Wyższe wykształcenie jako element rehabilitacji społecznej i zawodowej w opinii niepełnosprawnych studentów uczelni wrocławskich

Transkrypt

1 76 Orzecznictwo Lekarskie 2008, 5(2): Wyższe wykształcenie jako element rehabilitacji społecznej i zawodowej w opinii niepełnosprawnych studentów uczelni wrocławskich Higher education as a element of social and professional rehabilitation in opinion of disabled students from Wroclaw s Universities Katarzyna Połtyn-Zaradna, Ludmiła Waszkiewicz, Katarzyna Zatońska Katedra i Zakład Medycyny Społecznej Akademii Medycznej imienia Piastów Śląskich we Wrocławiu Streszczenie W 2002 roku w Polsce osoby niepełnosprawne stanowiły 14,3% ogółu ludności kraju. Zaledwie 4,6% osób niepełnosprawnych posiadało wyższe wykształcenie. Posiadanie odpowiednich kwalifikacji jest zarówno dla osób niepełnosprawnych, jak i pełnosprawnych warunkiem zaistnienia na rynku pracy, charakteryzującym się coraz większą konkurencyjnością. Cel. Celem niniejszej pracy było poznanie motywów podejmowania studiów i znaczenia posiadania wyższego wykształcenia dla osób niepełnosprawnych. Materiał i metoda. Anonimowe badania ankietowe przeprowadzono w roku akademickim 2003/2004, w ramach badania jakości życia niepełnosprawnych studentów uczelni wrocławskich. W badaniu wzięło udziały 172 osoby, które stanowiły 47,8% ogółu niepełnosprawnych studiujących na uczelniach wrocławskich. Motywy wyboru kierunku studiów badano w oparciu o bezpośredni wybór maksymalnie 3 spośród 6 prezentowanych z możliwością podania własnego motywu. Pozostałe pytania odnosiły się do procesu kształcenia oraz służyły poznaniu opinii o znaczeniu wyższego wykształcenia w aspekcie pracy zawodowej. Dane przeanalizowano z uwzględnieniem płci, stopnia niepełnosprawności, rodzaju niepełnosprawności oraz wieku powstania niepełnosprawności. Wyniki. Aż 90,1% studentów niepełnosprawnych za pierwszym razem została przyjęta na wybrany przez siebie kierunek. Głównym motywem wyboru kierunku studiów dla 90,4% badanych były zainteresowania, następnie zdobycie zawodu (55,3%) i perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej (38,7%). Aż 84,8% badanych jest przekonanych, że wyższe wykształcenie ułatwi im znalezienie pracy, a 91,3% chce pracować w zawodzie. Wnioski. Działania promujące znaczenie posiadania wyższego wykształcenia powinny być podejmowane na każdym etapie edukacji osób niepełnosprawnych. W działaniach tych należałoby podkreślać nie tylko zdobycie kwalifikacji zawodowych a w perspektywie osiągnięcie wyższej pozycji społecznej, ale również możliwość rozwijania swoich zainteresowań, udowodnienie sobie i innym, że dam radę, jak również integrację społeczną. Summary In 2002 disabled accounted for 14,3% of total population of Poland, barley 4,6% of disabled had graduated with a degree of higher education where overall score for Poland was 9,9%. Acquiring appropriate qualifications is for both disabled and nondisabled a critical issue for obtaining occupation. Aim. The Aim of this research was to learn about the motives of continuing the education and obtaining the degree of higher education by disabled people. Method and material. Throughout the academic year 2003/04 an anonymous questionnaire was run to research on quality of life of disabled students in Wroclaw. 172 disabled students, who accounted for 48% of all disabled studying in Wroclaw, participated and answered the questionnaire. The motives for choosing the course subject showed in marking max 3 out of 6 motives presented in the questionnaire. The data was analyzed with respect to sex, the degree and the type of disability, the age when the disability was acquired. Results. The majority of the students (90,1%) were accepted at the chosen study course after first attempt. The main motive for choosing the subject of the studies were the study interest (90,4% ). The second most frequently marked motive (55,3%) was to obtain the profession, then there was reaching of the higher social position (38,7%). Conclusions. The actions to promote the higher education should be taken at all stages of education of the disabled people. Such actions should underline the opportunity to obtain the professional qualifications and reaching, in respect to that, a higher social position but also the possibility do develop once interests, proving to oneself that I m going to make it. Key words: disabled students, motives for choosing the course subject, the perspectives for professional activity Słowa kluczowe: studenci niepełnosprawni, motywy wyboru kierunku studiów, perspektywy pracy zawodowej Orzecznictwo Lekarskie 2008, 5(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Katarzyna Połtyn-Zaradna Katedra i Zakład Medycyny Społecznej Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wrocław, ul. Bujwida 44, tel./fax 071/ , studium@msizp.am.wroc.pl

2 Połtyn-Zaradna K i wsp. Wyższe wykształcenie jako element rehabilitacji społecznej i zawodowej w opinii niepełnosprawnych Wprowadzenie Obecnie społeczny wymiar niepełnosprawności, czyli gwarantowana prawnie możliwość pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, jest traktowany na równi z wymiarem medycznym czy funkcjonalnym. Popularność zyskuje pogląd, że niepełnosprawności nie należy już definiować jako ograniczenia danej jednostki w korzystaniu z praw czy możliwości dostępnych osobom sprawnym, lecz jako nieprzystosowanie społeczeństwa (m.in. infrastruktury technicznej) do zapewniania tym osobom równego uczestnictwa w życiu [1,2,3,4]. W 2002 roku w Polsce osoby niepełnosprawne stanowiły 14,3% ogółu ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec Polski był osobą niepełnosprawną (w 1988 r. co dziesiąty, w 1978 r. co czternasty). Od spisu powszechnego przeprowadzonego 6 grudnia 1988 roku liczba osób niepełnosprawnych wzrosła aż o 46,1% (tj osób)[5]. Przeprowadzone w 2004 roku badanie stanu zdrowia ludności Polski wskazuje, że w porównaniu do NSP 2002 r. nastąpił wzrost liczby osób niepełnosprawnych w Polsce o ponad 630 tys. osób [6]. Pomimo, że odsetek niepełnosprawnych dzieci był najniższy w całej zbiorowości osób niepełnosprawnych, to jednak należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że w rozważanym okresie ( ) grupa ta charakteryzowała się najwyższą dynamiką wzrostu, co w przyszłości może przyczynić się do dalszego wzrostu rozmiarów zjawiska niepełnosprawności. W 1988 roku na 1000 osób w wieku 0-17 lat sześcioro było osobami niepełnosprawnymi, natomiast w 2002 roku na 1000 dzieci w wieku 0-15 lat niepełnosprawnych było aż 27 dzieci. Poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych w roku 2002 w porównaniu do wyników spisu z roku 1988 uległ podwyższeniu, choć nadal jest zdecydowanie niższy w porównaniu do ludności ogółem. W 2002 roku zaledwie 4,6% osób niepełnosprawnych posiadało wyższe wykształcenie w porównaniu do 9,9% ludności Polski. Posiadanie odpowiednich kwalifikacji jest zarówno dla osób niepełnosprawnych, jak i pełnosprawnych warunkiem zaistnienia na rynku pracy, charakteryzującym się coraz większą konkurencyjnością. Zatrudnienie dla osoby niepełnosprawnej, zgodnie z jej możliwościami i zainteresowaniami jest nie tylko sposobem na polepszenie sytuacji ekonomicznej, ale także niezbędnym warunkiem poczucia własnej wartości, integracji ze społeczeństwem, a co za tym idzie osiągnięcia wyższej jakości życia. Edukacja, zmierzająca do wyposażenia osoby niepełnosprawnej w określony zasób wiadomości i umiejętności, jest pierwszym podstawowym ogniwem rehabilitacji społecznej i zawodowej [7,8,9,10,11,12]. Jak wynika z przeprowadzonych badań [7] studenci niepełnosprawni uznają wyższe wykształcenie za wartość samą w sobie, ponadto posiadanie wyższego wykształcenia jest jednym z głównych uwarunkowań udanego życia. Jego zdobycie jest najważniejszym celem życiowym dla 52,6% badanych, a co za tym idzie przyczynia się do wzrostu jakości życia osób niepełnosprawnych. Cel Celem niniejszej pracy było poznanie motywów podejmowania studiów i znaczenia posiadania wyższego wykształcenia dla osób niepełnosprawnych. Materiał i metoda Anonimowe badania ankietowe przeprowadzono w roku akademickim 2003/2004, w ramach badania jakości życia niepełnosprawnych studentów uczelni wrocławskich, wśród 95,6% ogółu osób niepełnosprawnych studiujących na uczelniach wrocławskich. Ankieta była rozprowadzana za pośrednictwem dziekanatów i bezpłatnie odsyłana drogą pocztową. Dla osób słabo widzących i niewidomych kwestionariusz ankiety został opracowany w alfabecie Braille a. Kwestionariusz ankiety był również dostępny w formie elektronicznej na stronie internetowej Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu. Otrzymano 175 wypełnionych ankiet z czego, po weryfikacji, 172 ankiety poddano opracowaniu statystycznemu. Kobiety stanowiły 54,3% badanych. Zdecydowana większość badanych (91,4%) to osoby w wieku lat. W badaniu udział wzięli studenci ze wszystkich lat studiów. Najliczniejszą grupę tworzą studenci z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (64%), następnie osoby ze stopniem lekkim (23,3%), najmniej liczną studenci ze znacznym stopniem niepełnosprawności (12,3%). Ze względu na rodzaj niepełnosprawności deklarowanej przez studentów wyodrębniono cztery rodzaje niepełnosprawności. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby z niepełnosprawnością ruchową (62 osoby), kolejno osoby z innym rodzajem niepełnosprawności (58 osób), osoby z niepełnosprawnością sensoryczną (42 osoby), najmniej liczną osoby z niepełnosprawnością sprzężoną (9 osób). Ze względu na rok życia, w którym powstała niepełnosprawność wyodrębniono cztery grupy studentów spośród 166 osób, które określiły wiek powstania niepełnosprawności. Najliczniejszą grupę stanowili studenci, u których niepełnosprawność powstała do ukończenia 1 r.ż. (55 osób), a następnie studenci, u których niepełnosprawność powstała w okresie od 11 do 18 r.ż. (54 osoby), studenci, u których niepełnosprawność powstała w okresie od 2 do 10 roku życia (43 osoby), najmniej liczną grupę

3 78 Orzecznictwo Lekarskie 2008, 5(2): stanowili studenci, u których niepełnosprawność powstała po ukończeniu 18 roku życia ( 14 osób). Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz ankiety dotyczący jakości życia niepełnosprawnych studentów własnego autorstwa. Motywy wyboru kierunku studiów badane były w oparciu o bezpośredni wybór maksymalnie 3 spośród 6 prezentowanych z możliwością podania własnego motywu. Motywy prezentowane to: zainteresowania, perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej, tradycje rodzinne, chęć wyjścia z domu, zdobycie zawodu, udowodnienie sobie lub innym. Pozostałe pytania kwestionariusza odnosiły się do przebiegu procesu kształcenia na poziomie wyższym oraz służyły poznaniu opinii o znaczeniu wyższego wykształcenia w aspekcie pracy zawodowej i chęci wykonywania pracy w zawodzie. Istotność statystyczna została oceniona testem chi-kwadrat Pearsona, przyjęto poziom istotności przy p 0,05. Kierunek i siła zależności w przypadku różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami została wyliczona przy pomocy współczynnika korelacji Q-Yule a. Dane zostały przeanalizowane z uwzględnieniem płci, stopnia niepełnosprawności, rodzaju niepełnosprawności (za wyjątkiem grupy niepełnosprawność sprzężona ), wieku powstania niepełnosprawności (za wyjątkiem grupy osób, u których niepełnosprawność powstała powyżej 18 r.ż.) oraz łącznie z uwzględnieniem płci i stopnia niepełnosprawności jak również płci i rodzaju niepełnosprawności. Ze względu na niskie liczebności grup nie można było przeprowadzić analizy z uwzględnieniem wszystkich cech łącznie. Wyniki Nałożone struktury wieku i roku studiów wskazują, że badani studenci niepełnosprawni z reguły realizują program studiów zgodny z wyznaczonym przez polski system edukacji rozpoczynają studia w wieku 19 lub 20 lat w zależności od typu szkoły średniej, a następnie płynnie przechodzą przez system studiów. Zdecydowana większość studentów (90,1%) za pierwszym razem została przyjęta na wybrany przez siebie kierunek studiów. Wśród osób, które starały się o przyjęcie na studia więcej niż jeden raz istotnie statystycznie częściej były to kobiety ze znacznym stopniem niepełnosprawności (chi-kwadrat 5,911; p=0,05) oraz osoby, u których niepełnosprawność powstała w okresie do ukończenia 1 r.ż. (chi-kwadrat 6,985; p= 0,03). Głównym motywem wyboru kierunku studiów dla zdecydowanej większość badanych (90,4%) były zainteresowania. Warto zauważyć, że jest to motyw najczęściej wymieniany bez względu na płeć, stopień niepełnosprawności, rodzaj niepełnosprawności oraz wiek powstania niepełnosprawności. Drugim najczęściej wymiennym motywem przez ponad połowę studentów (55,3% ogółu badanych) było zdobycie zawodu, a następnie perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej (38,7%). Kolejno wymienianymi motywami było udowodnienie sobie i innym, (33,1%), chęć wyjścia z domu (13,0%), inne motywy (10,5%), które można określić mianem materialnych i związanych z potrzebą samorealizacji oraz tradycje rodzinne (7,5%). Zarówno w populacji badanych mężczyzn, jak i kobiet drugim najczęściej wymienianym motywem podejmowania studiów jest zdobycie zawodu. Odsetek osób wskazujących ten motyw jest istotnie wyższy w populacji mężczyzn (63,3%; chi-kwadrat 4,401; p=0,04, Q=0,32) niż kobiet (47,3%). Trzecim motywem w populacji mężczyzn jest perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej (40,5%), a w populacji kobiet udowodnienie sobie i innym, (37,6%). Chęć wyjścia z domu to motyw w większym stopniu decydujący o podjęciu studiów przez kobiety (chi-kwadrat 4,210; p=0,04, =0,46). Całość zróżnicowań motywów kontynuowania edukacji na wyższym stopiu ze względu na płeć opisują dane zawarte w tabeli I. Tabela I. Motywy wyboru kierunku studiów niepełnosprawnych studentów uczelni wrocławskich Ogółem Mężczyźni Kobiety Chi-kwadrat Q-Yule a* Zainteresowania 90,4% 93,7% 87,1% Perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej 38,7% 40,5% 36,6% Tradycje rodzinne 7,5% 7,6% 7,5% Chęć wyjścia z domu 13,0% 7,6% 18,3% 4,210 p=0,04 0,46 Zdobycie zawodu 55,3% 63,3% 47,3% 4,401 p=0,04 0,32 Udowodnienie sobie lub innym, 33,1% 27,8% 37,6% Inne 10,5% 10,1% 10,6% *znak + wskazuje na mężczyzn, znak - wskazuje na kobiety

4 Połtyn-Zaradna K i wsp. Wyższe wykształcenie jako element rehabilitacji społecznej i zawodowej w opinii niepełnosprawnych Stopień niepełnosprawności różnicuje motywy decydujące o podejmowaniu studiów. Udowodnienie sobie i innym, było drugim najczęściej wymienianym motywem studiowania w populacji osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności, a osoby z umiarkowanym i lekkim stopniem niepełnosprawności wskazały ten motyw jako czwarty (chi-kwadrat 10,93; p=0,01). Także kobiety ze znacznym stopniem niepełnosprawności wskazały ten motyw jako drugi, a kobiety z umiarkowanym i lekkim stopniem niepełnosprawności jako czwarty (chi-kwadrat 6,345; p=0,04; df=2). Również dla mężczyzn ze znacznym stopniem niepełnosprawności jest to drugi najważniejszy motyw kontynuowania edukacji, przy czym mężczyźni z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wskazali go jako czwarty, a mężczyźni z lekkim stopniem niepełnosprawności jako piąty powód podjęcia studiów (chi-kwadrat 6,239; p=0,04). Całość zróżnicowań motywów studiowania ze względu na stopień niepełnosprawności oraz płeć i stopień niepełnosprawności opisują dane w tabeli II. Rodzaj niepełnosprawności nie różnicuje istotnie statystycznie motywów wyboru kierunku studiów. Bez względu na rodzaj niepełnosprawności oraz płeć i rodzaj niepełnosprawności drugim najczęściej wymienianym motywem podejmowania studiów wyższych jest chęć zdobycia zawodu. Trzecim najczęściej wskazywanym motywem przez osoby z niepełnosprawności ruchową bez względu na płeć jest chęć udowodnienia sobie i innym,, zaś w przypadku osób z niepełnosprawnością sensoryczną bez względu na płeć oraz osób z innym rodzajem niepełnosprawności bez względu na płeć perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej. Za wyjątkiem osób, u których niepełnosprawność powstała w okresie od 11 do 18 r.ż., które jako drugi motyw podjęcia studiów wskazały udo Tabela II. Motywy wyboru kierunku studiów niepełnosprawnych studentów uczelni wrocławskich z uwzględnieniem stopnia oraz płci i stopnia niepełnosprawności w liczbach bezwzględnych Znaczny stopień Umiarkowany stopień Lekki stopień Chi-kwadrat niepełnosprawności niepełnosprawności niepełnosprawności OGÓŁEM Zainteresowania Perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej Tradycje rodzinne Chęć wyjścia z domu ,150; p=0,02; df=2 Zdobycie zawodu Udowodnienie sobie lub innym, ,93; p=0,01 10,93; p=0,01, df=2 Inne MĘŻCZYŹNI Zainteresowania Perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej Tradycje rodzinne Chęć wyjścia z domu Zdobycie zawodu Udowodnienie sobie lub innym, ,93; p=0,01 8,144; p=0,02, df=2 Inne KOBIETY Zainteresowania Perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej Tradycje rodzinne Chęć wyjścia z domu Zdobycie zawodu Udowodnienie sobie lub innym, ,93; p=0,01 6,345; p=0,04; df=2 Inne 0 8 8

5 80 Orzecznictwo Lekarskie 2008, 5(2): Tabela III. Motywy wyboru kierunku studiów niepełnosprawnych studentów uczelni wrocławskich z uwzględnieniem wieku powstania niepełnosprawności w liczbach bezwzględnych Niepełnosprawność Niepełnosprawność Niepełnosprawność Chi-kwadrat powstała do ukończenia powstała w okresie powstała w okresie 1 r.ż. od 2 do 10 r.ż. od 11 do 18 r.ż. OGÓŁEM Zainteresowania Perspektywa osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej Tradycje rodzinne Chęć wyjścia z domu Zdobycie zawodu Udowodnienie sobie lub innym, ,239; p=0,04; df=2 Inne wodnienie sobie i innym,, pozostali wskazali na zdobycie zawodu (chi-kwadrat 6,239; p=0,04). W pozostałych przypadkach nie stwierdza się istotnie statystycznych różnic pomiędzy częstością wskazań a wiekiem powstania niepełnosprawności (tab. III). Zdecydowana większość niepełnosprawnych studentów (84,8%) jest przekonana, że posiadanie wyższego wykształcenia ułatwi im znalezienie pracy. Odsetek ten jest nieco wyższy w populacji kobiet (86,0%) niż mężczyzn (83,5%). Jedyną zmienną, która w sposób istotnie statystyczny różnicuje przekonania o znaczeniu posiadania wyższego wykształcenia jest wiek powstania niepełnosprawności. Przekonanie to wzrasta wraz z czasem trwania niepełnosprawności (chi-kwadrat 9,798; p=0,01; df=2). Aż 53 z 55 osób, u których niepełnosprawność powstała w okresie do ukończenia 1 r.ż. jest przekonanych, że ukończenie studiów ułatwi im znalezienie pracy, w grupie osób, u których niepełnosprawność powstała w okresie pomiędzy 2 a 10 r.ż. przekonanych jest 32 z 43 osób, a w grupie osób, u których niepełnosprawność powstała w okresie pomiędzy 11 a 18 r.ż. przekonanych jest już tylko 44 z 54 osób. Aż 91,3% niepełnosprawnych studentów deklaruje chęć podjęcia pracy w zawodzie. Mężczyźni istotnie statystycznie częściej wymieniali jako główny motyw wyboru kierunku studiów zdobycie zawodu i również istotnie statystycznie częściej deklarowali chęć podjęcia pracy w zawodzie (chi-kwadrat 4,449; p=0,03; Q=0,59). Chęć pracy w zawodzie wrasta wraz ze wzrostem stopnia niepełnosprawności (chi-kwadrat 12,952; p=0,01; df=2). Wszyscy studenci ze znacznym stopniem niepełnosprawności zadeklarowali chęć podjęcia pracy w zawodzie, ze 110 badanych z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w zawodzie nie chce pracować 6 osób, zaś z 40 studentów z lekkim stopniem niepełnosprawności aż 9 osób. Wzrost chęci podjęcia pracy w zawodzie wrasta wraz ze stopniem niepełnosprawności także w populacji kobiet (chikwadrat 7,562; p=0,02). Wszystkie studentki ze znacznym stopniem niepełnosprawności deklarują chęć podjęcia pracy zawodowej, z 54 badanych z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w zawodzie nie chce pracować 5 kobiet, zaś z 25 studentek z lekkim stopniem niepełnosprawności aż 7 kobiet. Rodzaj niepełnosprawności i wiek powstania niepełnosprawności nie różnicują chęci podjęcia pracy w zawodzie. Wnioski Chociaż w ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się problematyce zatrudniania osób niepełnosprawnych (jak np. w kampanii społecznej Niepełnosprawni Pełnosprawni w pracy ). Jednak zbyt mało akcentuje się znaczenie edukacji osób niepełnosprawnych i to na każdym jej etapie, zarówno w aspekcie zdobycia kwalifikacji zawodowych oraz w aspekcie rehabilitacji społecznej. Działania promujące znaczenie posiadania wyższego wykształcenia powinny być podejmowane na każdym etapie edukacji osób niepełnosprawnych. W działaniach tych należałoby podkreślać nie tylko zdobycie kwalifikacji zawodowych a w perspektywie osiągnięcie wyższej pozycji społecznej, ale również możliwość rozwijania swoich zainteresowań, udowodnienie sobie i innym, że dam radę oraz integrację społeczną.

6 Połtyn-Zaradna K i wsp. Wyższe wykształcenie jako element rehabilitacji społecznej i zawodowej w opinii niepełnosprawnych Piśmiennictwo 1. Uchwała z dnia 1 sierpnia 1997 roku Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Dz.U. z 1997 roku, Nr 50, poz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych. W: Wybór dokumentów-materiały szkoleniowe. MPiIPS, Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Warszawa Nieradko B, Borzęcki A. Pojęcie niepełnosprawności w świadomości studentów III roku Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Lublinie. Problemy Higieny 2003, Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe Cz. I. GUS, Warszawa Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe Cz. I. GUS, Warszawa Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r. GUS, Warszawa Połtyn-Zaradna K. Niepełnosprawność w opinii studentów Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu. Pedagog Szk Wyż 2004: Chłoń-Domińczak A, Poznańska D. Promocja zatrudniania osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Proponowane działania w Polsce. Międzynarodowa Organizacja Pracy International Latour Office, Murghy G, Brown D, Athansou J, Foreman A, Young A. Labor force participation and employment among sample of Australian patients with spinal cord injury. Spinal Cord 1997, Rzedzicka KD. Ludzie z niepełnosprawnością a uniwersytet - niektóre dylematy. [w]: Kosakowski C, Krause A, Przybyliński S. Pomiędzy teorią a praktyką. Wyd Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego Olsztyn Biniakiewicz B. Wspomaganie osób niepełnosprawnych w ich wszechstronnym rozwoju. Rocznik Pedagogiki Specjalnej 1996, Kosakowski C. Refleksje o studiowaniu osób z poważną niepełnosprawnością. Rocznik Pedagogiki Specjalnej 1996, 7.