Wstęp ich wykonywanie, nabywanie, a nawet istnienie wpływa na konkurencję. Konieczna jest zatem znajomość reguł gry rządzących sprawami z pogranicza p

Transkrypt

1 Wstęp W gospodarce opartej na wiedzy umiejętność wytwarzania informacji, transformowania jej w produkty, używania do zwiększania wartości oferty przedsiębiorcy w oczach nabywców ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia uzyskania i utrzymywania przewagi konkurencyjnej na rynku. Przewagę taką zapewnia przede wszystkim informacja unikalna. W zależności od rynku, na którym może być wykorzystywana, poziom owej unikalności zapewniający stosowną korzyść konkurencyjną będzie różny. Z reguły uzyskanie takiej informacji wymaga zainwestowania znacznych zasobów w procesy prowadzące do jej wytworzenia. Jest to równocześnie działanie obarczone ryzykiem. Nie wiadomo, czy zaangażowanie środków doprowadzi do uzyskania informacji dającej się komercyjnie wykorzystać na taką skalę, by inwestycja w jej wytworzenie została uznana za gospodarczo uzasadnioną. Podczas gdy samo uzyskanie informacji jest zazwyczaj czasochłonne i wymaga kapitału, jej rozpowszechnianie jest dość łatwe i tanie. Stąd pragmatyczna i moralna potrzeba ochrony informacji przed wykorzystywaniem jej przez osoby, które nie poniosły kosztów i ryzyka niezbędnych do jej pozyskania. W tym celu stworzono prawo własności intelektualnej, które uznawane jest za najlepszy ze znanych sposobów stymulowania działalności polegającej na wytwarzaniu użytecznych gospodarczo i społecznie informacji. Jego unormowania identyfikują informacje zasługujące na ochronę za pomocą instytucji prawa wyłącznego, które zapewnia wytwórcy informacji narzędzie pozwalające kontrolować korzystanie z niej przez osoby trzecie. Uprawnienie to może przerodzić się w prawo decydowania o tym, kto będzie mógł działać na rynku oraz na jakich zasadach będą zaspokajane potrzeby konsumentów. Prawa własności intelektualnej służą opanowywaniu rynku, obronie uzyskanej pozycji oraz blokowaniu konkurentów. W ten sposób 21

2 Wstęp ich wykonywanie, nabywanie, a nawet istnienie wpływa na konkurencję. Konieczna jest zatem znajomość reguł gry rządzących sprawami z pogranicza prawa ochrony konkurencji oraz prawa własności intelektualnej, by uzyskując, rozwijając i eksploatując przewagę konkurencyjną opartą na prawach wyłącznych do dóbr niematerialnych, minimalizować ryzyko narażenia się na sankcje z tytułu naruszenia norm chroniących konkurencję. Na styku obu dziedzin powstaje bowiem wiele problemów o różnej naturze i genezie. Reguły prawne chroniące konkurencję ingerują w korzystanie przez uprawnionego z przysługującego mu prawa wyłącznego, które w systemie gospodarki wolnorynkowej ma za zadanie dostarczyć odpowiednich bodźców do rozwoju działalności intelektualnej. W ten sposób literalnie rozumiana swoboda działania oraz wolność konkurowania doznaje ustawowego ograniczenia w postaci prawa wyłącznego chroniącego uprawnionego przed bezpośrednią presją ze strony konkurentów. Możliwość wejścia na rynek, poszerzenia oferty, zaoferowania klientom lepszych warunków koliduje z uprawnieniem do zakazania czynności naruszających dobro niematerialne. Niższe ceny i większa podaż substytucyjnych dóbr przeciwstawiane są takim wartościom, jak lepsza jakość oraz wyższa innowacyjność. Wreszcie potrzeba szybkiego i szerokiego upowszechnienia nowych rozwiązań i towarów kontrastuje z koniecznością zapewnienia możliwości uzyskania wysokich przychodów, rekompensujących ryzyko odrzucenia nowości przez niewidzialną rękę rynku. Niniejsza publikacja poświęcona jest relacji prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej, analizowanej z punktu widzenia kryteriów relewantnych dla pierwszej z wymienionych dziedzin prawa. Przez pojęcie stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej rozumie się znaczenie, jakie w prawie ochrony konkurencji należy przypisać zachowaniom podejmowanym przez profesjonalnych uczestników rynku na podstawie prawa własności intelektualnej z punktu widzenia dopuszczalności bądź celowości zastosowania reguł konkurencji. Głównym zamiarem badawczym jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zachowania podmiotu legitymującego się prawem wyłącznym korzystają z formalnego (systemowego lub ustawowego) albo materialnego (faktycznego) immunitetu ograniczającego weryfikację zgodności tych zachowań z normami chroniącymi konkurencję? Celem naukowym pracy służącym udzieleniu odpowiedzi na postawione powyżej pytanie jest zidentyfikowanie, 22

3 Wstęp analiza i uporządkowanie sposobów ukształtowania relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej, zarówno w przypadkach normatywnego rozstrzygnięcia tej kwestii, jak i milczenia ustawodawcy. Realizacja tego zamierzenia ma doniosły wymiar praktyczny. Dostarcza odpowiedzi na wyzwania, jakie przed organami ochrony konkurencji stawiają nowe, chronione prawami własności intelektualnej technologie, w kontekście dokonywania właściwej interpretacji istniejących przepisów prawnych 1. W zależności od sposobu ukształtowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej wszystkie, niektóre albo żadne działania uprawnionego związane z wykorzystywaniem przewagi konkurencyjnej, jaką dają prawa na dobrach niematerialnych, wyłączone są spod zakazów prawa ochrony konkurencji. Przykładowo przedsiębiorca zawsze będzie mógł odmówić udzielenia licencji, będzie mógł uczynić to tylko bezwarunkowo lub ze skutkiem na niektórych rynkach właściwych, ewentualnie każda odmowa udzielenia licencji będzie traktowana jako zachowanie prima facie antykonkurencyjne i na uprawnionym będzie spoczywał ciężar dowodu, że w okolicznościach faktycznych sprawy odmowa udzielenia licencji innemu podmiotowi wpłynie, w ostatecznym rozrachunku, pozytywnie na konkurencję. Przedmiotem rozprawy nie jest problematyka samego zastosowania prawa ochrony konkurencji do zachowań przedsiębiorców objętych zakresem normowania prawa własności intelektualnej ani kwestia wpływu prawa własności intelektualnej na rozumienie poszczególnych instytucji prawa ochrony konkurencji. Oba te zagadnienia mają charakter wtórny względem badanych w niniejszej rozprawie problemów. Kwestia stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej musi zostać rozstrzygnięta zanim rozpocznie się właściwa analiza zgodności zachowania przedsiębiorcy z konkretnym zakazem wynikającym z norm prawa ochrony konkurencji. Nie ma bowiem potrzeby weryfikowania, czy odmowa udzielenia licencji ogranicza konkurencję, jeżeli ze względu na literę prawa, względy systemowe lub pragmatykę prawa antymonopolowego działanie takie nie może lub nie powinno być kwalifikowane jako zakazana praktyka. Konieczność naukowej analizy zdefiniowanego powyżej zagadnienia badawczego wynika ze specyfiki prawa ochrony konkurencji. Posługuje się ono wyjątkowo nieostrymi pojęciami w przepisach sta- 1 Polityka konkurencji na lata , s

4 Wstęp tuujących jego zakres przedmiotowy. Zakres ten obejmuje wszystkie dziedziny gospodarki i wszystkie rynki, które w różnym zakresie poddane są innym regulacjom prawnym, oddziałującym na sposób działania przedsiębiorców. Z kolei prawo własności intelektualnej odgrywa istotną rolę z punktu widzenia istnienia i działania rynków. Relacje między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej sporadycznie kształtowane są przez ustawodawcę. W większości porządków prawnych nadanie im odpowiedniego kształtu pozostawione zostało praktyce stosowania reguł konkurencji. Boryka się ona wówczas z problemem wyważenia między wartościami, które są istotne dla prawa ochrony konkurencji, a interesami, które ustawodawca uznał za godne ochrony, przyznając prawo wyłączne do dobra niematerialnego. Podstawowym założeniem badawczym, determinującym perspektywę prowadzonej analizy, jest teza o braku związków między normami prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej uzasadniających operowanie tradycyjnymi regułami przy rozstrzyganiu spraw na styku obu dziedzin. Stąd istota problemu badawczego w niniejszej rozprawie polega na ustaleniu, czy i w jakim zakresie prawo ochrony konkurencji powinno uwzględniać istotne z punktu widzenia mechanizmu rynkowego funkcje prawa własności intelektualnej oraz determinowany przez jego unormowania kontekst prawny, w jakim działają przedsiębiorcy wykorzystujący prawa na dobrach niematerialnych w grze rynkowej, na etapie poprzedzającym właściwe zastosowanie normy prawa antymonopolowego do zachowania uprawnionego z prawa własności intelektualnej. Powyższym zagadnieniom poświęcono rozdział I. W pracy naświetlono zasadniczy prawny i ekonomiczny kontekst analizowanego zagadnienia. Służy on weryfikacji tezy, zgodnie z którą prawa własności intelektualnej oddziałują na konkurencję zarówno w pozytywny, jak i w negatywny sposób. Przekłada się to na ocenę potrzeby unormowania przez ustawodawcę relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej poprzez ograniczenie przedmiotowego zakresu zastosowania prawa antymonopolowego. Pozwala również ukierunkować politykę prawa konkurencji w sprawach dotyczących własności intelektualnej. Zakłada się zatem, że ostateczny kształt stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej jest uzależniony od tego, co w danym systemie prawnym rozumie się przez pojęcie samej konkurencji oraz 24

5 Wstęp w jaki sposób prawa własności intelektualnej oddziałują na realizację celów stawianych przed prawem antymonopolowym. Wywody zawarte w rozdziale II mają za zadanie przełożenie różnych koncepcji prawniczych i ekonomicznych, odnoszących się do analizowanego zagadnienia, na problematykę tworzenia, interpretacji i zastosowania regulacji normatywnych. Wyjaśnienie opisanych powyżej kwestii jest konieczne dla zrozumienia założeń, a także oceny poszczególnych teorii relacji, którym poświęcony jest rozdział III. Doktrynalne koncepcje stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej stanowią podstawę rekonstrukcji różnych teorii relacji. Przy ich pomocy można wyznaczać zakres przedmiotowy reguł konkurencji w sprawach dotyczących praw własności intelektualnej. Pełnią one rolę filtra wyodrębniającego zachowania przedsiębiorcy oparte na przepisach prawa własności intelektualnej, do których zastosowanie norm prawa antymonopolowego nie jest możliwe albo jest niecelowe. W rozdziale III zidentyfikowano, usystematyzowano oraz przeanalizowano według jednolitego wzorca najważniejsze teorie wyjaśniające doktrynalne i praktyczne podstawy kształtowania stosunku między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej. W ten sposób uzyskano narzędzie metodyczne do prowadzenia analizy omawianego w niniejszej pracy zagadnienia w dowolnym systemie prawnym. Zgodnie z przyjętym założeniem badawczym problem stosunku prawa ochrony konkurencji do praw własności intelektualnej można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach: formalnej i materialnej. Płaszczyzna formalna udziela odpowiedzi na pytanie, czy zastosowanie reguł konkurencji do określonego zachowania uprawnionego jest w ogóle dopuszczalne. Zrekonstruowane w jej ramach teorie formalne pozwalają zidentyfikować sferę zachowań uprawnionego wolną od ingerencji ze strony norm prawa ochrony konkurencji. Według przyjętej na użytek niniejszej pracy koncepcji wyróżniono następujące teorie formalne: nadrzędności prawa własności intelektualnej, zakresu wyłączności, istoty prawa wyłącznego, alokacji rynku (teorię formalną alokacji rynku), nadużycia prawa własności intelektualnej oraz wykonywania praw własności intelektualnej. Płaszczyzna materialna rozgranicza sferę zastosowania prawa ochrony konkurencji poprzez udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zastosowanie reguł konkurencji do określonego zachowania przedsiębiorcy jest uzasadnione z punktu widzenia celów prawa antymonopolowego w danym systemie praw- 25

6 Wstęp nym. Formułowane z tej perspektywy teorie relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej pozwalają a priori zidentyfikować sytuacje, w których w odniesieniu do takiego samego zachowania dwóch różnych uprawnionych z tytułu takiego samego prawa własności intelektualnej zastosowanie reguł konkurencji byłoby niezasadne. Bezcelowość zastosowania reguł konkurencji postrzegana jest przy tym z punktu widzenia efektu końcowego procesu stosowania normy prawa ochrony konkurencji, który doprowadziłby do konkluzji, że do naruszenia przedmiotowej normy nie doszło. Teorie materialne relacji ukierunkowują zatem politykę prawa w zakresie ochrony konkurencji. Do tej grupy teorii zaliczono teorię materialnej alokacji rynków, teorię konkurencji przez substytucję oraz konkurencji przez imitację, teorię komparatywnej przewagi konkurencyjnej, teorię wpływu na alokację zasobów, teorie współczynnikowe oraz teorię konkurencyjnej przewagi komparatywnej. W rozdziale III przedstawiono także założenia koncepcji błędnie zdaniem autora tej pracy uznawanych za teorie relacji: teorię komplementarności celów, teorię zrównania praw własności intelektualnej z prawem własności rzeczy oraz teorię nadrzędności prawa ochrony konkurencji. Dwie pierwsze z wymienionych koncepcji opisują, w jaki sposób przepisy prawa konkurencji powinny być stosowane w sprawach dotyczących praw własności intelektualnej. Natomiast wyodrębnienie trzeciej z nich jest konsekwencją niedostatecznej analizy miejsca obu dziedzin w systemie prawa. Jak bowiem wykazuje się w rozdziale I, normy prawa ochrony konkurencji mogą znaleźć zastosowanie do każdego zachowania przedsiębiorcy, które negatywnie oddziałuje na konkurencję. Przedstawione podstawy doktrynalne kształtowania relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej odniesiono do unormowań i praktyki w czterech porządkach prawnych (rozdziały IV VII). Zamierzeniem badawczym jest identyfikacja, które ze wskazanych w rozdziale III teorii relacji znalazły lub obecnie znajdują zastosowanie w wybranych systemach prawnych. Kryterium doboru miało znaczenie dla rozwoju badanego zagadnienia, stąd też określona kolejność analizy. Współczesne prawo ochrony konkurencji wywodzi się z prawa antytrustowego Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie problematyka stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej doczekała się obszernego orzecznictwa i doktryny (rozdział IV). Praktyka i piśmiennictwo antytrustowe oddziaływały i oddziałują na rozwój badanej problematyki w innych systemach 26

7 Wstęp prawnych, w szczególności w prawie Unii Europejskiej (rozdział V), ale także w prawie polskim (rozdział VI). Uwzględnienie unijnego porządku prawnego jest zaś naturalną konsekwencją konieczności uwzględnienia interakcji zachodzących między prawem UE a prawem krajowym przy analizie większości zagadnień z zakresu prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej. Umiejscowienie rozdziału dotyczącego prawa międzynarodowego (rozdział VII) na końcu rozprawy uzasadnia jego nikłe oddziaływanie na omawianą problematykę. Prawo międzynarodowe pozostawia unormowanie stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej w gestii państw-stron umów wielostronnych, nie narzucając konkretnego, uniwersalnego rozwiązania. Struktura rozdziałów IV VII dostosowana jest do specyfiki kształtowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej. W Stanach Zjednoczonych Ameryki określenie relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej pozostawiono praktyce prawa antytrustowego. Dlatego analiza koncentruje się na ustaleniu stosunku obu dziedzin w orzecznictwie sądowym oraz działaniach organów ochrony konkurencji. Podobnie przedstawia się sytuacja w prawie Unii Europejskiej. Na wstępie należy jednak zastrzec, że specyfiką prawa unijnego jest systemowa nadrzędność reguł konkurencji nad prawem własności intelektualnej. Jest to konsekwencją umiejscowienia podstawowych zakazów prawa antymonopolowego w traktatach konstytuujących tę organizację ponadnarodową. Struktura analizy badanego zagadnienia w rozdziale VI odbiega nieco od przyjętej w dwóch poprzednich. Prawo polskie wyróżnia się bowiem na tle pozostałych systemów prawnych branych pod uwagę w niniejszej rozprawie normatywną regulacją badanego zagadnienia, dlatego uwaga koncentruje się na ustaleniu jego znaczenia oraz ewolucji w kolejnych ustawach antymonopolowych. Z uwagi na liczne inicjatywy uregulowania problematyki styku obu dziedzin struktura rozdziału VII, poświęconego prawu międzynarodowemu, nawiązuje do układu przyjętego w rozdziale VI. Jego treść koncentruje się na analizie kolejnych projektów oraz tych umów międzynarodowych dotyczących styku obu dziedzin, które weszły w życie. Pracę zamyka podsumowanie zawierające wnioski ogólne. Szczegółowe konkluzje dotyczące wywodów przeprowadzonych w poszcze- 27

8 Wstęp gólnych rozdziałach zamieszczone zostały w wieńczących je jednostkach redakcyjnych. Postawionym celom badawczym służy selektywne operowanie przykładami z orzecznictwa. Ilustrują one wywód w części rozprawy poświęconej analizie ukształtowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej w wybranych systemach prawnych. Specyfika prawa ochrony konkurencji, opierającego się na ogólnie sformułowanych zakazach i rekonstruowaniu ich znaczenia w oparciu o analizę poszczególnych przypadków zastosowania, w praktyce powoduje, że rezygnacja z odwołań do konkretnych rozstrzygnięć utrudniłaby zrozumienie praktycznych konsekwencji rozważań teoretycznych. Dla ilustracji wywodów dotyczących omawianej problematyki miarodajne są przede wszystkim sprawy dotyczące indywidualnych praktyk ograniczających konkurencję. Źródłem zastrzeżeń jest wówczas zachowanie mające najczęściej wyraźne oparcie w normach prawa własności intelektualnej. W przypadku kolektywnych praktyk ograniczających konkurencję źródłem wątpliwości co do zgodności z prawem ochrony konkurencji będzie nie tyle oddziaływanie na konkurencję za pomocą czynności (prawnych lub faktycznych) dozwolonych przez prawo własności intelektualnej, ile fakt koordynacji zachowań rynkowych z innymi przedsiębiorcami. W dotychczasowym polskim piśmiennictwie nie powstało studium poświęcone kompleksowej syntezie problematyki relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej. Podstawową publikacją poruszającą różne problemy będące przedmiotem analizy w niniejszej rozprawie jest praca I. Wiszniewskiej 2, w której zidentyfikowano główne koncepcje relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej (teoria nadrzędności prawa własności intelektualnej, teoria nadużycia prawa własności intelektualnej, teoria zakresu wyłączności i teoria wykonywania praw własności intelektualnej), jednak bez przypisania im znaczenia nadanego w niniejszej pracy 3. Kolejnym opracowaniem z obszaru wchodzącego w zakres badań niniejszej publikacji jest praca J. Szwai i M. du Valla 2 I. Wiszniewska, Granice kartelowo-prawne ważności licencji patentowych, Ossolineum 1991, w szczególności rozdział II, s We wcześniejszem piśmiennictwie odwoływano się tylko do teorii zakresu wyłączności S. Sołtysiński, Licencje na korzystanie z cudzych rozwiązań technicznych, Warszawa 1970, s

9 Wstęp dotycząca licencji patentowych i know-how 4. Praca L. Gilicińskiego 5, najbardziej kompleksowe opracowanie dotyczące stosowania poszczególnych instytucji unijnego prawa ochrony konkurencji do różnych praw własności intelektualnej, w ograniczonym stopniu porusza wątki istotne dla niniejszej rozprawy. Wszystkie wymienione powyżej monografie z uwagi na upływ czasu, rozwój praktyki i doktryny obcej już tylko częściowo zachowują aktualność. Ponadto ze względu na ich zakres przedmiotowy w ograniczonym stopniu odnoszą się do zagadnień stanowiących istotę problemu badawczego niniejszej rozprawy. Koncentrują się na sprawach dotyczących samego stosowania przepisów prawa antymonopolowego wobec różnych aktów wykonywania praw własności intelektualnej na rynku. W nowszym piśmiennictwie problematyka relacji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej w ujęciu analizowanym w niniejszej pracy doczekała się zaledwie kilku opracowań artykułowych 6 oraz jednego rozdziału w opracowaniu monograficznym poświęconym odmowie zawarcia umowy jako praktyce ograniczającej konkurencję 7. Praca uwzględnia stan prawny, orzecznictwo i literaturę przedmiotu na dzień 1 stycznia 2012 r. *** Serdecznie dziękuję Pani dr hab. prof. UW i INP Małgorzacie Król-Bogomilskiej za trud przygotowania recenzji wydawniczej, cenne uwagi oraz możliwość wymiany poglądów na forum Zakładu Prawa Konkurencji. Dziękuję Panom prof. dr. hab. Władysławowi Czaplińskiemu i prof. dr. hab. Andrzejowi Wróblowi za umożliwienie pracy naukowej w INP PAN. Panu prof. dr. hab. Ryszardowi Skubiszowi bardzo dziękuję za życzliwość i ukierunkowywanie moich zainteresowań badawczych w stronę prawa własności intelektualnej. 4 M. du Vall, J. Szwaja, Reguły konkurencji a licencje patentowe i know-how, Warszawa L. Giliciński, Wykonywanie praw własności intelektualnej w prawie Wspólnoty Europejskiej, Warszawa M.K. Kolasiński, Prawo konkurencji a ochrona własności intelektualnej, KPPubl. 2007, nr 1 2, s ; S. Jóźwiak, Prawo własności intelektualnej a prawo konkurencji spór o pierwszeństwo w prawie europejskim, dodatek do M. Praw. 2010, nr 8, s ; zob. również G. Materna, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów a wykonywanie praw autorskich, KPPubl. 2002, nr 4, s M.K. Kolasiński, Obowiązek współpracy gospodarczej w prawie antymonopolowym, Toruń 2009, s

10 Wstęp Przygotowanie niniejszej publikacji było możliwe dzięki stypendium badawczemu Centrum Europejskiego Natolin na przeprowadzenie kwerendy w bibliotece European University Institute we Florencji oraz grantowi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (N N ), za co Autor składa serdeczne podziękowania obu instytucjom.

11 Rozdział I Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej problem badawczy 1.1. Wprowadzenie Problematyka interakcji między prawem ochrony konkurencji a prawem własności intelektualnej uznawana jest za jedno z najbardziej złożonych zagadnień w każdym systemie prawnym. Jest to konsekwencją różnorodności wątków oraz możliwości podejścia do tematu badawczego. Zdefiniowanie jako tematu badawczego zagadnienia stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej zawęża spektrum analizy. Zakłada bowiem badanie przedmiotowej relacji z określonej perspektywy. Jeśli przyjąć jako punkt wyjścia systemowe wyodrębnienie prawa ochrony konkurencji i prawa własności intelektualnej, optyka badania problematyki zdefiniowanej w tytule rozprawy, o ile nie ma szczegółowych przepisów normujących to zagadnienie, jest jednostronna: analiza dokonywana jest wyłącznie z perspektywy prawa ochrony konkurencji. To jego unormowania zajmują się efektami oddziaływania zachowań przedsiębiorców na rynek, a w konsekwencji decydują o tym, czy i w jakim zakresie normy prawa antymonopolowego mogą znajdować zastosowanie do zachowań podmiotów uprawnionych z praw na dobrach niematerialnych. 31

12 Rozdział I. Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej Zagadnienia terminologiczne Prawo ochrony konkurencji Prawo ochrony konkurencji, zwane także prawem antymonopolowym, prawem konkurencji, prawem antytrustowym lub prawem kartelowym, jest to zespół norm, którego przedmiotem jest zapewnienie istnienia konkurencji na rynku, jako podstawowego mechanizmu regulującego zaspokajanie popytu i podaży. Prawo to zabezpiecza konkurencję przed niepożądanymi zakłóceniami pochodzącymi od profesjonalnych uczestników rynku, jakimi są przedsiębiorcy 1. Dotychczasowa historia gospodarcza świata jest dowodem na to, że mechanizm rynkowy, pomimo swych niedoskonałości, posiada najmniej wad na tle innych sposobów regulacji rozdziału dóbr 2. Aby mechanizm ten mógł funkcjonować, konieczne jest istnienie ram prawnych tworzących warunki dla samej wymiany dóbr na rynku, a także regulujących zasady jego działania. Należą do nich w szczególności normy chroniące istnienie konkurencji. Konkurencja jest bowiem dobrem publicznym każdy chce korzystać z jej dobrodziejstw (niższe ceny, większy wybór, lepsza jakość, nowe produkty), ale nikt nie jest skłonny ponosić jej kosztów (mniejsze zarobki, większa presja rywali, wyższe koszty zaspokojenia potrzeb klientów). Bez norm chroniących konkurencję przedsiębiorcy maksymalizowaliby korzyści z obecności na rynku poprzez ograniczanie konkurencji, a nie poprzez doskonalenie własnej oferty. Sformułowanie syntetycznej i powszechnie akceptowanej definicji konkurencji napotyka trudności. Natomiast kontrowersji nie budzą 1 W tym kierunku zmierzają definicje prawa ochrony konkurencji formułowane w doktrynie, zob.: M. Stefaniuk, Publicznoprawne reguły konkurencji, Lublin 2005, s. 23; E. Kosiński, Rodzaje i zakres sektorowych wyłączeń zastosowania ogólnych reguł ochrony konkurencji, Warszawa 2007, s. 11; M. Bernatt, A. Jurkowska, T. Skoczny, Ochrona konkurencji i konsumentów, Warszawa 2007, s. 19; G. Materna, Pojęcie przedsiębiorcy w polskim i europejskim prawie ochrony konkurencji, Warszawa 2009, s. 25, a także zadań polityki konkurencji zob. W. Szpringer, Regulacja konkurencji a konkurencja regulacyjna, Warszawa 2010, s M. Lutter, J. Semler, Podstawy prawne gospodarki wolnorynkowej, Warszawa 1997, s. 207; L. Balcerowicz, Konkurencja wynalazek Zachodu (w:) Ochrona konkurencji i konsumentów w Polsce i Unii Europejskiej (studia prawno-ekonomiczne), red. C. Banasiński, Warszawa 2005, s. 67; W. Orłowski, Piętnaście lat walki z monopolami kilka uwag z perspektywy makroekonomicznej (w:) Ochrona konkurencji..., red. C. Banasiński, s. 38. O zaletach i wadach wolnego rynku i konkurencji zob. J. Olszewski (w:) Publiczne prawo gospodarcze, red. J. Olszewski, Warszawa 2005, s. 1 2.

13 1.2. Zagadnienia terminologiczne funkcje samej konkurencji 3. W ramach funkcji alokacyjnej prowadzi ona do optymalnej alokacji zasobów, których ilość (wartość) jest zawsze ograniczona. O ich podziale i użyciu decyduje rynek, czyli ogół interakcji między dostawcami a klientami, zamiast państwa i kierujących nim polityków. Dzięki konkurencji konsumenci otrzymują produkty, które odpowiadają ich oczekiwaniom co do ceny, jakości, właściwości i przeznaczenia. W ramach funkcji dostosowawczej konkurencja wymusza elastyczność przedsiębiorców, którzy muszą reagować na bodźce rynkowe. Dlatego konkurencja prowadzi do obniżenia cen oraz wzrostu produkcji, skutkuje koncentracją środków produkcji i kapitału, eliminuje z rynku nieefektywne podmioty. Funkcja innowacyjna konkurencji powoduje, że przedsiębiorcy, dążąc do utrzymania się na rynku bądź jego zdobycia, ulepszają swoje dotychczasowe produkty, opracowują nowe, inwestują w badania nad nowymi technologiami, podnoszą jakość. Dodatkowo wyróżnia się wiele funkcji społeczno- -politycznych 4. Polegają one na realizacji zasad konstytucyjnego ustroju gospodarczego współczesnego demokratycznego państwa prawa, od gwarantowania samej wolności gospodarczej rozumianej jako możliwość wejścia na rynek, po ochronę istnienia samej demokracji dzięki zapobieganiu pojawianiu się podmiotów o zbyt dużych wpływach gospodarczych. Reasumując, konkurencja podlega ochronie, ponieważ postrzegana jest jako korzystna dla społeczeństwa 5. Natomiast sporne było i jest, czy i w jakim zakresie poszczególne funkcje konkurencji są relewantne dla prawa ochrony konkurencji oraz jaka powinna być ewentualnie ich hierarchia. Wykonując stawiane przed nim zadania, prawo antymonopolowe zajmuje się de facto tym, jak profesjonalni uczestnicy rynku korzystają z przysługujących im praw podmiotowych oraz jak swoimi zachowaniami oddziałują na interesy majątkowe, a także na możliwość wy- 3 W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, Warszawa 1998, s W. Fikentscher, F. Kaske, German law against restraints of competition: a general survey and the special issue of intellectual property (w:) Current problems of laws protecting competition. A collection of essays on the laws of the USA, Japan, European Union, Germany and Poland, red. M. du Vall, ZNUJ 1994, z. 63, s. 73; R. Janusz, T. Skoczny, Ustawy antymonopolowe krajów postsocjalistycznych, Warszawa 1995, s P. Areeda, H. Hovenkamp, Antitrust law: an analysis of antitrust principles and their application, New York 2006, t. IIB, 401, s. 4; S. Gronowski, Ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym komentarz, Warszawa 1999, s. 30; E. Modzelewska-Wąchal, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów komentarz, Warszawa 2002, s

14 Rozdział I. Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej... konywania własnych praw podmiotowych przez innych uczestników rynku. Mimo to prawo ochrony konkurencji zalicza się tradycyjnie do prawa gospodarczego publicznego, ponieważ nie chroni praw podmiotowych uczestników rynku, lecz interes społeczeństwa 6. Naruszenie praw lub interesów jednostki nie jest wystarczającą przesłanką naruszenia zakazów ustanowionych w prawie ochrony konkurencji 7. Nie wynika to jednak z publicznoprawnego charakteru prawa ochrony konkurencji, lecz z istoty samego mechanizmu konkurencji. Niejako z założenia dopuszcza on ponoszenie uszczerbku majątkowego przez tych uczestników rynku, którzy nie nadążają za zachodzącymi na nim zmianami, oraz pozwala na monopolizację rynku wskutek lepszego wykorzystania posiadanych zasobów. Tak należy rozumieć założenie, zgodnie z którym indywidualne interesy poszczególnych uczestników rynku chronione są przez przepisy prawa ochrony konkurencji tylko w takim zakresie, w jakim godzące w nie zachowania innych uczestników rynku są niezgodne z interesem publicznym. Interes ten odnosi się bowiem do funkcjonowania samego mechanizmu konkurencji, a nie do jego wpływu na prawa majątkowe lub interesy faktyczne jednostek 8. 6 W odniesieniu do polskiego prawa ochrony konkurencji zob.: C. Kosikowski, T. Ławicki, Ochrona prawna konkurencji i zwalczanie praktyk monopolistycznych, Warszawa 1994, s. 23; S. Gronowski, Ustawa..., s. 23; P. Podrecki, Porozumienia monopolistyczne i ich cywilnoprawne skutki, ZNUJ 2000, z. 74, s. 14; R. Janusz, T. Skoczny, Postępowanie antymonopolowe jako szczególne postępowanie administracyjne (w:) Księga jubileuszowa profesora zw. dra hab. Józefa Filipka, Kraków 2001, s ; J. Olszewski, Nadzór nad koncentracją przedsiębiorców jako forma prewencyjnej ochrony konkurencji, Rzeszów 2004, s. 20; M. Stefaniuk, Publicznoprawne..., s ; Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, red. C. Banasiński, E. Piontek, Warszawa 2009, s. 17; G. Materna, Pojęcie przedsiębiorcy..., s. 25; C. Banasiński, Ewolucja ustawodawstwa antymonopolowego w Polsce (w:) Ochrona konkurencji i konsumentów w Polsce i Unii Europejskiej (studia prawno-ekonomiczne), red. C. Banasiński, Warszawa 2005, s. 9; A. Jurkowska, D. Miąsik, T. Skoczny, Wprowadzenie (w:) Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, red. T. Skoczny, A. Jurkowska, D. Miąsik, Warszawa 2009, s. 4. W odniesieniu do unijnych reguł konkurencji zob. M. Bernatt, Prywatny model ochrony konkurencji oraz jego realizacja w postępowaniu przed sądem krajowym (w:) Nowe tendencje..., red. E. Piontek, s W odniesieniu do prawa antytrustowego zob. United Shoe Machinery Corporation v. U.S., 258 U.S. 451 (1922), s. 464 udzielenie prawa z patentu nie ogranicza prawa Kongresu do uchwalenia ustawodawstwa nie kłócącego się z uzasadnionymi prawami zapewnionymi przez patent, lecz zakazującego w interesie publicznym zawierania porozumień, które mogą osłabić konkurencję i wykreować monopol. 7 S. Gronowski, Ustawa..., s Zwracają na to uwagę wyjaśniając motywy publicznoprawnej ochrony konkurencji C. Kosikowski, T. Ławicki, Ochrona prawna..., s. 21. Dyskusyjne jest traktowanie jako 34

15 1.2. Zagadnienia terminologiczne Prawo i prawa własności intelektualnej Prawo własności intelektualnej traktowane jest w niniejszym opracowaniu w znaczeniu przedmiotowym jako kategoria zbiorcza obejmująca różne akty prawne dotyczące problematyki powstania, treści, zmiany, ustania oraz ochrony podmiotowych praw do dóbr niematerialnych, dla których wspólną cechą jest bezwzględne prawo wyłączne do wytworu intelektu człowieka 9. Pojęcie to jest nadrzędne nad wszystkimi innymi desygnatami dziedzin prawa kreujących prawa do wytworów umysłu ludzkiego 10. Określenie to jest powszechnie używyznacznika publicznoprawnego charakteru prawa ochrony konkurencji metody regulacji polegającej na wyodrębnieniu jakiejś dziedziny stosunków społecznych (zakresu spraw) oraz ustaleniu organu administracji, któremu prawo powierza kompetencję do stosowania środków działania (w tym środków władczych), M. Stefaniuk, Publicznoprawne..., s. 21. Organ antymonopolowy, chociaż niewątpliwie dysponuje uprzywilejowaną pozycją względem adresatów wydawanych przez niego decyzji, nie jest jedynym podmiotem stosującym normy prawa ochrony konkurencji. Nie ma także swobodnego uznania w zakresie rozstrzygania o tym, czy danego rodzaju zachowanie negatywnie oddziałuje na konkurencję. Zakres swobodnego uznania organu ochrony konkurencji ogranicza się do wyboru spraw, które jego zdaniem naruszają interes publiczny, a zatem do konkretyzowania polityki ochrony konkurencji swoimi interwencjami. Natomiast zakwalifikowanie zachowania jako antykonkurencyjne wynika z ustawowego zakazu. Dlatego w doktrynie obcej spotyka się nawet pogląd, zgodnie z którym prawo ochrony konkurencji, jako zespół unormowań znajdujących zastosowanie do oceny sposobu korzystania przez jednostki z przysługującego im prawa własności oraz swobody umów, nie mieści się w klasycznie rozumianym prawie publicznym, zob. np. J. Basedow, Kartellrecht im Land der Kartelle, WuW 2008, nr 3, s. 270: Das Recht der Wettbewerbsbeschraenkungen betrifft private Wirtschaftsbeziehungen und ist in der Sache daher dem Privatrecht zuzuordnen. 9 R. Skubisz, Prawo własności przemysłowej (charakterystyka ogólna), PiP 2002, z. 3, s. 4 5; idem (w:) Prawo własności przemysłowej, red. R. Skubisz, System Prawa Prywatnego, t. 14a, Warszawa 2012, s. 54; P. Podrecki, Środki ochrony praw własności intelektualnej, Warszawa 2010, s. 26. Nie wszystkie dobra niematerialne będące efektem działalności ludzkiej zaliczane są do prawa własności intelektualnej. Dlatego używany w niniejszej rozprawie zwrot dobra niematerialne należy rozumieć wąsko, jako obejmujący tylko te dobra, która kwalifikuje się jako przedmioty własności intelektualnej. Szerzej o dobrach niematerialnych niemieszczących się w katalogu praw własności intelektualnej zob. ibidem, s M. Poźniak-Niedzielska, Ewolucja prawa własności intelektualnej w dobie współczesnej, PiP 2002, z. 10, s. 5; R. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. R. Kostański, Warszawa 2010, s. 5 6; M. Załucki, Europejskie prawo znaków towarowych. Zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa 2009, s. 14. O różnych zastrzeżeniach co do posługiwania się pojęciem własności intelektualnej zob. M. Czajkowska-Dąbrowska, Własność czy własności (intelektualne)? (w:) Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, red. A. Kidy- 35

16 Rozdział I. Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej... wane w publikacjach odnoszących do problematyki stosowania reguł konkurencji 11. Ograniczenie się do analizy stosunku prawa ochrony konkurencji do praw własności przemysłowej mogłoby sugerować, że inne zasady obowiązują w relacjach prawa antymonopolowego z innymi prawami na dobrach niematerialnych. Tymczasem z punktu widzenia przedmiotu niniejszej pracy nie ma znaczenia, jakiego rodzaju dobra niematerialne zaliczane są w danym systemie prawnym do praw własności intelektualnej. Irrelewantne są również klasyfikacje przeprowadzane ze względu na ładunek intelektualny 12 bądź związki z postępem technicznym 13. Podział ten może mieć znaczenie z punktu widzenia stosowania reguł ochrony konkurencji w konkretnych sprawach. Każde z praw własności intelektualnej wykazuje bowiem inny potencjał oddziaływania na konkurencję. Bez znaczenia jest również podnoszone w doktrynie odmienne rozłożenie akcentów w określeniach własność przemysłowa i własność intelektualna, skutkiem czego to ostatnie ma szerszy zakres zastosowania 14. Z perspektywy niniejszej pracy istotne jest wyłącznie oddziaływanie praw własności intelektualnej na zachowania przedsiębiorców 15. Tylko ich działalność jest relewantna dla prawa ochrony konkurencji. ba, R. Skubisz, Kraków 2007, s ; o genezie i rozróżnieniu między własnością intelektualną a własnością przemysłową zob. R. Skubisz, Własność przemysłowa w systemie prawa, SPP 2010, z. 4(19), 2011, z. 1(20), s oraz Zob. np.: L. Giliciński, Wykonywanie praw własności intelektualnej w prawie Wspólnoty Europejskiej, Warszawa 1997, s. 17; M.K. Kolasiński, Obowiązek współpracy gospodarczej w prawie antymonopolowym, Toruń 2009, s. 273; M. Górska, Przesłanki uznania odmowy dostępu do własności intelektualnej za nadużycie pozycji dominującej (w:) Konkurencja a własność intelektualna, red. J. Kępiński, K. Klafkowska-Waśniowska, R. Sikorski, Warszawa 2011, s. 2. Prawo polskie posługuje się natomiast w obszarze prawa ochrony konkurencji począwszy od 19 maja 1995 r., wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (Dz. U. Nr 41, poz. 208) określeniem prawo własności przemysłowej oraz prawo własności intelektualnej ; szerzej zob. rozdział VI. 12 Na temat takiej klasyfikacji zob. U. Promińska, Wprowadzenie (w:) Prawo własności przemysłowej, red. U. Promińska, Warszawa 2004, s Na temat takiego rozróżnienia w ramach praw własności przemysłowej zob. E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2011, s O relacjach między własnościa intelektualną a przemysłową zob. A. Szewc, J. Jyż, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2003, s Współcześnie prawo własności intelektualnej adresowane jest de facto do przedsiębiorców i to w ich interesie kolejne dobra niematerialne uznawane są przez ustawodawcę za godne ochrony za pomocą prawa wyłącznego. Podobnie jest z poszerzaniem zakresu ochrony, zob. G. Ghidini, Innovation, competition and consumer welfare in intel- 36

17 1.2. Zagadnienia terminologiczne Z kolei używane w pracy sformułowanie prawa własności intelektualnej oznacza prawo własności intelektualnej w znaczeniu podmiotowym. To szeroko rozumiane korzystanie z praw podmiotowych do poszczególnych dóbr niematerialnych oddziałuje na funkcjonowanie rynku i jest przedmiotem ewentualnej oceny ze strony unormowań prawa ochrony konkurencji. Prawa własności intelektualnej różnią się przedmiotem ochrony, zasadami nabywania, zakresem ochrony, formami materializacji i komercyjnej eksploatacji, ale łączy je jedna cecha wspólna: wszystkie opierają się na tej samej konstrukcji, jaką jest bezwzględne prawo podmiotowe do przedmiotu ochrony 16. W zakresie określonym przez odpowiednie przepisy prawo to przyznaje określonemu podmiotowi wyłączność posługiwania się konkretnym dobrem niematerialnym 17. Korelatem tego prawa jest możliwość zakazania wszystkim innym osobom ingerowania w sferę wyłączności. Uprawniony jest więc jedynym dysponentem określonego dobra i tylko on może czerpać korzyści z gospodarczej eksploatacji tego dobra, a przez to decydować o warunkach korzystania z niego przez inne podmioty w ich działalności na rynku. Ta cecha charakterystyczna prawa własności intelektualnej ma podstawowe znaczenie dla prawa ochrony konkurencji. Problem styku obu dziedzin sprowadza się bowiem do rozstrzygnięcia kwestii, czy i na ile prawo antymonopolowe może kwestionować istnienie, wykonywanie lub nabywanie praw wyłącznych do dóbr niematerialnych. lectual property law, Cheltenham 2010, s. 5. Sformułowanie przedsiębiorca używane jest zgodnie z konwencją przyjętą w polskim polskim prawie antymonopolowym, zob. G. Materna, Pojęcie przedsiębiorcy..., s W rozdziale V zastąpiono je unijnym określeniem przedsiębiorstwo. 16 A. Kopff, Prawo cywilne a prawo dóbr niematerialnych, ZNUJ 1975, z. 5, s. 28; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, s. 17; R. Kostański (w:) Prawo własności przemysłowej..., red. R. Kostański, s. 6; M. du Vall, Prawo patentowe, Warszawa 2008, s. 151; U. Promińska, Wprowadzenie..., s. 21; A. Szewc, J. Jyż, Prawo własności..., s. 3; M. Załucki, Prawo własności intelektualnej: repetytorium, Warszawa 2009, s. 22; A. Szajkowski, Patenty (w:) System prawa własności intelektualnej, red. nacz. J. Szwaja, t. 3, Prawo wynalazcze, red. tomu J. Szwaja, A. Szajkowski, Ossolineum 1990, s. 214; E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo..., s. 19; F.-K. Beier, Protection for spare parts in the proposals for European design law, IIC 1994, vol. 25(6), s. 857; tak w odniesieniu do praw własności przemysłowej R. Skubisz, Własność przemysłowa w systemie..., s. 35 i n. 17 M. Surdek, Odmowa Microsoftu przekazania konkurentom informacji zapewniających interoperacyjność ich systemów operacyjnych dla serwerów z platformą Windows (w:) Sprawa Microsoft studium przypadku. Prawo konkurencji na rynku nowych technologii, red. D. Miąsik, T. Skoczny, M. Surdek, Warszawa 2008, s. 48. Zakres ten może różnić się w odniesieniu do poszczególnych praw na dobrach niematerialnych, M. Czajkowska-Dąbrowska, Własność czy własności..., s

18 Rozdział I. Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej... Prawo własności intelektualnej zajmuje się powstawaniem (kreowaniem), treścią, obrotem i ochroną praw podmiotowych do dóbr niematerialnych 18. Funkcją prawa własności intelektualnej w najogólniejszym ujęciu jest zachęcanie do angażowania się wszystkich członków społeczeństwa w działalność intelektualną, prowadzącą do poprawy warunków życia ogółu. W ten sposób tworzone są wspomniane na wstępie informacje, z których część zostaje uznana za godną ochrony, dzięki której możliwa jest ich komercjalizacja 19. Wykonując to zadanie, prawo własności intelektualnej określa cechy dóbr zasługujących na ochronę za pomocą prawa wyłącznego. Precyzuje, jakiego rodzaju zachowania osób trzecich stanowią ingerencję w dobro należące do uprawnionego. Z uwagi na niematerialny charakter przedmiotu ochrony, postanowienia prawa własności intelektualnej w sposób dokładniejszy w porównaniu z unormowaniami odnoszącymi się do prawa własności rzeczy normują, na czym polega korzystanie z prawa wyłącznego oraz kiedy dochodzi do jego naruszenia. Określając, co uprawniony może czynić z przysługującym mu prawem, prawo własności intelektualnej nie zajmuje się modelowo tym, w jaki sposób zachowania uprawnionych oddziałują na konkurencję na rynku. Interes publiczny, uzasadniający wiele instytucji prawa własności intelektualnej 20, oraz wzgląd na prawa osób trzecich odnoszą się do społecznej potrzeby zagwarantowania maksymalnie szerokiego spektrum możliwości dla dalszego rozwoju działalności intelektualnej człowieka. Unormowania prawa własności intelektualnej dotyczące 18 U. Promińska, Wprowadzenie..., s. 30; M. Grzybowski, Geneza i miejsce prawa autorskiego w systemie prawa (w:) Prawo autorskie, red. J. Barta, System Prawa Prywatnego, t. 13, Warszawa 2003, s O tendencji do obejmowania ochroną samej informacji zob. C. Godt, Eigentum an Information. Patentschutz und allgemeine Eigentumstheorie am Beispiel genetischer Information, Tübingen 2007, s ; H.K. Schmidt, Article 82 s exceptional circumstances that restrict intellectual property rights, ECLR 2002, vol. 23, no. 5, s Dotyczy to zarówno instytucji wspólnych dla wszystkich praw własności intelektualnej, jak i przedmiotowych wyłączeń z zakresu ochrony (np. kategorie wynalazków niepodlegające opatentowaniu, rezultaty pracy człowieka nieobjęte ochroną prawnoautorską, oznaczenia opisowe w prawie znaków towarowych); czasu trwania praw wyłącznych; wyczerpania; jak i instytucji charakterystycznych dla poszczególnych praw własności intelektualnej, w szczególności dozwolonego użytku w prawie autorskim; korzystania z wynalazku dla celów poznawczych; obowiązku używania w prawie znaków towarowych. Ta ostatnia instytucja równoważy możliwość nieograniczonej w czasie ochrony znaku, M. Trzebiatowski, Obowiązek używania znaku towarowego. Studium z prawa polskiego na tle prawnoporównawczym, Warszawa 2007, s. XVII. 38

19 1.2. Zagadnienia terminologiczne istnienia, nabywania i wykonywania praw własności intelektualnej uwzględniają prawa podmiotowe innych osób i ich interesy w oderwaniu od faktycznej sytuacji na rynku 21. Prawo własności intelektualnej zaliczane jest powszechnie do prawa prywatnego (cywilnego), choć zawiera także unormowania z zakresu prawa administracyjnego i karnego 22. Jest więc dziedziną interdyscyplinarną, zawierającą normy prawa prywatnego i publicznego 23. Nie ulega jednak wątpliwości, że w zakresie dotyczącym wykonywania prawa wyłącznego oraz obrotu nim mamy do czynienia z regulacją o charakterze cywilnoprawnym 24. Pierwiastki publicznoprawne przeważają natomiast w unormowaniach dotyczących przesłanek powstania samego prawa wyłącznego, zarówno tam, gdzie konieczne jest wydanie konstytutywnej decyzji organu administracji odpowiedzialnego za formalną lub materialną weryfikację przesłanek powstania prawa wyłącznego (patenty, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, chronione odmiany roślin, topografie układów scalonych), jak i w przypadku praw na dobrach niematerialnych powstających z mocy prawa (prawo autorskie). Decydując o warunkach wstępnych, jakie muszą być spełnione, aby określona informacja (wiedza) stała się przedmiotem prawa wyłącznego, ustawodawca uwzględnia, w jakim stopniu przyznanie prawa bezwzględnego służy interesowi publicznemu. Za regulacje o charakterze publicznoprawnym można również uznać przewidziane w prawie własności intelektualnej ograniczenia zakresu prawa wyłącznego. 21 Jedynym odstępstwem są przesłanki udzielenia licencji przymusowej, zob. M. du Vall, Prawo..., s S. Grzybowski, Prawo wynalazcze (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Szwaja, S. Włodyka, Zagadnienia prawa wynalazczego, Warszawa 1969, s. 11; A. Kopff, Prawo cywilne a prawo dóbr..., s. 10; Z. Radwański, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 1997, s ; M. Grzybowski, Geneza i miejsce..., s. 5 6; M. du Vall, Prawo..., s. 149; M. Załucki, Prawo własności..., s A. Szewc, J. Jyż, Prawo własności..., s. 8; tak S. Grzybowski w odniesieniu do prawa wynalazczego (patentowego), Prawo wynalazcze..., s. 12; podobnie S. Sołtysiński, według którego licencja przymusowa jest publicznoprawnym obciążeniem patentu, Licencje patentowe (w:) System prawa własności intelektualnej, red. nacz. J. Szwaja, t. 3, Prawo wynalazcze, red. tomu J. Szwaja, A. Szajkowski, Ossolineum 1990, s A. Jakubecki, Dochodzenie roszczeń z zakresu prawa własności przemysłowej w postępowaniu cywilnym, SPP 2010, z. 1(16) 2(17), s. 276; S. Grzybowski, Prawo wynalazcze..., s. 18. Ten ostatni autor w odniesieniu do prawa patentowego stwierdza wręcz, że przepisy o charakterze administracyjnym to jedynie pewnego rodzaju dodatki, uzupełnienia, ibidem. 39

20 Rozdział I. Prawo ochrony konkurencji a prawo własności intelektualnej... Pojęcie prawa własności intelektualnej na użytek niniejszej pracy nie obejmuje prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji 25. Z perspektywy przedmiotu prowadzonych badań ta dziedzina prawa odnosi się do zasad funkcjonowania przedsiębiorców na rynku i oddziaływania na rynek 26. Prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z tej perspektywy należy zaliczyć do prawa konkurencji sensu largo 27. Przedmiotem ochrony jego norm jest ta wartość, jaką jest uczciwość funkcjonowania w obrocie, a nie powstawanie i korzystanie z praw wyłącznych na dobrach niematerialnych 28. Zachowania przedsiębiorców o postaci zbliżonej do aktów naruszeń praw wyłącznych do dóbr niematerialnych są traktowane jako delikty nieuczciwej konkurencji nie tyle ze względu na naruszenie prawa wyłącznego innego przedsiębiorcy, ile z powodu ich destrukcyjnego wpływu na funkcjonowanie rynku jako instrumentu alokacji zasobów w społeczeństwie, a tym samym szkodę, jaką wyrządzają godnym ochrony interesom majątkowym innych uczestników rynku. 25 Podobne stanowisko zajmują: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo..., s. 19; E. Nowińska, M. du Vall, Komentarz do ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Warszawa 2010, s ; odmiennie np. M. Górska, Przesłanki uznania..., s. 2. W sprawie trudności z kwalifikacją prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji jako elementu prawa własności przemysłowej i różnych koncepcji zob. R. Skubisz, Własność przemysłowa w systemie..., s. 36. O dwoistym charakterze prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, wchodzącego w skład prawa własności intelektualnej oraz prawa konkurencji, zob. J. Szwaja (w:) Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, red. J. Szwaja, Warszawa 2006, s. 64 oraz Tak również A. Heinemann, Immaterialgüterschutz in der Wettbewerbsordnung, Tübingen 2002, s. 7. W doktrynie sporne jest, na ile prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji chroni prawa podmiotowe, a na ile interesy przedsiębiorców zob. M. du Vall, Prawo..., s Pojęcie takie wyróżniają m.in.: R. Skubisz, Prawo konkurencji (w:) Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, red. R. Skubisz, Warszawa 2003, s. 162; idem, Prawo konkurencji, Warszawa 1995, s. IX; G. Materna, Pojęcie przedsiębiorcy..., s. 25; C. Banasiński (w:) Prawo gospodarcze. Zagadnienia administracyjnoprawne, red. M. Wierzbowski, M. Wyrzykowski, Warszawa 2005, s. 233; C Kosikowski, Prawo gospodarcze publiczne, Warszawa 2007, s W takim znaczeniu zwrotu prawo konkurencji używa również G. Ghidini, Intellectual property and competition law. The innovation nexus, Northampton 2007, zwłaszcza s A. Szewc, M. Kępiński (w:) Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej, red. A. Adamczak, A. Szewc, Warszawa 2008, s. 62; M. Załucki, Prawo własności..., s

21 1.2. Zagadnienia terminologiczne Sprawa z zakresu ochrony konkurencji dotycząca praw własności intelektualnej Każdy przedsiębiorca zainteresowany jest znalezieniem takiego rynku lub niszy rynkowej, w której mógłby funkcjonować w sposób niezagrożony przez konkurentów. Jeżeli mu się to nie uda, powinien dążyć do pokonania konkurentów, a przynajmniej uzyskania nad nimi przewagi. W tym celu może wykorzystywać różne sposoby osiągnięcia sukcesu i korzystać z oferowanych przez system prawny możliwości wypchnięcia rywali z rynku. Prawa własności intelektualnej są jednym z instrumentów, za pomocą których przedsiębiorcy mogą konkurować na rynku i oddziaływać na konkurencję 29. Zasygnalizowane na wstępie znaczenie praw własności intelektualnej we współczesnej gospodarce powoduje, że są one uwzględniane w każdej sprawie z zakresu ochrony konkurencji. Nie ma dziś przedsiębiorców nieposługujących się w swej działalności prawami własności intelektualnej. Nie można zatem pomijać ich przy ustalaniu rynku właściwego i zasad jego funkcjonowania. Nie oznacza to jednak, że w każdej sprawie, w której prawa własności intelektualnej uwzględniane są przy stosowaniu reguł konkurencji, właśnie prawa wyłączne do dóbr niematerialnych zostały wykorzystane do ograniczenia konkurencji. W takich postępowaniach nie zachodzi potrzeba analizowania stosunku prawa ochrony konkurencji do prawa własności intelektualnej. Prawa własności intelektualnej są w nich traktowane tylko jako jeden z elementów stanu faktycznego. Mimo że prawa własności intelektualnej nie są obojętne dla stosowania reguł konkurencji 30, w większości przypadków są neutralne z punktu widzenia ustalania negatywnego wpływu zachowania przedsiębiorcy na konkurencję. Zróżnicowanie znaczenia praw własności intelektualnej dla spraw z zakresu ochrony konkurencji powoduje, że zasadne staje się wyróżnienie takich spraw z zakresu ochrony konkurencji, które dotyczą praw własności intelektualnej. Są to sprawy, w których źródłem ewentualnego ograniczenia konkurencji jest oddziaływanie przedsiębiorcy na konkurencję za pomocą praw wyłącznych na dobrach niematerialnych. Ta kategoria obejmuje przypadki, w których przedsiębiorca, zachowu- 29 Tak w odniesieniu do znaków towarowych E. Chamberlin, The theory of monopolistic competition a re-orientation of the theory of value, Cambridge 1969, s H. Hovenkamp, Federal antitrust policy the law of competition and its practice, St. Paul 1999, s