idem, hasło: Jakości metafizyczne, [w:] Słownik pojęć filozoficznych Romana Ingardena, redakcja naukowa A. J. Nowak, L. Sosnowski, Kraków 2001, s Uczeń Ingardena postuluje tutaj doszukiwać się punktów wspólnych, uzasadniających m e t a f i z y c z n o ś ć metafizyki i metafizyczność metafizycznych jakości. Ibidem. Doświadczenie metafizyczne ma także swój odpowiednik estetyczny, którym jest konkretyzacja jakości metafizycznej w dziele literackim (odwołuję się w tym miejscu do kwestii, jaką Andrzej Tyszczyk zawarł w przypisie 44. rozdziału Doświadczenie metafizyczne jako kategoria estetyczna, [w:] idem, Estetyczne i metafizyczne aspekty aksjologii literackiej Romana Ingardena, Lublin 1993, s Badacz wysuwa w związku z tym zagadnieniem tezę, iż analogiczną zawartość «treściową» niesie zarówno przedfilozoficzne (życiowe), jak i estetyczne doświadczenie jakości

Podobne dokumenty

FENOMENOLOGIA POLSKA Roman Ingarden ij jego uczniowie. Artur Andrzejuk

FENOMENOLOGIA POLSKA Roman Ingarden ij jego uczniowie i Artur Andrzejuk Plan wykładu Roman Ingarden Fenomenologia Edmunda Husserla Tzw. druga fenomenologia Ingardena Uczniowie Ingardena Fenomenologia dzisiaj