Z E S Z Y T Y N A U K O W E P O L I T E C H N I K I G D A Ń S K I E J N R E K O N O M I A X X X I X 2000

Transkrypt

1 Z E S Z Y T Y N A U K O W E P O L I T E C H N I K I G D A Ń S K I E J N R E K O N O M I A X X X I X 2000 ROZWÓJ SEKTORA USŁUG UBEZPIECZENIOWYCH W OKRESIE DZIESIĘCIOLECIA TRANSFORMACJI GOSPODARKI POLSKIEJ Artykuł przedstawia dynamikę rozwoju rynku ubezpieczeniowego w Polsce w okresie na tle ogólnych uwarunkowań makroekonomicznych. Autorka podkreśla m.in. wagę aktywnej polityki państwa w kształtowaniu świadomości ubezpieczeniowej społeczeństwa. Transformacja gospodarki dokonująca się w ciągu ostatniego dziesięciolecia w Polsce znacznie zmieniła obraz relacji zachodzących zarówno w sferze makro, jak i w sferze mikroekonomicznej. Obserwujemy zmiany znaczenia poszczególnych sektorów w gospodarce oraz zmiany struktury rynków, których głównym przejawem jest demonopolizacja i decentralizacja. Usługi w rachunku dochodu narodowego są równie istotnym elementem jak produkcja o charakterze materialnym. Sektor usług postrzegany jest jako szczególnie cenny dla gospodarki. Wzory krajów wysoko rozwiniętych wskazują na rosnące znaczenie usług w okresie budowania przez nie i ugruntowywania swych pozycji gospodarczych. Wystarczy wspomnieć, że udział usług w tworzeniu bogactwa narodowego krajów wysoko rozwiniętych sięga 50-70% i ponad 50% osób czynnych zawodowo trudni się pracą usługową. Rynek usług charakteryzuje się specyficznymi cechami, które odróżniają go od rynku dóbr materialnych: 1 1. Niematerialny charakter usług. 2. Bezpośredni kontakt usługodawcy i usługobiorcy. 3. Konsumpcja zbiega się w czasie ze świadczeniem usług konsument może partycypować w produkcji usług. 4. Brak możliwości magazynowania produkcja usług zależna jest bezpośrednio od zgłaszanego w danym okresie popytu. 5. Ograniczona możliwość koncentracji usług. 6. Wysoka elastyczność popytu względem cen i dochodów. 1 [3]

2 7. Usługi mogą być związane z nabywaniem przez klientów dóbr materialnych (komplementarność usług) lub mogą dobro zastępować (substytucyjność usług). 8. Ograniczone możliwości standaryzacji usług. 9. Trudność wykorzystania efektów skali przy świadczeniu usług. Rynek usług charakteryzuje się również znacznym stopniem regulacji państwowej, wynikającej z faktu, że jest to rynek niedoskonałej konkurencji, przybierający formę konkurencji monopolistycznej, oligopolu czy też monopolu. Interwencja państwa chronić ma rynek przed monopolizacją zwiększając jego efektywność. Na rynku usług ma miejsce konkurencja pozacenowa, oparta na lojalności klientów, przywiązaniu do marki oraz różnicowaniu świadczonych usług. 2 Zamierzeniem autorki jest przedstawienie krótkiego przeglądu dynamiki wzrostu rynku ubezpieczeniowego w Polsce jako jednego z elementów współtworzącego rynek usług. Dynamika ta postrzegana może być w wielu płaszczyznach: wzrostu liczby towarzystw ubezpieczeniowych działających na rynku wzrostu udziału kapitałów zagranicznych na rynku ubezpieczeń zmian strukturalnych zmian udziału poszczególnych ubezpieczycieli na rynku ubezpieczeń na życie i ubezpieczeń majątkowych poziomu składki przypisanej brutto. 3 Liczba towarzystw ubezpieczeniowych od roku 1991 systematycznie rośnie, z tym, że większość nowych towarzystw ubezpieczeniowych do roku 1996 podejmowała działalność w dziale II ubezpieczeń (ubezpieczenia majątkowe i osobowe), po roku 1996 wzrosła znacznie liczba towarzystw w dziale I (ubezpieczenia na życie). Wg danych Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń 4 na dzień 30 czerwca 2000 w Polsce działały ogółem 64 towarzystwa ubezpieczeniowe, w tym: w dziale pierwszym 31, w dziale drugim 33 firmy ubezpieczeniowe. Liczba zakładów ubezpieczeń posiadających zezwolenie Ministra Finansów na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w latach Tablica 1 2 [7], s składka przypisana brutto określenie składki ubezpieczeniowej; należność towarzystwa ubezpieczeniowego z tytułu świadczenia usługi ubezpieczeniowej; przypis kwota należności, która wynika z polisy ubezpieczeniowej, inkaso opłacona składka albo jej część; [5]

3 Liczba zakładów ubezpieczeń Wyszczególnienie Dział ubezpieczeń na życie z kapitałem krajowym z przeważającym kapitałem zagranicznym Dział ubezpieczeń pozostałych osobowych i majątkowych z kapitałem krajowym z przeważającym kapitałem zagranicznym Ogółem z kapitałem krajowym z przeważającym kapitałem zagranicznym źródło: [5] Przepisy dopuszczające od 1 stycznia 1999 roku działanie na rynku polskim ubezpieczycieli zagranicznych spowodowały wzrost liczby towarzystw ubezpieczeniowych głównie w dziale I (towarzystwa emerytalne rozpoczęły w tym roku swą działalność). Podczas, gdy liczba towarzystw ubezpieczeniowych na życie z kapitałem krajowym w 1999 roku zmalała o 1, liczba towarzystw z przeważającym kapitałem zagranicznym w tym roku wrosła o 7. W dziale ubezpieczeń majątkowych i osobowych liczba towarzystw z kapitałem krajowym maleje systematycznie od roku 1995, jednak w roku 1999 jej spadek był znaczący (z rynku znikły 3 towarzystwa). Rośnie natomiast liczba towarzystw z przeważającym kapitałem zagranicznym z 5 towarzystw w roku 1995 do 17 w roku 1999 (największy wzrost miał miejsce w roku 1999, gdy przybyło 5 firm). Ogółem liczba towarzystw ubezpieczeniowych z kapitałem krajowym w badanym okresie spadła do 26 firm (z 30, który to stan utrzymywał się przez trzy kolejne lata ), podczas gdy liczba towarzystw z przeważającym kapitałem zagranicznym wzrosła o 12 firm. Polskie towarzystwa ubezpieczeniowe postrzegały fakt działania ubezpieczycieli zagranicznych na polskim rynku jako zagrożenie dla ich pozycji na rynku, od kilku lat widoczne jest bowiem zjawisko stopniowego zmniejszania się udziału polskich ubezpieczycieli (głównie w dziale I) na rzecz nowopowstających firm ubezpieczeniowym z kapitałem zagranicznym.

4 Zainteresowanie kapitału zagranicznego polskim rynkiem ubezpieczeniowym widoczne było dużo wcześniej niż wskazywałaby na to liberalizacja przepisów. Strukturę inwestycji wg kraju pochodzenia inwestora przedstawia tablica 2. Najwięksi inwestorzy zagraniczni w sektorze ubezpieczeń wg kraju pochodzenia w latach Tablica 2 Udział kapitale zagranicznym zainwestowanym na rynku polskim KRAJ ubezpieczeniowym ogółem (w %) Niemcy 15,87 36,31 41,21 42,11 Szwajcaria - 2,9 8,37 12,54 Holandia 15,34 9,86 4,84 8,93 W. Brytania 23,87 12,13 17,86 8,22 USA 5,70 7,88 6,02 8,06 Szwecja - 4,89 2,77 3,40 Belgia - 5,69 3,25 1,81 Francja 29,29 11,92 8,66 1,15 Pozostałe: 9,93 8,42 7,38 13,78 Razem: 100,00 100,00 100,00 100,00 źródło: opracowanie własne wg [10], s.25 Zmiany w strukturze kapitałów zagranicznych wg kraju pochodzenia mają gwałtowny przebieg. Niemcy, których kapitały na rynku ubezpieczeń w 1996 roku stanowiły 15,87%, od roku 1998 przyjęły pozycję lidera w grupie inwestorów ponad 40% udziałem w kapitałach zagranicznych ogółem. Szwajcaria, która zaczęła interesować się polskim rynkiem w 1997 roku, dwa lata później osiągnęła 12,5 % udział. Po chwilowym spadku inwestycji na polskim rynku ubezpieczeń w 1998 roku, swe udziały zwiększają Holandia i Stany Zjednoczone. Wielka Brytania i Francja, które w roku 1996 miały udział w inwestycjach zagranicznych rzędu 23,87% i 29,29% zmniejszyły znacznie swój udział osiągając odpowiednio stan 8,22% oraz marginalne 1,15% w kapitałach zagranicznych ogółem w 1999 roku. Wg stanu na dzień 31 grudnia 1999 roku pochodzenie kapitału zagranicznego na polskim rynku ubezpieczeniowym przedstawiało się następująco: Wykres 1 Pochodzenie kapitału zagranicznego zainwestowanego w Polsce w sektorze ubezpieczeń wg kraju siedziby inwestora.

5 ,11 12,54 20,14 8,93 8,22 8,06 Niemcy Szwajcaria Holandia W.Brytania USA Pozostałe udział % źródło: tablica 2 Udział kapitałów zagranicznych w podstawowych kapitałach towarzystw ubezpieczeniowych z roku na rok zyskuje na znaczeniu: w 1996 roku udział ten był rzędu 14,67% w 1996 roku - 18,18% w 1997 roku 25,24% w 1998 roku 32,69% by w roku 1999 osiągnąć poziom 49,85%. 5 Utrzymującą się od kilku lat tendencję wzrostową prezentuje wykres 2. Wykres 2 Udział kapitałów zagranicznych w podstawowych kapitałach towarzystw ubezpieczeniowych w Polsce w latach w % udział % [5]

6 źródło: [5] Struktura udziału kapitału zagranicznego w kapitałach podstawowych zakładów ubezpieczeń wg działów ubezpieczeń przedstawiona jest w tablicy 3. Tablica 3 Udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym zakładów ubezpieczeniowych wg działów. Wyszczególnienie Wartość inwestycji zagranicznych w kapitale podstawowym w mln zł Udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym w mln zł Dział I 520,10 226,50 126,03 58,80 40,84 46,55% 32,53% 34,03% 23,14% 19,38% Dział II 697,19 310,95 137,72 58,52 30,42 52,63% 32,82% 20,43% 14,95% 11,06% Ogółem 1 217,29 537,46 263,75 117,32 71,27 49,85% 32,69% 25,25% 18,18% 14,67% źródło: [5] Udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym zakładów ubezpieczeniowych wg działów w roku Wykres 3 Dział I Dział II kapitał krajowy 53,4% kapitał zagraniczny 46,6% kapitał krajowy 47,4% kapitał zagraniczny 52,6% źródło: [5] Od lat wyraźnie słabnie pozycja PZU na Życie S.A. na rynku ubezpieczeń działu I. Jego udziały w tej sferze ubezpieczeń w ciągu ostatnich trzech lat przejmują stopniowo Commercial Union, Amplico Life i Nationale Nederlanden, razem obsługując już ponad 38% rynku.

7 Udział największych firm na rynku ubezpieczeń na życie (dział I) wg składki przypisanej brutto w %. TOWARZYSTWA UBEZPIECZENIOWE PZU na Życie S.A. 94,70 87,23 77,01 68,98 63,64 56,40 Commercial Union Polska 2,84 6,45 11,60 15,88 17,95 20,08 TU na Życie S.A. Amplico Life S.A. 2,01 4,63 7,48 8,98 9,27 10,01 TU na Życie Nationale - 0,46 2,02 4,59 6,69 8,86 Nederlanden Polska S.A. Pozostałe 0,45 1,23 1,89 1,57 2,45 4,65 Razem źródło: [10], s.29; dane za rok 1994 [6], s.230 Tablica 4 W sferze ubezpieczeń majątkowych PZU S.A. utrzymuje nadal, mimo problemów finansowych i dotychczasowych niepowodzeń procedur prywatyzacyjnych, dominującą pozycję. Drugą pozycję zajmuje TuiR Warta S.A., choć pod względem wysokości zebranej składki przypisanej brutto od PZU S.A. dzieli ją duży dystans. Firma, której wzrost najbardziej zauważalny jest w ostatnim okresie to Hestia, która wprowadza na rynek wiele innowacyjnych rozwiązań, m.in. nagrodzona zastała za prowadzenie jako pierwszy ubezpieczyciel w Polsce sprzedaży ubezpieczeń przez Internet. Obie te firmy Warta i Hestia są tymi, które na rynku ubezpieczeń działu II są największymi konkurentami PZU i to one przejmują udziały, które PZU systematycznie traci. Rynek ubezpieczeń majątkowych i osobowych charakteryzuje się jednak od kilku lat złą koniunkturą, wynikającą głównie z nieprawidłowego rozłożenia ryzyk w ramach realizowanego portfela ubezpieczeniowego (duży udział w portfelu tzw. ubezpieczeń komunikacyjnych o wysokim współczynniku szkodowości). Udział największych firm na rynku ubezpieczeń majątkowych i osobowych (dział II) wg składki przypisanej brutto w %. TOWARZYSTWA UBEZPIECZENIOWE PZU SA 60,77 60,24 65,08 62,68 58,88 56,19 TUiR Warta SA 19,17 17,55 13,99 12,67 13,17 13,51 STU Hestia Insurance SA 2,75 2,50 3,28 2,88 3,81 4,63 TUR Polisa SA 3,35 3,30 3,68 4,00 4,10 - Daewoo TU SA 1,55 1,79 1,30 1,13 1,93 2,80 ZuiR Polonia SA 2,29 2,60 2,93 2,95 2,67 2,43 Pozostałe 10,12 13,81 11,04 14,82 15,44 20,44 Tablica 5

8 Razem: 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 źródło: [10], s.30; dane za rok 1994 [6], s.230 Wysokość składki przypisanej brutto oraz jej dynamika w dziale I i II ubezpieczeń przedstawione są w tablicy 6. Tablica 6 Składka przypisana brutto w mln. zł i jej dynamika w latach Wyszczególnienie Dział I Dział II Ogółem Dynamika działu I (1991=100) w % 100,0 290,7 473,1 685,0 987,7 1475,1 2164,8 2879,5 3708,3 Dynamika działu II (1991=100) w % 100,0 119,1 169,7 219,8 286,6 415,2 633,9 784,7 890,5 Dynamika ogółem (1991=100) w % 100,0 140,7 207,9 278,4 374,8 548,6 826,6 1048,4 1245,1 Dynamika działu I w % 100,0 290,7 162,7 144,8 144,2 149,4 146,8 133,0 129,3 Dynamika działu II w % 100,0 119,1 142,5 129,5 130,4 144,9 152,7 123,8 113,5 Dynamika ogółem w % 100,0 140,7 147,8 133,9 134,6 146,4 150,7 126,8 118,9 źródło: [4] Wykres 4 Składka przypisana brutto w mln. zł w latach Dział I Dział II Ogółem źródło: tablica 6 Wysoka dynamika składki w dziale I jest wynikiem: 6 6 [10], s. 85

9 pojawienia się nowych produktów ubezpieczeniowych spełniających poza funkcją ochronną również funkcje oszczędnościowe załamania się scentralizowanego systemu ubezpieczeń społecznych ograniczania roli państwa w zakresie systemu ubezpieczeń społecznych (w 1999 roku reforma ubezpieczeń społecznych, emerytalna oraz reforma samorządowa) nowych zagrożeń życia, pracy oraz bytu społecznego akcji promocyjnych prowadzonych m.in. przez ubezpieczycieli na rzecz uświadamiania ryzyk. Rok 1999 charakteryzował się pogorszeniem koniunktury w sferze ubezpieczeń. Maleje dynamika wzrostu składki przypisanej brutto w dziale I od roku 1997, w dziale II od 1998 roku. Trend ten widoczny jest również w roku Wpływ na ten stan rzeczy miały m.in.: upadłość kolejnej po Fenixie i Gwarancie firmy ubezpieczeniowej TUR Polisa S.A. (zawieszenie działalności we wrześniu 1999 roku, upadłość ogłoszona w marcu 2000 roku) niepowodzenia w prywatyzacji największego polskiego ubezpieczyciela wystąpienie inflacji przekraczającej poziom planowany przez rząd (obniżenie realnych zasobów w rękach osób fizycznych oraz podmiotów gospodarczych), a co za tym idzie wzrost stopy procentowej na rynku pieniężnym i zahamowanie tempa wzrostu inwestycji. 8 Popyt na ubezpieczenia, od którego w głównej mierze uzależniona jest kondycja ubezpieczycieli na rynku polskim, zdeterminowany jest przez szereg czynników makro i mikroekonomicznych, których świadomość jest niezbędna dla analizy rynku usług ubezpieczeniowych w długim okresie czasu. Spośród tych czynników najistotniejsze to: 9 1. wrażliwość rynku ubezpieczeniowego na wahania koniunktury i emocje rynkowe związane z jego regulacją (poczu cie zagrożenia wynikające z niskiego poziomu świadczeń socjalnych z tytułu ubezpieczeń społecznych; ocena wiarygodności ubezpieczycieli dokonywana jest głównie na podstawie informacji z mediów i doświadczeń własnych lub innych osób korzystających w różnym zakresie z ochrony ubezpieczeniowej; 7 [5] 8 [8]; dynamika nakładów inwestycyjnych w gospodarce (rok poprzedni=100) w latach kształtuje się następująco: ,1; ,2; ,2; ,3; ,4;

10 2. tempo wzrostu gospodarczego oraz poziom dochodów (poziom dobrobytu) wpływające na realność ochrony ubezpieczeniowej 3. rola państwa w kreowaniu postaw podmiotów na rynku sprzyja stabilizacji rynku ubezpieczeniowego określanie: zakresu ubezpieczeń obowiązkowych, zabezpieczeń o charakterze społecznym, zachęt w zakresie ubezpieczeń na życie czy emerytalnych, polityki podatkowej; 4. zjawisko powolnego starzenia się społeczeństwa prognozowane również w polskich statystykach społecznych 5. paradoks ubezpieczenia realizują potrzebę bezpieczeństwa, która jest potrzebą podstawową, podczas gdy ze względu na wysoką elastyczność cenową i dochodową ubezpieczenia klasyfikowane są jako dobra wyższego rzędu; ubezpieczenia pełnią różne funkcje funkcję ochronną pełnią głównie ubezpieczenia majątkowe, połączenie dwóch funkcji ochronnej i oszczędnościowej dają przede ubezpieczenia na życie i ubezpieczenia emerytalne; 6. zakres integracji z Unią Europejską i wynikające z niej zagrożenia i szanse. Czynniki makroekonomiczne kształtujące koniunkturę na rynku ubezpieczeń zasługują na szczególną uwagę. Poziom dobrobytu społeczeństwa i związanej z tym dostępności ochrony ubezpieczeniowej wynika z tempa wzrostu gospodarczego (dynamiki PNB) oraz poziomu dochodów osiąganych przez podmioty gospodarcze i gospodarstwa domowe. Przemiany gospodarcze dokonujące się w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych, mimo ogromnych kosztów społecznych, przyniosły pożądany efekt jakim był systematyczny wzrost gospodarczy, również w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Ostatnie dwa lata charakteryzowały się jednak obniżoną dynamiką zarówno PKB, jak i PKB na 1 mieszkańca. PKB w mln. zł PKB i jego dynamika w latach (rok poprzedni=100) Tablica ,1 882,9 944,2 780,0 407,3 103,7 826,6 350,4 560,1 040,4 PKB (rok poprzedni=100) 88,4 93,0 102,6 103,8 105,2 107,0 106,0 106,8 104,8 104,1 PKB per capita w mln zł PKB per capita (rok poprz. =100) 88,1 92,7 102,3 103,5 105,0 106,9 105,9 106,8 104,8 104,1 źródło: [8] 9 [10], s

11 ubezpieczeniowej brutto a PKB w % przedstawiony został w tablicy Tablica 8 Wzrost PKB przełożył się na zwiększone zakupy ubezpieczeń w niewielkim stopniu (wzrost udziału w wydatkach ogółem). Pomimo rosnących nominalnych składek ubezpieczeniowych (przychody ubezpieczycieli=wydatkom społeczeństwa na ubezpieczenia) i PKB, ich dynamika od roku 1996 wyraźnie ma tendencję malejącą. Mają na to wpływ preferencje bieżącego spożycia w budżetach domowych, będące reakcją na długotrwały kryzys związany z niedoborami rynkowymi lat 80. oraz wysokie koszty utrzymania. Przedsiębiorstwa zmuszone do konkurowania na rynku minimalizują koszty, a posiadane środki inwestują głównie w technologię i marketing. Brak środków na ochronę ubezpieczeniową w budżetach gospodarstw domowych i przedsiębiorstw to wynik braku świadomości oraz przezorności ubezpieczeniowej. Współczynnik penetracji określający stosunek pomiędzy wielkością składki Wielkość składki ubezpieczeniowej brutto do produktu krajowego brutto w % - tzw. współczynnik penetracji. Wyszczególnienie Składka przypisana brutto w mln zł PKB w mnl zł , , , , , , , , , ,4 Wsp. penetracji 1,3 1,8 1,82 1,99 1,97 1,81 2,10 2,60 2,81 3,0 źródło: opracowanie własne wg [4] i [8] Współczynnik penetracji zwiększył się w badanym okresie od 1,3 w 1990 roku do 3 w roku W krajach wysoko rozwiniętych wielkość ta kształtowała się w roku 1997 następująco: Unia Europejska ogółem 7,6 (w tym m.in.: Niemcy 6,4; W. Brytania 11,7) USA 8,55 Japonia 11,7. 11 W celu dokonania porównań i oceny dystansu dzielącego Polskę od krajów, które w niedalekiej przyszłości mają się stać naszymi partnerami w UE, przedstawiono w tabeli 10 patrz również [9] 11 [10], s. 56

12 ECU wg kursu w latach. 12 Tablica 9 przykłady wartości składki ubezpieczeniowej w dziale I i II przypadającej na 1 mieszkańca w Składka na 1 mieszkańca w ECU wg kursu w latach. ROK Dział ubezp. Polska Niemcy Unia Europejska I - life II non life I II I II I II I II I II źródło: [9] wg European Insurance in Figures, Complete 1997 Data, Comite Europeen des Assurances 1998 Elementami niewątpliwie oddziaływującymi na zainteresowanie produktami ubezpieczeniowymi są: poziom zaufania do ubezpieczycieli związany z gwarancją ich wypłacalności i uzyskania należnego odszkodowania/świadczenia; skuteczność prawnych środków odwoławczych oraz instytucji kontrolujących podmioty na rynku ubezpieczeniowym; pełny wymiar ochrony ubezpieczeniowej oraz powszechny dostęp do ubezpieczeń dotyczących podstawowych ryzyk ubezpieczeniowych; szybkość wypłaty odszkodowań/świadczeń jako wyraz efektywności działania firm ubezpieczeniowych; kwalifikacje personelu obsługującego klienta na rynku ubezpieczeń oraz jego stosunek do spraw i problemów klienta; poziom świadomości ubezpieczeniowej, który określa społeczne warunki życia społeczeństwa oraz zadowolenie z tych warunków: 13 - postrzeganie zagrożeń - znajomość dóbr i usług zaspokajających potrzeby bezpieczeństwa 12 ECU obowiązywała w tym okresie powszechnie w krajach UE, w roku 1999 zastąpiło ją EURO; 13 [10], s

13 - znajomość firm ubezpieczeniowych i oferowanych przez nie warunków ubezpieczeń oraz warunków obsługi - poziom dotychczasowej konsumpcji usług ubezpieczeniowych - oceny korzyści wynikających z ochrony ubezpieczeniowej i innych środków zaspokajających potrzebę bezpieczeństwa - zamierzeń w zakresie korzystania z ochrony ubezpieczeniowej. Przyszłość sektora ubezpieczeniowego w Polsce zależy od poprawy stanu świadomości ubezpieczeniowej społeczeństwa (tę uważa się za główną barierę wzrostu rynku ubezpieczeniowego) oraz wzrostu realnych dochodów, zarówno tych rejestrowanych w skali makro (PKB), jak i w skali mikroekonomicznej (w gospodar stwach domowych i przedsiębiorstwach). Rolą państwa jest pomoc w przeobrażeniu postaw i mentalności, tworzenie zachęt w zakresie ubezpieczeń na życie i ubezpieczeń emerytalnych, realizacja liberalnej polityki podatkowej w stosunku do podmiotów korzystających z ochrony ubezpieczeniowej, by czynniki te nie stały się rzeczywistą przeszkodą integracji z krajami wysokorowiniętymi. BIBLIOGRAFIA [1] Biuletyny PUNU za lata 1995, 1996, 1997, 1998, 1999 [2] Biuletyny Statystyczne GUS za lata [3] Daszkowska M.: Usługi: promocja, rynek, marketing. Wydawnictwo PWN. Warszawa 1998 [4] informacje ze stron internetowych PIU ( [5] informacje ze stron internetowych PUNU ( raport za rok 1999 oraz za I połowę roku 2000 [6] Lis S. (red.): Transformacja gospodarki polskiej, doświadczenia i wyzwania. Polska Akademia Nauk Oddział w Krakowie. Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 22. Wydawnictwo i Drukarnia Secesja. Kraków 1996; Sułkowska W.: Przemiany na polskim rynku ubezpieczeń gospodarczych w latach [7] Mongiało D.: Cechy charakterystyczne rynku usług i jego struktura w Unii Europejskiej. Ekonomista nr 1/2000, s [8] Rocznik Statystyczny GUS za lata 1996, 1999 i 2000 [9] Różycki P.: Rynek ubezpieczeniowy w Danii. Asekuracja & Re nr 9/1999, s [10] Sułkowska W. (red.): Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeń. Zakamycze 2000