GROMADZENIE ZASOBÓW GENOWYCH PRZEZ OGRÓD BOTANICZNY INSTYTUTU HODOWLI I AKLIMATYZACJI ROŚLIN W BYDGOSZCZY W LATACH

Transkrypt

1 ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: GROMADZENIE ZASOBÓW GENOWYCH PRZEZ OGRÓD BOTANICZNY INSTYTUTU HODOWLI I AKLIMATYZACJI ROŚLIN W BYDGOSZCZY W LATACH Gabriela Majtkowska, Włodzimierz Majtkowski Ogród Botaniczny w Bydgoszczy, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie Wstęp Erozja genetyczna spowodowana postępem cywilizacji oraz degradacją środowiska naturalnego sprawiła, Ŝe coraz większego znaczenia nabiera ochrona róŝnorodności biologicznej [ANDRZEJEWSKI, WEIGLE 2003]. Ochrona roślinnych zasobów genowych w Ogrodzie Botanicznym IHAR w Bydgoszczy realizowana jest poprzez organizowanie ekspedycji na terenie kraju, udział w ekspedycjach zagranicznych oraz krajową i międzynarodową wymianę nasienną (z ogrodami botanicznymi, bankami genów oraz placówkami naukowo- badawczymi). Pozyskiwanie lokalnych populacji, rodzimych odmian oraz gatunków dzikich z naturalnych stanowisk na terenie kraju i za granicą jest jedną z podstawowych form ochrony zasobów genowych ex situ. Celem wypraw kolekcyjnych jest pozyskanie oraz zabezpieczenie materiału genetycznego, jak równieŝ monitoring zachowania lokalnych populacji. Zgromadzone, zwaloryzowane oraz zabezpieczone w banku genów obiekty stanowią potencjalne źródło materiałów wyjściowych do hodowli odmian uprawnych oraz innych badań naukowych. Materiał i metody Ekspedycje terenowe organizowane są głównie w regiony, które dotychczas nie były objęte penetracją. Terminy ekspedycji dostosowane są do terminów dojrzewania nasion większości gatunków traw. Materiały zbierane są z nieuŝytków, terenów uŝytkowanych rolniczo, lasów, torfowisk i innych siedlisk. Pozyskiwanym próbom w postaci nasion lub Ŝywych roślin nadaje się numery ekspedycyjne oraz sporządza dokumentację dotyczącą miejsc zbioru, opracowaną według systemu przyjętego przez International Plant Genetic Resources Institute w Rzymie [MOSS, GUARINO 1995]. Do opisu stanowisk, z których pozyskiwane są próby, słuŝą karty zbioru [MAJTKOWSKI, MAJTKOWSKA 2000]. Zebrane materiały, przekazywane są do długoterminowej przechowalni Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR w Radzikowie. Część zebranych prób jest rozmnaŝana w celu uzyskania większej ilości nasion oraz wzbogacania kolekcji Ogrodu Botanicznego, gdzie prowadzona jest ich

2 102 G. Majtkowska, W. Majtkowski waloryzacja. Pozostawione w krótkoterminowej przechowalni Ogrodu Botanicznego próby nasion słuŝą do wymiany z innymi placówkami w ramach wydawanego co dwa lata Index Seminum. Wyniki W latach pracownicy Ogrodu Botanicznego IHAR w Bydgoszczy uczestniczyli w 6 wyjazdach eksploracyjnych na terenie Polski oraz w 6 ekspedycjach zagranicznych. Zebrano 4503 próby nasion z 380 stanowisk, z czego 51,7% stanowiły ekotypy traw. Podczas ekspedycji krajowych pozyskano 2822 próby (tab. 1), natomiast w czasie wyjazdów zagranicznych prób (tab. 2). Najwięcej ekotypów zebranych na terenie kraju pochodziło ze zbiorowisk łąkowych (ok. 50%), natomiast za granicą z nieuŝytków (ok. 48%), (rys. 1, 2). W trakcie eksploracji w 2003 r. zwrócono uwagę na konieczność objęcia ochroną cennych zbiorowisk torfowiskowych (torfowisko wysokie) w rejonie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, połoŝonych na pd.-zach. od Tabela 1; Table 1 Zasoby genowe roślin zebranych podczas ekspedycji w Polsce w latach Plant genetic resources gathered during collecting missions in Poland within Rok Year Regiony Regions Liczba prób; Number of samples Liczba stanowisk Number of posts trawy grasse s gatunki dwuliścienne i pozost. jednoliścienne dicotyledonous and other monocotyledonous razem total 2000 województwa; provinces: warmińskomazurskie, zachodniopomorskie województwo; province: dolnośląskie północno-wschodnia Polska; northeast Poland: (Pojezierze Suwalskie, Kotlina Biebrzańska, Wysoczyzna: Białostocka, Wysoczyzna Bielska) 2003 rejon południowej Polski; south region of Poland: Podhale, Orawa, Beskidy 2004 południowo-wschodnia Polska; southeast Poland (Pogórze Środkowobeskidzkie, Beskidy Wschodnie) 2005 Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Pojezierze Wielkopolskie Ogółem Total

3 GROMADZENIE ZASOBÓW GENOWYCH PRZEZ OGRÓD BOTANICZNY

4 104 G. Majtkowska, W. Majtkowski Ekspedycje przeprowadzone za granicą w latach Collecting missions realized abroad within Tabela 2; Table 2 Rok Year Regiony Regions Liczba prób; Number of samples Liczba stanowis k Number of posts trawy grasse s gat. dwuliścienne i pozostałe jednoliścienne; dicotyledonous and other monocotyledonous razem total 0999 Krym; Crimea: (Sewastopol - Fedosja), Zachodnie Beskidy (Czechy, Słowacja, Polska) 2000 Czechy; Czech Republic (Jeseniki, Sudety Wschodnie) 2001 Czechy; Czech Republic (Morawski Kras), Słowacja; Slovakia: (Niskie Tatry) 2003 Rumunia; Romania (Bukowina, Transylwania) 2004 Iran (AzerbejdŜan Irański, Góry Elbrus, Depresja Nadkaspijska, Góry Koppeh Dagh, Góry Zagroz) Ogółem; Total drogi nr 961 Czarny Dunajec-Jabłonka. W rejonie tym, noszącym nazwę Puścizna Mała, miała miejsce eksploatacja torfu prowadzona przez firmę z miejscowości Podczerwone, produkującą podłoŝa dla ogrodnictwa oraz przez okoliczną ludność, wykorzystującą torf do celów grzewczych. Ze względu na obecność bagna zwyczajnego (Ledum palustre L.) stanowiska te powinny podlegać ochronie. W celu zachowania niektórych istniejących rezerwatów przyrody stwierdzono potrzebę wprowadzenia ekstensywnego uŝytkowania łąkowego lub pastwiskowego. Dotyczy to np. rezerwatu Szachownica w Krównikach k. Przemyśla, utworzonego w 1974 r. dla ochrony szachownicy kostkowanej (Fritillaria meleagris L.). W sierpniu 2004 r. obserwowano naturalną sukcesję trzciny pospolitej (Phragmites australis (CAV.) TRIN. EX STEUD.), mozgi trzcinowatej (Phalaris arundinacea L.) oraz ostroŝenia polnego (Cirsium arvense (L.) SCOP.), w stopniu zagraŝającym dalszemu istnieniu w tym miejscu gatunku objętego ochroną. Wnioski 1. Zmiany w składzie florystycznym obserwowane w trakcie prowadzonej eksploracji na terenach objętych ochroną wskazują na konieczność prowadzenia stałego monitoringu oraz podjęcia działań w celu poprawy ich stanu.

5 GROMADZENIE ZASOBÓW GENOWYCH PRZEZ OGRÓD BOTANICZNY Ochrona stanowisk roślinności kserotermicznej oraz torfowiskowej wymaga wprowadzenia ekstensywnego uŝytkowania łąkowopastwiskowego w celu ograniczenia naturalnej sukcesji drzew, krzewów i ekspansywnej roślinności zielnej. 3. Zły stan niektórych obiektów chronionych uzasadnia konieczność prowadzenia ochrony ex situ. 4. Zebrane podczas ekspedycji terenowych oraz zabezpieczone w bankach genów materiały, mogą słuŝyć do reintrodukcji gatunków roślin na zniszczonych stanowiskach naturalnych. Literatura ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A RóŜnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska. Warszawa: 284 ss. MAJTKOWSKI W., MAJTKOWSKA G lat udziału Ogrodu Botanicznego IHAR w Bydgoszczy w międzynarodowej eksploracji roślinnych zasobów genowych. Biuletyn Ogrodów Botanicznych 9: MOSS H., GUARINO L Gathering and recording data in the field, w: Collecting plant genetic diversity. Technical Guidelines. Guarino L., Ramanatha Rao V., Reid R. (red.) CAB International. Wallingford: Słowa kluczowe: roślinne zasoby genowe, róŝnorodność biologiczna, ekspedycje, ekotypy Streszczenie W latach w Ogrodzie Botanicznym IHAR w Bydgoszczy gromadzono zasoby genowe w trakcie 12 ekspedycji krajowych i zagranicznych. Zebrano 4503 próby nasion, z czego 51,7% stanowiły ekotypy traw. Pozyskane na terenie kraju 2822 próby pochodziły głównie ze zbiorowisk łąkowych. 48% prób zebranych podczas ekspedycji zagranicznych pochodziło z nieuŝytków. W trakcie prowadzonych ekspedycji zwrócono uwagę na konieczność objęcia ochroną ginących stanowisk roślinnych, takich jak torfowisko wysokie Puścizna Mała, naraŝonych na zniszczenie na skutek eksploatacji. W celu zachowania roślinności występującej na terenie niektórych rezerwatów przyrody, niezbędne jest podjęcie ekstensywnego uŝytkowania łąkowego lub pastwiskowego. COLLECTING GENETIC RESOURCES IN POLAND AND FROM ABROAD BY THE BOTANICAL GARDEN OF PLANT BREEDING AND ACCLIMATIZATION INSTITUTE IN BYDGOSZCZ DURING Gabriela Majtkowska, Włodzimierz Majtkowski Botanical Garden of Plant Breeding and Acclimatization Institute, Research Division in Bydgoszcz

6 106 G. Majtkowska, W. Majtkowski Key words: plant genetic resources, biodiversity, collecting missions, ecotypes Summary Within the Botanical Garden IHAR in Bydgoszcz gained the genetic resources in the course of 12 local and foreign collecting missions seed samples were gathered, 51.7% of that constituted the ecotypes of grasses the local samples originated mainly from grasslands. About 48% samples gathered during foreign collecting missions originated from the waste lands. During the expeditions, an attention was paid to the necessity of protecting endangered plant posts, such as raised peatland Puścizna Mała, exposed to damages resulting from exploitation. In order to preserve the vegetation occurring on the terrain of some nature reservations it is indispensable to undertake an extensive usage as the meadows or pastures. Mgr inŝ. Gabriela Majtkowska Ogród Botaniczny Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin ul. Jeździecka BYDGOSZCZ g.majtkowska@wp.pl