STOSUNEK PRAWA OCHRONY KONKURENCJI DO PRAWA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ. Dawid Miąsik

Transkrypt

1

2 STOSUNEK PRAWA OCHRONY KONKURENCJI DO PRAWA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ Dawid Miąsik Warszawa 2012

3 Mojej Żonie Małgosi

4

5 Spis treści Wykaz skrótów / 13 Wstęp / 21 Rozdział I Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej problem badawczy / Wprowadzenie / Zagadnienia terminologiczne / Prawo ochrony konkurencji / Prawo i prawa własności intelektualnej / Sprawa z zakresu ochrony konkurencji dotycząca praw własności intelektualnej / Nabywanie, istnienie i wykonywanie praw własności intelektualnej / Towar inkorporujący prawa własności intelektualnej / Styk prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej / Systemowe związki między prawem ochrony konkurencji i prawem własności intelektualnej / Pozorny styk prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej / Rzeczywisty styk prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej / Modele regulacji relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej / Podsumowanie perspektywa badawcza / 74 7

6 Spis treści Rozdział II Aksjologiczne podstawy kształtowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej / Wprowadzenie / Pojęcie i rodzaje konkurencji / Znaczenie definicji konkurencji / Konkurencja jako rywalizacja / Konkurencja jako stan rynku (konkurencja statyczna) / Konkurencja jako proces (konkurencja dynamiczna) / Zarys podstawowych koncepcji konkurencji dynamicznej / Pojęcie i istota konkurencji dynamicznej / Wpływ na stosunek prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej / Wpływ praw własności intelektualnej na konkurencję / Siła rynkowa / Różnicowanie produktów / Prawa własności intelektualnej jako źródła barier wejścia na rynek / Prawa własności intelektualnej a innowacje / Konkurencja a innowacje / Prawa własności intelektualnej jako zachęta do innowacji / Strategiczne używanie praw własności intelektualnej / Cele prawa ochrony konkurencji / Znaczenie celów prawa ochrony konkurencji / Maksymalizacja efektywności działania / Efektywność alokacyjna / Efektywność produkcyjna / Efektywność dynamiczna / Efektywność a dobrobyt społeczeństwa / Maksymalizacja korzyści konsumentów / Ochrona wolności konkurencji / Podsumowanie / 167 8

7 Spis treści Rozdział III Stosunek prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej w ujęciu doktrynalnych teorii relacji / Wprowadzenie / Pojęcie i rodzaje teorii relacji / Teorie formalne / Teoria autonomii prawa własności intelektualnej / Teoria zakresu wyłączności / Teoria istoty prawa wyłącznego / Teoria formalna alokacji rynku / Teoria wykonywania praw własności intelektualnej / Teoria nadużycia prawa wyłącznego / Teorie materialne / Teoria komparatywnej przewagi konkurencyjnej / Teoria współczynnikowa / Teoria materialna alokacji rynku / Teoria konkurencji przez imitację i konkurencji przez substytucję / Teoria porównawczego efektu konkurencyjnego / Teoria wpływu na alokację zasobów / Koncepcje niebędące teoriami relacji / Teoria jednolitego traktowania praw własności / Teoria komplementarności / Teoria nadrzędności prawa ochrony konkurencji / Podsumowanie / 253 Rozdział IV Stosunek prawa antytrustowego Stanów Zjednoczonych Ameryki do prawa własności intelektualnej / Wprowadzenie / Kontekst systemowy / Ewolucja relacji między prawem antytrustowym a prawem własności intelektualnej / Periodyzacja / Autonomia prawa własności intelektualnej / Dominacja teorii zakresu wyłączności / Instytucja nadużycia patentu i prawa autorskiego a teoria nadużycia prawa wyłącznego / 281 9

8 Spis treści Wpływ reorientacji polityki konkurencji na stosunek prawa antytrustowego do prawa własności intelektualnej / Aktualny kształt stosunku prawa antytrustowego do prawa własności intelektualnej / Kontekst ogólny / Podstawowa teoria relacji / Odstępstwa od teorii zakresu wyłączności / Perspektywy recepcji teorii materialnych / Cele prawa antytrustowego / Kryteria i wyznaczniki ograniczenia konkurencji / Ocena dotychczasowej praktyki w świetle teorii materialnych / Podsumowanie / 335 Rozdział V Stosunek unijnego prawa konkurencji do prawa własności intelektualnej / Wprowadzenie / Kontekst systemowy / Ewolucja relacji między unijnym prawem konkurencji a prawem własności intelektualnej / Periodyzacja / Odrzucenie teorii zakresu wyłączności / Rozróżnienie między istnieniem a wykonywaniem praw wyłącznych / Okres ograniczenia zakresu zastosowania unijnych reguł konkurencji za pomocą teorii szczególnego przedmiotu ochrony / Teoria szczególnego przedmiotu ochrony / Nieadekwatność innych teorii formalnych / Aktualny kształt stosunku unijnego prawa konkurencji do prawa własności intelektualnej / Płaszczyzna formalna / Wpływ reformy unijnego prawa konkurencji na jego stosunek do prawa własności intelektualnej / Perspektywy recepcji materialnych teorii relacji /

9 Spis treści Cele unijnego prawa konkurencji / Kryteria i wyznaczniki ograniczenia konkurencji / Ocena dotychczasowej praktyki w świetle teorii materialnych / Podsumowanie / 416 Rozdział VI Stosunek polskiego prawa antymonopolowego do prawa własności intelektualnej / Wprowadzenie / Prawo kartelowe II Rzeczypospolitej / Ewolucja normatywnej podstawy kształtowania stosunku prawa antymonopolowego do prawa własności intelektualnej / Ustawa z 1987 r. / Ustawa z 1990 r. / Pierwotna regulacja / W brzmieniu od 1995 r. / Ustawa z 2000 r. / Ustawa z 2007 r. / Perspektywa recepcji teorii materialnych / Cele prawa antymonopolowego / Kryteria i wyznaczniki ograniczenia konkurencji / Konsekwencje dla możliwości zastosowania teorii materialnych / Kontekst systemowy / Stosunek prawa antymonopolowego do prawa własności intelektualnej w świetle Konstytucji RP / Wpływ prawa UE na kształtowanie stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej w państwach członkowskich / Podsumowanie / 492 Rozdział VII Stosunek prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej w świetle prawa międzynarodowego / Wprowadzenie / Główne inicjatywy przed porozumieniem TRIPS /

10 Spis treści Karta hawańska / Zbiór wielostronnie uzgodnionych zasad i reguł kontroli restrykcyjnych praktyk gospodarczych / Międzynarodowy kodeks transferu technologii / Projekt Międzynarodowego kodeksu antytrustowego / Porozumienie TRIPS / Podsumowanie / 522 Zakończenie / 525 Bibliografia / 543

11 Wykaz skrótów Źródła prawa EKPC europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) GWB Gesetz gegen Wettbewerbsbeschränkungen z dnia 27 lipca 1957 r. (tekst jednolity BGBl. I S. z 15 lipca 2005 r., 2114, z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) KPP Karta praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. UE C 83 z r., s. 389) p.w.p. ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz z późn. zm.) rozporządzenie rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 1/ grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu (Dz. Urz. WE L 1 z , s. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne rozdz. 8, t. 2, s. 205, z późn. zm.) TEWG Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą z dnia 25 marca 1957 r. 13

12 Wykaz skrótów TFUE TRIPS TWE ustawa z 1987 r. ustawa z 1990 r. ustawa z 2000 r. ustawa z 2007 r. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 83 z , s. 47) porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (Trade- -Related Aspects of Intellectual Property Rights), stanowiące załącznik do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu, sporządzonego w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 98, poz. 483) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 321E z r.) ustawa z dnia 28 stycznia 1987 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 18 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie konsumentów (tekst jedn.: Dz. U. z 1999 r. Nr 52, poz. 547 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 122, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 z późn. zm.) Czasopisma i publikatory urzędowe Acta UWr. Al. L. Rev. Am. Bus. L.J. Am. Econ. Rev. Am. J. Comp. L. Am. L. & Econ. Rev. Acta Universitatis Wratislaviensis Alabama Law Review American Business Law Journal American Economic Review American Journal of Comparative Law American Law and Economics Review 14

13 Wykaz skrótów Antitrust Bull. Antitrust L.J. BCLRev. Bell J. Econ. Berk. J. Int l. Law Berkeley Tech. L.J. Brook. J. Int l L. Brook. L. Rev. BULRev. Cal. L. Rev. Case W. Res. J. Int l L. Case W. Res. L. Rev. Chi.-Kent L. Rev. CMLR Col. Bus. L. Rev. Col. L. Rev. Cornell J.L. & Pub. Pol y CYELS DePaul L. Rev. Drake L. Rev. Duke L.J. Duke L. & Tech. Rev. Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE ECLR ECR EIPR ELRev. Ent. L. Rev. EPS Antitrust Bulletin Antitrust Law Journal Boston College Law Review The Bell Journal of Economics Berkley Journal of International Law Berkeley Technology Law Journal Brooklyn Journal of International Law Brooklyn Law Review Boston University Law Review California Law Review Case Western Reserve Journal of International Law Case Western Reserve Law Review Chicago-Kent Law Review Common Market Law Review Columbia Business Law Review Columbia Law Review Cornell Journal of Law and Public Policy Cambridge Yearbook of European Legal Studies DePaul Law Review Drake Law Review Duke Law Journal Duke Law & Technology Review Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich European Competition Law Review European Court Reports European Intellectual Property Review European Law Review Entertainment Law Review Europejski Przegląd Sądowy 15

14 Wykaz skrótów Fdm.I.L.J. Fordham International Law Journal Fed. Federal Fed. Circuit B.J. Federal Circuit Bar Journal Fla. L. Rev. Florida Law Review FLJ Fordham Law Journal Food & Drug L.J. Food & Drug Law Journal Geo. Mason L. Rev. George Mason Law Review Georgetown L.J. Georgetown Law Journal GLJ German Law Journal GRUR Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht GRUR Int. Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht: Internationaler Teil GSP Gdańskie Studia Prawnicze Harv. Int l L.J. Harvard International Law Journal Harv. J.L. & Tech. Harvard Journal of Law and Technology Harv. L. Rev. Harvard Law Review Hastings Comm. Hastings Communications and Entertain- & Ent. L.J. ment Law Journal Hastings Int l Hastings International and Comparative Law & Comp. L. Rev. Review Hastings L.J. Hastings Law Journal Hofstra L. Rev. Hofstra Law Review ICCLR International Company and Commercial Law Review IDEA IDEA: The Journal of Law and Technology IIC International Review of Intellectual Property and Competition Law Intell. Prop. L. Bull. Intellectual Property Law Bulletin Iowa L. Rev. Iowa Law Review J. Competition L. Journal of Competition Law & Economics & Econ. J. Corp. L. Journal of Corporation Law JIEL Journal of International Economic Law J.L. & Com. Journal of Law and Commerce 16

15 Wykaz skrótów J.L. & Econ. Journal of Law and Economics J. Pat. & Trademark Journal of the Patent and Trademark Office Off. Soc. Society J. Tell & High Tech L. Journal on Telecommunicationes end High Technology Law KPPubl. Kwartalnik Prawa Publicznego Law & Pol y Int l Bus. Law and Policy in International Business Loy. Consumer L. Rev. Loyola Consumer Law Review Loy. U. Chi. L.J. Loyola University Chicago Law Journal Marq. Intell. Marquette Intellectual Property Law Review Prop. L. Rev. Mich. L. Rev. Michigan Law Review Minn. L. Rev. Minnesota Law Review Mod. L. Rev. Modern Law Review M. Praw. Monitor Prawniczy Nw. J. Int l L. & Bus. Northwestern Journal of International Law and Business Nw. U.L. Rev. Northwestern University Law Review Nw. U.L. Rev. Northwestern University Law Review Col- Colloquy loquy N.Y.U.L. Rev. New York University Law Review Ohio St. L.J. Ohio State Law Journal OSN(C) Orzeczenia Sądu Najwyższego (Izba Cywilna) OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A PiP Państwo i Prawo PIPWI UJ Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego PPEur Przegląd Prawa Europejskiego PPH Przegląd Prawa Handlowego PS Przegląd Sądowy 17

16 Wykaz skrótów PUE Prawo Unii Europejskiej PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rec. Recueil RIW Recht der Internationalen Wirtschaft RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rutgers L.J. Rutgers Law Journal SC Studia Cywilistyczne SCLR Southern California Law Review Sedona Conf. J. Sedona Conference Journal Seton Hall Seton Hall Circuit Review Circuit Rev. SPP Studia Prawa Prywatnego Stan. J. Int l. L. Stanford Journal of International Law Stan. L. Rev. Stanford Law Review St. John s J. Legal Saint John s Journal of Legal Commentary Comment. S. Tex. L. Rev. South Texas Law Review St. Praw. Studia Prawnicze Sup. Ct. Econ. Rev. Supreme Court Economic Review Sw. J.L. & Trade Am. Southwestern Journal of Law and Trade in the Americas Tex. Intell. Prop. L.J. Texas Intellectual Property Law Journal Tex. L. Rev. Texas Law Review U. Chi. Legal F. University of Chicago Legal Forum U. Chi. L. Rev. University of Chicago Law Review U. Cin. L. Rev. University of Cincinnati Law Review UCLA Pac. UCLA Pacific Basin Law Journal Basin L.J. U. Ill. J.L. Tech. University of Illinois Journal of Law, Tech- & Pol y nology and Policy U. Penn. L. Rev. University of Pennsylvania Law Review U. Pitt. L. Rev. University of Pittsburgh Law Review Vand. J. Transnat l L. Vanderbilt Journal of Transnational Law Vand. L. Rev. Vanderbilt Law Review 18

17 Wykaz skrótów Vill. L. Rev. Vir. J.L. & Tech. Wash. U. Global Stud. L. Rev. WC Wisc. L. Rev. Wm. & Mary L. Rev. WuW Yale L.J. YARS Zb. Orz. ZNUJ ZNUJ PWiOWI ZNUŁ Villanova Law Review Virginia Journal of Law & Technology Washington University Global Studies Law Review World Competition Wisconsin Law Review William and Mary Law Review Wettbewerbs und Wirtschaftsrecht Yale Law Journal Yearbook of Antitrust and Regulatory Studies Zbiór Orzecznictwa Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Inne ABA FTC LEX MOH SA SAM SOKiK SN SPI TS, TSUE UE American Bar Association Federal Trade Commission System Informacji Prawnej LEX Międzynarodowa Organizacja Handlu Sąd Apelacyjny Sąd Antymonopolowy Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Sąd Najwyższy Sąd Pierwszej Instancji Trybunał Sprawiedliwości (Unii Europejskiej) Unia Europejska 19

18 Wykaz skrótów UNCTAD-ICTSD UOKiK WTO United Nations Conference on Trade and Development International Centre for Trade and Sustainable Development Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów World Trade Organization

19 Wstęp W gospodarce opartej na wiedzy umiejętność wytwarzania informacji, transformowania jej w produkty, używania do zwiększania wartości oferty przedsiębiorcy w oczach nabywców ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia uzyskania i utrzymywania przewagi konkurencyjnej na rynku. Przewagę taką zapewnia przede wszystkim informacja unikalna. W zależności od rynku, na którym może być wykorzystywana, poziom owej unikalności zapewniający stosowną korzyść konkurencyjną będzie różny. Z reguły uzyskanie takiej informacji wymaga zainwestowania znacznych zasobów w procesy prowadzące do jej wytworzenia. Jest to równocześnie działanie obarczone ryzykiem. Nie wiadomo, czy zaangażowanie środków doprowadzi do uzyskania informacji dającej się komercyjnie wykorzystać na taką skalę, by inwestycja w jej wytworzenie została uznana za gospodarczo uzasadnioną. Podczas gdy samo uzyskanie informacji jest zazwyczaj czasochłonne i wymaga kapitału, jej rozpowszechnianie jest dość łatwe i tanie. Stąd pragmatyczna i moralna potrzeba ochrony informacji przed wykorzystywaniem jej przez osoby, które nie poniosły kosztów i ryzyka niezbędnych do jej pozyskania. W tym celu stworzono prawo własności intelektualnej, które uznawane jest za najlepszy ze znanych sposobów stymulowania działalności polegającej na wytwarzaniu użytecznych gospodarczo i społecznie informacji. Jego unormowania identyfikują informacje zasługujące na ochronę za pomocą instytucji prawa wyłącznego, które zapewnia wytwórcy informacji narzędzie pozwalające kontrolować korzystanie z niej przez osoby trzecie. Uprawnienie to może przerodzić się w prawo decydowania o tym, kto będzie mógł działać na rynku oraz na jakich zasadach będą zaspokajane potrzeby konsumentów. Prawa własności intelektualnej służą opanowywaniu rynku, obronie uzyskanej pozycji oraz blokowaniu konkurentów. W ten sposób 21

20 Wstęp ich wykonywanie, nabywanie, a nawet istnienie wpływa na konkurencję. Konieczna jest zatem znajomość reguł gry rządzących sprawami z pogranicza prawa ochrony konkurencji oraz prawa własności intelektualnej, by uzyskując, rozwijając i eksploatując przewagę konkurencyjną opartą na prawach wyłącznych do dóbr niematerialnych, minimalizować ryzyko narażenia się na sankcje z tytułu naruszenia norm chroniących konkurencję. Na styku obu dziedzin powstaje bowiem wiele problemów o różnej naturze i genezie. Reguły prawne chroniące konkurencję ingerują w korzystanie przez uprawnionego z przysługującego mu prawa wyłącznego, które w systemie gospodarki wolnorynkowej ma za zadanie dostarczyć odpowiednich bodźców do rozwoju działalności intelektualnej. W ten sposób literalnie rozumiana swoboda działania oraz wolność konkurowania doznaje ustawowego ograniczenia w postaci prawa wyłącznego chroniącego uprawnionego przed bezpośrednią presją ze strony konkurentów. Możliwość wejścia na rynek, poszerzenia oferty, zaoferowania klientom lepszych warunków koliduje z uprawnieniem do zakazania czynności naruszających dobro niematerialne. Niższe ceny i większa podaż substytucyjnych dóbr przeciwstawiane są takim wartościom, jak lepsza jakość oraz wyższa innowacyjność. Wreszcie potrzeba szybkiego i szerokiego upowszechnienia nowych rozwiązań i towarów kontrastuje z koniecznością zapewnienia możliwości uzyskania wysokich przychodów, rekompensujących ryzyko odrzucenia nowości przez niewidzialną rękę rynku. Niniejsza publikacja poświęcona jest relacji prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej, analizowanej z punktu widzenia kryteriów relewantnych dla pierwszej z wymienionych dziedzin prawa. Przez pojęcie stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej rozumie się znaczenie, jakie w prawie ochrony konkurencji należy przypisać zachowaniom podejmowanym przez profesjonalnych uczestników rynku na podstawie prawa własności intelektualnej z punktu widzenia dopuszczalności bądź celowości zastosowania reguł konkurencji. Głównym zamiarem badawczym jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zachowania podmiotu legitymującego się prawem wyłącznym korzystają z formalnego (systemowego lub ustawowego) albo materialnego (faktycznego) immunitetu ograniczającego weryfikację zgodności tych zachowań z normami chroniącymi konkurencję? Celem naukowym pracy służącym udzieleniu odpowiedzi na postawione powyżej pytanie jest zidentyfikowanie, 22

21 Wstęp analiza i uporządkowanie sposobów ukształtowania relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej, zarówno w przypadkach normatywnego rozstrzygnięcia tej kwestii, jak i milczenia ustawodawcy. Realizacja tego zamierzenia ma doniosły wymiar praktyczny. Dostarcza odpowiedzi na wyzwania, jakie przed organami ochrony konkurencji stawiają nowe, chronione prawami własności intelektualnej technologie, w kontekście dokonywania właściwej interpretacji istniejących przepisów prawnych 1. W zależności od sposobu ukształtowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej wszystkie, niektóre albo żadne działania uprawnionego związane z wykorzystywaniem przewagi konkurencyjnej, jaką dają prawa na dobrach niematerialnych, wyłączone są spod zakazów prawa ochrony konkurencji. Przykładowo przedsiębiorca zawsze będzie mógł odmówić udzielenia licencji, będzie mógł uczynić to tylko bezwarunkowo lub ze skutkiem na niektórych rynkach właściwych, ewentualnie każda odmowa udzielenia licencji będzie traktowana jako zachowanie prima facie antykonkurencyjne i na uprawnionym będzie spoczywał ciężar dowodu, że w okolicznościach faktycznych sprawy odmowa udzielenia licencji innemu podmiotowi wpłynie, w ostatecznym rozrachunku, pozytywnie na konkurencję. Przedmiotem rozprawy nie jest problematyka samego zastosowania prawa ochrony konkurencji do zachowań przedsiębiorców objętych zakresem normowania prawa własności intelektualnej ani kwestia wpływu prawa własności intelektualnej na rozumienie poszczególnych instytucji prawa ochrony konkurencji. Oba te zagadnienia mają charakter wtórny względem badanych w niniejszej rozprawie problemów. Kwestia stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej musi zostać rozstrzygnięta zanim rozpocznie się właściwa analiza zgodności zachowania przedsiębiorcy z konkretnym zakazem wynikającym z norm prawa ochrony konkurencji. Nie ma bowiem potrzeby weryfikowania, czy odmowa udzielenia licencji ogranicza konkurencję, jeżeli ze względu na literę prawa, względy systemowe lub pragmatykę prawa antymonopolowego działanie takie nie może lub nie powinno być kwalifikowane jako zakazana praktyka. Konieczność naukowej analizy zdefiniowanego powyżej zagadnienia badawczego wynika ze specyfiki prawa ochrony konkurencji. Posługuje się ono wyjątkowo nieostrymi pojęciami w przepisach sta- 1 Polityka konkurencji na lata , s

22 Wstęp tuujących jego zakres przedmiotowy. Zakres ten obejmuje wszystkie dziedziny gospodarki i wszystkie rynki, które w różnym zakresie poddane są innym regulacjom prawnym, oddziałującym na sposób działania przedsiębiorców. Z kolei prawo własności intelektualnej odgrywa istotną rolę z punktu widzenia istnienia i działania rynków. Relacje między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej sporadycznie kształtowane są przez ustawodawcę. W większości porządków prawnych nadanie im odpowiedniego kształtu pozostawione zostało praktyce stosowania reguł konkurencji. Boryka się ona wówczas z problemem wyważenia między wartościami, które są istotne dla prawa ochrony konkurencji, a interesami, które ustawodawca uznał za godne ochrony, przyznając prawo wyłączne do dobra niematerialnego. Podstawowym założeniem badawczym, determinującym perspektywę prowadzonej analizy, jest teza o braku związków między normami prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej uzasadniających operowanie tradycyjnymi regułami przy rozstrzyganiu spraw na styku obu dziedzin. Stąd istota problemu badawczego w niniejszej rozprawie polega na ustaleniu, czy i w jakim zakresie prawo ochrony konkurencji powinno uwzględniać istotne z punktu widzenia mechanizmu rynkowego funkcje prawa własności intelektualnej oraz determinowany przez jego unormowania kontekst prawny, w jakim działają przedsiębiorcy wykorzystujący prawa na dobrach niematerialnych w grze rynkowej, na etapie poprzedzającym właściwe zastosowanie normy prawa antymonopolowego do zachowania uprawnionego z prawa własności intelektualnej. Powyższym zagadnieniom poświęcono rozdział I. W pracy naświetlono zasadniczy prawny i ekonomiczny kontekst analizowanego zagadnienia. Służy on weryfikacji tezy, zgodnie z którą prawa własności intelektualnej oddziałują na konkurencję zarówno w pozytywny, jak i w negatywny sposób. Przekłada się to na ocenę potrzeby unormowania przez ustawodawcę relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej poprzez ograniczenie przedmiotowego zakresu zastosowania prawa antymonopolowego. Pozwala również ukierunkować politykę prawa konkurencji w sprawach dotyczących własności intelektualnej. Zakłada się zatem, że ostateczny kształt stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej jest uzależniony od tego, co w danym systemie prawnym rozumie się przez pojęcie samej konkurencji oraz 24

23 Wstęp w jaki sposób prawa własności intelektualnej oddziałują na realizację celów stawianych przed prawem antymonopolowym. Wywody zawarte w rozdziale II mają za zadanie przełożenie różnych koncepcji prawniczych i ekonomicznych, odnoszących się do analizowanego zagadnienia, na problematykę tworzenia, interpretacji i zastosowania regulacji normatywnych. Wyjaśnienie opisanych powyżej kwestii jest konieczne dla zrozumienia założeń, a także oceny poszczególnych teorii relacji, którym poświęcony jest rozdział III. Doktrynalne koncepcje stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej stanowią podstawę rekonstrukcji różnych teorii relacji. Przy ich pomocy można wyznaczać zakres przedmiotowy reguł konkurencji w sprawach dotyczących praw własności intelektualnej. Pełnią one rolę filtra wyodrębniającego zachowania przedsiębiorcy oparte na przepisach prawa własności intelektualnej, do których zastosowanie norm prawa antymonopolowego nie jest możliwe albo jest niecelowe. W rozdziale III zidentyfikowano, usystematyzowano oraz przeanalizowano według jednolitego wzorca najważniejsze teorie wyjaśniające doktrynalne i praktyczne podstawy kształtowania stosunku między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej. W ten sposób uzyskano narzędzie metodyczne do prowadzenia analizy omawianego w niniejszej pracy zagadnienia w dowolnym systemie prawnym. Zgodnie z przyjętym założeniem badawczym problem stosunku prawa ochrony konkurencji do praw własności intelektualnej można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach: formalnej i materialnej. Płaszczyzna formalna udziela odpowiedzi na pytanie, czy zastosowanie reguł konkurencji do określonego zachowania uprawnionego jest w ogóle dopuszczalne. Zrekonstruowane w jej ramach teorie formalne pozwalają zidentyfikować sferę zachowań uprawnionego wolną od ingerencji ze strony norm prawa ochrony konkurencji. Według przyjętej na użytek niniejszej pracy koncepcji wyróżniono następujące teorie formalne: nadrzędności prawa własności intelektualnej, zakresu wyłączności, istoty prawa wyłącznego, alokacji rynku (teorię formalną alokacji rynku), nadużycia prawa własności intelektualnej oraz wykonywania praw własności intelektualnej. Płaszczyzna materialna rozgranicza sferę zastosowania prawa ochrony konkurencji poprzez udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zastosowanie reguł konkurencji do określonego zachowania przedsiębiorcy jest uzasadnione z punktu widzenia celów prawa antymonopolowego w danym systemie praw- 25

24 Wstęp nym. Formułowane z tej perspektywy teorie relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej pozwalają a priori zidentyfikować sytuacje, w których w odniesieniu do takiego samego zachowania dwóch różnych uprawnionych z tytułu takiego samego prawa własności intelektualnej zastosowanie reguł konkurencji byłoby niezasadne. Bezcelowość zastosowania reguł konkurencji postrzegana jest przy tym z punktu widzenia efektu końcowego procesu stosowania normy prawa ochrony konkurencji, który doprowadziłby do konkluzji, że do naruszenia przedmiotowej normy nie doszło. Teorie materialne relacji ukierunkowują zatem politykę prawa w zakresie ochrony konkurencji. Do tej grupy teorii zaliczono teorię materialnej alokacji rynków, teorię konkurencji przez substytucję oraz konkurencji przez imitację, teorię komparatywnej przewagi konkurencyjnej, teorię wpływu na alokację zasobów, teorie współczynnikowe oraz teorię konkurencyjnej przewagi komparatywnej. W rozdziale III przedstawiono także założenia koncepcji błędnie zdaniem autora tej pracy uznawanych za teorie relacji: teorię komplementarności celów, teorię zrównania praw własności intelektualnej z prawem własności rzeczy oraz teorię nadrzędności prawa ochrony konkurencji. Dwie pierwsze z wymienionych koncepcji opisują, w jaki sposób przepisy prawa konkurencji powinny być stosowane w sprawach dotyczących praw własności intelektualnej. Natomiast wyodrębnienie trzeciej z nich jest konsekwencją niedostatecznej analizy miejsca obu dziedzin w systemie prawa. Jak bowiem wykazuje się w rozdziale I, normy prawa ochrony konkurencji mogą znaleźć zastosowanie do każdego zachowania przedsiębiorcy, które negatywnie oddziałuje na konkurencję. Przedstawione podstawy doktrynalne kształtowania relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej odniesiono do unormowań i praktyki w czterech porządkach prawnych (rozdziały IV VII). Zamierzeniem badawczym jest identyfikacja, które ze wskazanych w rozdziale III teorii relacji znalazły lub obecnie znajdują zastosowanie w wybranych systemach prawnych. Kryterium doboru miało znaczenie dla rozwoju badanego zagadnienia, stąd też określona kolejność analizy. Współczesne prawo ochrony konkurencji wywodzi się z prawa antytrustowego Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie problematyka stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej doczekała się obszernego orzecznictwa i doktryny (rozdział IV). Praktyka i piśmiennictwo antytrustowe oddziaływały i oddziałują na rozwój badanej problematyki w innych systemach 26

25 Wstęp prawnych, w szczególności w prawie Unii Europejskiej (rozdział V), ale także w prawie polskim (rozdział VI). Uwzględnienie unijnego porządku prawnego jest zaś naturalną konsekwencją konieczności uwzględnienia interakcji zachodzących między prawem UE a prawem krajowym przy analizie większości zagadnień z zakresu prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej. Umiejscowienie rozdziału dotyczącego prawa międzynarodowego (rozdział VII) na końcu rozprawy uzasadnia jego nikłe oddziaływanie na omawianą problematykę. Prawo międzynarodowe pozostawia unormowanie stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej w gestii państw-stron umów wielostronnych, nie narzucając konkretnego, uniwersalnego rozwiązania. Struktura rozdziałów IV VII dostosowana jest do specyfiki kształtowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej. W Stanach Zjednoczonych Ameryki określenie relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej pozostawiono praktyce prawa antytrustowego. Dlatego analiza koncentruje się na ustaleniu stosunku obu dziedzin w orzecznictwie sądowym oraz działaniach organów ochrony konkurencji. Podobnie przedstawia się sytuacja w prawie Unii Europejskiej. Na wstępie należy jednak zastrzec, że specyfiką prawa unijnego jest systemowa nadrzędność reguł konkurencji nad prawem własności intelektualnej. Jest to konsekwencją umiejscowienia podstawowych zakazów prawa antymonopolowego w traktatach konstytuujących tę organizację ponadnarodową. Struktura analizy badanego zagadnienia w rozdziale VI odbiega nieco od przyjętej w dwóch poprzednich. Prawo polskie wyróżnia się bowiem na tle pozostałych systemów prawnych branych pod uwagę w niniejszej rozprawie normatywną regulacją badanego zagadnienia, dlatego uwaga koncentruje się na ustaleniu jego znaczenia oraz ewolucji w kolejnych ustawach antymonopolowych. Z uwagi na liczne inicjatywy uregulowania problematyki styku obu dziedzin struktura rozdziału VII, poświęconego prawu międzynarodowemu, nawiązuje do układu przyjętego w rozdziale VI. Jego treść koncentruje się na analizie kolejnych projektów oraz tych umów międzynarodowych dotyczących styku obu dziedzin, które weszły w życie. Pracę zamyka podsumowanie zawierające wnioski ogólne. Szczegółowe konkluzje dotyczące wywodów przeprowadzonych w poszcze- 27

26 Wstęp gólnych rozdziałach zamieszczone zostały w wieńczących je jednostkach redakcyjnych. Postawionym celom badawczym służy selektywne operowanie przykładami z orzecznictwa. Ilustrują one wywód w części rozprawy poświęconej analizie ukształtowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej w wybranych systemach prawnych. Specyfika prawa ochrony konkurencji, opierającego się na ogólnie sformułowanych zakazach i rekonstruowaniu ich znaczenia w oparciu o analizę poszczególnych przypadków zastosowania, w praktyce powoduje, że rezygnacja z odwołań do konkretnych rozstrzygnięć utrudniłaby zrozumienie praktycznych konsekwencji rozważań teoretycznych. Dla ilustracji wywodów dotyczących omawianej problematyki miarodajne są przede wszystkim sprawy dotyczące indywidualnych praktyk ograniczających konkurencję. Źródłem zastrzeżeń jest wówczas zachowanie mające najczęściej wyraźne oparcie w normach prawa własności intelektualnej. W przypadku kolektywnych praktyk ograniczających konkurencję źródłem wątpliwości co do zgodności z prawem ochrony konkurencji będzie nie tyle oddziaływanie na konkurencję za pomocą czynności (prawnych lub faktycznych) dozwolonych przez prawo własności intelektualnej, ile fakt koordynacji zachowań rynkowych z innymi przedsiębiorcami. W dotychczasowym polskim piśmiennictwie nie powstało studium poświęcone kompleksowej syntezie problematyki relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej. Podstawową publikacją poruszającą różne problemy będące przedmiotem analizy w niniejszej rozprawie jest praca I. Wiszniewskiej 2, w której zidentyfikowano główne koncepcje relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej (teoria nadrzędności prawa własności intelektualnej, teoria nadużycia prawa własności intelektualnej, teoria zakresu wyłączności i teoria wykonywania praw własności intelektualnej), jednak bez przypisania im znaczenia nadanego w niniejszej pracy 3. Kolejnym opracowaniem z obszaru wchodzącego w zakres badań niniejszej publikacji jest praca J. Szwai i M. du Valla 2 I. Wiszniewska, Granice kartelowo-prawne ważności licencji patentowych, Ossolineum 1991, w szczególności rozdział II, s We wcześniejszem piśmiennictwie odwoływano się tylko do teorii zakresu wyłączności S. Sołtysiński, Licencje na korzystanie z cudzych rozwiązań technicznych, Warszawa 1970, s

27 Wstęp dotycząca licencji patentowych i know-how 4. Praca L. Gilicińskiego 5, najbardziej kompleksowe opracowanie dotyczące stosowania poszczególnych instytucji unijnego prawa ochrony konkurencji do różnych praw własności intelektualnej, w ograniczonym stopniu porusza wątki istotne dla niniejszej rozprawy. Wszystkie wymienione powyżej monografie z uwagi na upływ czasu, rozwój praktyki i doktryny obcej już tylko częściowo zachowują aktualność. Ponadto ze względu na ich zakres przedmiotowy w ograniczonym stopniu odnoszą się do zagadnień stanowiących istotę problemu badawczego niniejszej rozprawy. Koncentrują się na sprawach dotyczących samego stosowania przepisów prawa antymonopolowego wobec różnych aktów wykonywania praw własności intelektualnej na rynku. W nowszym piśmiennictwie problematyka relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej w ujęciu analizowanym w niniejszej pracy doczekała się zaledwie kilku opracowań artykułowych 6 oraz jednego rozdziału w opracowaniu monograficznym poświęconym odmowie zawarcia umowy jako praktyce ograniczającej konkurencję 7. Praca uwzględnia stan prawny, orzecznictwo i literaturę przedmiotu na dzień 1 stycznia 2012 r. *** Serdecznie dziękuję Pani dr hab. prof. UW i INP Małgorzacie Król-Bogomilskiej za trud przygotowania recenzji wydawniczej, cenne uwagi oraz możliwość wymiany poglądów na forum Zakładu Prawa Konkurencji. Dziękuję Panom prof. dr. hab. Władysławowi Czaplińskiemu i prof. dr. hab. Andrzejowi Wróblowi za umożliwienie pracy naukowej w INP PAN. Panu prof. dr. hab. Ryszardowi Skubiszowi bardzo dziękuję za życzliwość i ukierunkowywanie moich zainteresowań badawczych w stronę prawa własności intelektualnej. 4 M. du Vall, J. Szwaja, Reguły konkurencji a licencje patentowe i know-how, Warszawa L. Giliciński, Wykonywanie praw własności intelektualnej w prawie Wspólnoty Europejskiej, Warszawa M.K. Kolasiński, Prawo konkurencji a ochrona własności intelektualnej, KPPubl. 2007, nr 1 2, s ; S. Jóźwiak, Prawo własności intelektualnej a prawo konkurencji spór o pierwszeństwo w prawie europejskim, dodatek do M. Praw. 2010, nr 8, s ; zob. również G. Materna, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów a wykonywanie praw autorskich, KPPubl. 2002, nr 4, s M.K. Kolasiński, Obowiązek współpracy gospodarczej w prawie antymonopolowym, Toruń 2009, s

28 Wstęp Przygotowanie niniejszej publikacji było możliwe dzięki stypendium badawczemu Centrum Europejskiego Natolin na przeprowadzenie kwerendy w bibliotece European University Institute we Florencji oraz grantowi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (N N ), za co Autor składa serdeczne podziękowania obu instytucjom.

29 Rozdział I Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej problem badawczy 1.1. Wprowadzenie Problematyka interakcji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej uznawana jest za jedno z najbardziej złożonych zagadnień w każdym systemie prawnym. Jest to konsekwencją różnorodności wątków oraz możliwości podejścia do tematu badawczego. Zdefiniowanie jako tematu badawczego zagadnienia stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej zawęża spektrum analizy. Zakłada bowiem badanie przedmiotowej relacji z określonej perspektywy. Jeśli przyjąć jako punkt wyjścia systemowe wyodrębnienie prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej, optyka badania problematyki zdefiniowanej w tytule rozprawy, o ile nie ma szczegółowych przepisów normujących to zagadnienie, jest jednostronna: analiza dokonywana jest wyłącznie z perspektywy prawa ochrony konkurencji. To jego unormowania zajmują się efektami oddziaływania zachowań przedsiębiorców na rynek, a w konsekwencji decydują o tym, czy i w jakim zakresie normy prawa antymonopolowego mogą znajdować zastosowanie do zachowań podmiotów uprawnionych z praw na dobrach niematerialnych. 31

30 Rozdział I. Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej Zagadnienia terminologiczne Prawo ochrony konkurencji Prawo ochrony konkurencji, zwane także prawem antymonopolowym, prawem konkurencji, prawem antytrustowym lub prawem kartelowym, jest to zespół norm, którego przedmiotem jest zapewnienie istnienia konkurencji na rynku, jako podstawowego mechanizmu regulującego zaspokajanie popytu i podaży. Prawo to zabezpiecza konkurencję przed niepożądanymi zakłóceniami pochodzącymi od profesjonalnych uczestników rynku, jakimi są przedsiębiorcy 1. Dotychczasowa historia gospodarcza świata jest dowodem na to, że mechanizm rynkowy, pomimo swych niedoskonałości, posiada najmniej wad na tle innych sposobów regulacji rozdziału dóbr 2. Aby mechanizm ten mógł funkcjonować, konieczne jest istnienie ram prawnych tworzących warunki dla samej wymiany dóbr na rynku, a także regulujących zasady jego działania. Należą do nich w szczególności normy chroniące istnienie konkurencji. Konkurencja jest bowiem dobrem publicznym każdy chce korzystać z jej dobrodziejstw (niższe ceny, większy wybór, lepsza jakość, nowe produkty), ale nikt nie jest skłonny ponosić jej kosztów (mniejsze zarobki, większa presja rywali, wyższe koszty zaspokojenia potrzeb klientów). Bez norm chroniących konkurencję przedsiębiorcy maksymalizowaliby korzyści z obecności na rynku poprzez ograniczanie konkurencji, a nie poprzez doskonalenie własnej oferty. Sformułowanie syntetycznej i powszechnie akceptowanej definicji konkurencji napotyka trudności. Natomiast kontrowersji nie budzą 1 W tym kierunku zmierzają definicje prawa ochrony konkurencji formułowane w doktrynie, zob.: M. Stefaniuk, Publicznoprawne reguły konkurencji, Lublin 2005, s. 23; E. Kosiński, Rodzaje i zakres sektorowych wyłączeń zastosowania ogólnych reguł ochrony konkurencji, Warszawa 2007, s. 11; M. Bernatt, A. Jurkowska, T. Skoczny, Ochrona konkurencji i konsumentów, Warszawa 2007, s. 19; G. Materna, Pojęcie przedsiębiorcy w polskim i europejskim prawie ochrony konkurencji, Warszawa 2009, s. 25, a także zadań polityki konkurencji zob. W. Szpringer, Regulacja konkurencji a konkurencja regulacyjna, Warszawa 2010, s M. Lutter, J. Semler, Podstawy prawne gospodarki wolnorynkowej, Warszawa 1997, s. 207; L. Balcerowicz, Konkurencja wynalazek Zachodu (w:) Ochrona konkurencji i konsumentów w Polsce i Unii Europejskiej (studia prawno-ekonomiczne), red. C. Banasiński, Warszawa 2005, s. 67; W. Orłowski, Piętnaście lat walki z monopolami kilka uwag z perspektywy makroekonomicznej (w:) Ochrona konkurencji..., red. C. Banasiński, s. 38. O zaletach i wadach wolnego rynku i konkurencji zob. J. Olszewski (w:) Publiczne prawo gospodarcze, red. J. Olszewski, Warszawa 2005, s. 1 2.

31 1.2. Zagadnienia terminologiczne funkcje samej konkurencji 3. W ramach funkcji alokacyjnej prowadzi ona do optymalnej alokacji zasobów, których ilość (wartość) jest zawsze ograniczona. O ich podziale i użyciu decyduje rynek, czyli ogół interakcji między dostawcami a klientami, zamiast państwa i kierujących nim polityków. Dzięki konkurencji konsumenci otrzymują produkty, które odpowiadają ich oczekiwaniom co do ceny, jakości, właściwości i przeznaczenia. W ramach funkcji dostosowawczej konkurencja wymusza elastyczność przedsiębiorców, którzy muszą reagować na bodźce rynkowe. Dlatego konkurencja prowadzi do obniżenia cen oraz wzrostu produkcji, skutkuje koncentracją środków produkcji i kapitału, eliminuje z rynku nieefektywne podmioty. Funkcja innowacyjna konkurencji powoduje, że przedsiębiorcy, dążąc do utrzymania się na rynku bądź jego zdobycia, ulepszają swoje dotychczasowe produkty, opracowują nowe, inwestują w badania nad nowymi technologiami, podnoszą jakość. Dodatkowo wyróżnia się wiele funkcji społeczno- -politycznych 4. Polegają one na realizacji zasad konstytucyjnego ustroju gospodarczego współczesnego demokratycznego państwa prawa, od gwarantowania samej wolności gospodarczej rozumianej jako możliwość wejścia na rynek, po ochronę istnienia samej demokracji dzięki zapobieganiu pojawianiu się podmiotów o zbyt dużych wpływach gospodarczych. Reasumując, konkurencja podlega ochronie, ponieważ postrzegana jest jako korzystna dla społeczeństwa 5. Natomiast sporne było i jest, czy i w jakim zakresie poszczególne funkcje konkurencji są relewantne dla prawa ochrony konkurencji oraz jaka powinna być ewentualnie ich hierarchia. Wykonując stawiane przed nim zadania, prawo antymonopolowe zajmuje się de facto tym, jak profesjonalni uczestnicy rynku korzystają z przysługujących im praw podmiotowych oraz jak swoimi zachowaniami oddziałują na interesy majątkowe, a także na możliwość wy- 3 W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, Warszawa 1998, s W. Fikentscher, F. Kaske, German law against restraints of competition: a general survey and the special issue of intellectual property (w:) Current problems of laws protecting competition. A collection of essays on the laws of the USA, Japan, European Union, Germany and Poland, red. M. du Vall, ZNUJ 1994, z. 63, s. 73; R. Janusz, T. Skoczny, Ustawy antymonopolowe krajów postsocjalistycznych, Warszawa 1995, s P. Areeda, H. Hovenkamp, Antitrust law: an analysis of antitrust principles and their application, New York 2006, t. IIB, 401, s. 4; S. Gronowski, Ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym komentarz, Warszawa 1999, s. 30; E. Modzelewska-Wąchal, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów komentarz, Warszawa 2002, s

32