Stanisław Głaz SJ PSYCHOLOGICZNE PREDYKTORY PRZEŻYCIA RELIGIJNEGO MŁODZIEŻY

Transkrypt

1 Stanisław Głaz SJ PSYCHOLOGICZNE PREDYKTORY PRZEŻYCIA RELIGIJNEGO MŁODZIEŻY AKADEMIA IGNATIANUM W KRAKOWIE WYDAWNICTWO WAM KRAKÓW 2016

2 Akademia Ignatianum w Krakowie, 2016 ul. Kopernika Kraków tel faks wydawnictwo@ignatianum.edu.pl Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Filozoficznego Akademii Ignatianum w Krakowie Recenzenci Dr hab. Bogdan Lisiak, prof. AIK Dr hab. Czesław Noworol Redakcja Magdalena Pawłowicz Projekt okładki Andrzej Sochacki Typografia i łamanie Viktar Ivanou ISBN (AIK) ISBN (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel faks wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel /255 faks handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel e.wydawnictwowam.pl

3 Spis treści Wstę p 11 Część I Psychologiczne uwarunkowania doświadczenia religijnego i związanego z nim przeżycia religijnego 17 Rozdział I Doświadczenie religijne i związane z nim przeżycie religijne jako przedmiot badań interdyscyplinarnych Znaczenie terminu doświadczenie Rozumienie terminów doświadczenie religijne oraz przeżycie religijne Filozoficzne rozumienie doświadczenia religijnego Teologiczne rozumienie doświadczenia religijnego Poglądy psychologów na doświadczenie religijne i związane z nim przeżycie religijne Rodzaje doświadczenia religijnego Przebieg doświadczenia religijnego, jego cechy i zalety Rozumienie doświadczenia religijnego i związanego z nim przeżycia religijnego, przyjęte w tej pracy Zakres badań psychologicznych nad doświadczeniem religijnym i związanym z nim przeżyciem religijnym 44 Podsumowanie 52

4 6 Spis treści Rozdział II Psychologiczne predyktory doświadczenia religijnego i związanego z nim przeżycia religijnego Wartości jako przedmiot zainteresowań psychologii Sens życia w rozumieniu psychologów Sumienie w ujęciu psychologicznym Altruizm jako kategoria psychologiczna Empatia w poglądach psychologów 74 Podsumowanie 78 Część II Badania empiryczne nad uwarunkowaniami psychologicznymi przeżycia religijnego 81 Rozdział III Metodologia badań własnych dotycząca przeżycia religijnego młodzieży Założenia wynikające z części teoretycznej Specyfikacja problemu badawczego Sformułowanie pytań i hipotez badawczych Charakterystyka zastosowanych narzędzi badawczych Osoby badane i sposób przeprowadzenia badań Procedura badawcza 102 Rozdział IV Wartości, cechy osobowości i przeżycie religijne młodzieży studiującej Preferencja wartości i poziom zmiennych osobowościowych oraz przeżycia religijnego młodzieży studiującej Związek wartości i cech osobowości z przeżyciem religijnym młodzieży studiującej Związek wartości i cech osobowości z przeżyciem religijnym studiujących mężczyzn Związek wartości i cech osobowości z przeżyciem religijnym studiujących kobiet 117

5 Spis treści 7 Rozdział V Związek wartości i cech osobowości z przeżyciem religijnym w wytypowanych grupach młodzieży studiującej Charakterystyka grup młodzieży wyodrębnionych za pomocą analizy skupień pod względem stylów przeżycia religijnego Porównanie zmiennych osobowościowych i wartości w poszczególnych skupieniach młodzieży pod względem stylów przeżycia religijnego Zmienne osobowościowe oraz preferencja wartości młodzieży o wysokim i niskim poziomie przeżycia religijnego: obecności Boga i nieobecności Boga Poziom zmiennych osobowościowych oraz preferencja wartości młodzieży o wysokim i niskim poziomie przeżycia obecności Boga Poziom zmiennych osobowościowych i preferencja wartości młodzieży o wysokim i niskim poziomie przeżycia nieobecności Boga Wartości oraz przeżycie religijne młodzieży o wysokim i niskim poziomie sensu życia Poziom przeżycia religijnego oraz preferencja wartości młodzieży o wysokim i niskim poziomie sensu życia Związek wartości z przeżyciem religijnym młodzieży o wysokim i niskim poziomie sensu życia Wartości oraz przeżycie religijne młodzieży o wysokim i niskim poziomie altruizmu Poziom przeżycia religijnego oraz preferencja wartości młodzieży o wysokim i niskim poziomie altruizmu Związek wartości z przeżyciem religijnym młodzieży o wysokim i niskim poziomie altruizmu Wartości i przeżycie religijne młodzieży o wysokim i niskim poziomie empatii Poziom przeżycia religijnego oraz preferencja

6 8 Spis treści wartości młodzieży o wysokim i niskim poziomie empatii Związek wartości z przeżyciem religijnym młodzieży o wysokim i niskim poziomie empatii Wartości oraz przeżycie religijne młodzieży o wysokim i niskim poziomie wrażliwości sumienia Poziom przeżycia religijnego oraz preferowane wartości młodzieży o wysokim i niskim poziomie wrażliwości sumienia Związek wartości z przeżyciem religijnym młodzieży o wysokim i niskim poziomie wrażliwości sumienia 147 Rozdział VI Analiza równań strukturalnych dotycząca związku płci, wartości i sensu życia z przeżyciem religijnym młodzieży Związek wartości i sensu życia z przeżyciem obecności Boga i nieobecności Boga Związek płci i wartości z przeżyciem obecności Boga i nieobecności Boga 159 Rozdział VII W kierunku poszukiwania syntetycznej teorii i praktycznej aplikacji psychologiczno-pastoralnej własnych badań Problematyka pracy i metody badań Weryfikacja przyjętych hipotez Interpretacja psychologiczna statystyk opisowych na podstawie uzyskanych wyników badań empirycznych Interpretacja psychologiczna związku wartości i cech osobowości z przeżyciem religijnym młodzież Interpretacja psychologiczna wyników analizy regresji: udział wartości i cech osobowości w przeżyciu religijnym młodzieży Analiza wyników równań strukturalnych oraz ich interpretacja psychologiczna Synteza interpretacji psychologicznej 216

7 Spis treści 9 8. Refleksja psychologiczno-pastoralna Praktyczne wskazówki psychologiczno-pastoralne osobowości z przeżyciem religijnym młodzież 220 Zakoń czenie 225 Bibliografia 229 Aneks 245 Summary 251

8

9 Wstęp W latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia na gruncie psychologii miał początek nowy kierunek o charakterze personalistycznym. Zrodził się on jako reakcja na zredukowaną i jednostronną wizję człowieka, zaproponowaną szczególnie przez behawioryzm i psychoanalizę, która nie uwzględniała wielu potencjalnych właściwości człowieka. Przedstawiciele nurtu personalistycznego Caruso (1953) i Frankl (1971) ukazują i interpretują ludzką rzeczywistość w kategorii osoby, a bycie osobą nie jest przez nich sprowadzane do rzeczywistości biologiczno-fizjologicznej, ani też do sumy procesów, mechanizmów i jedynie potrzeb natury psychologicznej. Istotą człowieka jest bycie wolnym i odpowiedzialnym. Trudno jest mówić o skutecznym rozwoju życia osobowościowegoi religijnego bez wzięcia pod uwagę intencjonalności człowieka i specyficznej dla niego zdolności do przekraczania aktualnego stanu rozwoju, jak i własnych ograniczeń. Na życie osobowe człowieka składa się cały zespół właściwości, a także funkcji, które związane są z jego świadomością i wolnością woli. Wprawdzie osoba ludzka przejawia się i uzewnętrznia w swej rzeczywistości somatycznej, psychicznej i duchowej, ale nie zamyka się w żadnym z tych wymiarów rozwojowych. W pracy przyjęto, zgodnie z podejściem naukowców nurtu personalistycznego do człowieka, że wszyscy jesteśmy sobie równi, ale tylko w sensie transcendentnym, tzn. wszyscy mamy odniesienie do drugiego człowieka, do otaczającego nas świata, możemy nawiązywać relację z drugim, a także z Bogiem na tyle, na ile wyrażamy na to wewnętrzną zgodę. Odwołując się do analizy egzystencjalnej bytu ludzkiego zgodnie z poglądami Frankla (1977), Popielskiego (2008b), Wolickiego (1999) przyjęto, iż osoba ludzka to jedność, która wyraża się w trójwymiarowości. Stanowią ją wymiary: biologiczno-fizjologiczny, psychiczno-społeczny i duchowy. Stąd człowiek i jego oso-

10 12 Wstęp bowość to nie tylko wyuczone reakcje na określone bodźce, zachowania drugich czy wpływ środowiska, ale coś więcej. To zdolności wraz z jego wolnymi, odpowiedzialnymi i twórczymi decyzjami i działaniami. Człowiek jest istotą rozumną i wolną w swoich działaniach. Sfera duchowa człowieka tworzy podstawę do tego, aby zachowując relacje ze sobą, innymi i Bogiem, mógł on rozwijać się w oparciu o własne możliwości i właściwości. Rozwój psychospołeczny natomiast będzie dotyczył ludzkich potrzeb, dążeń, a także aktywności społecznych, takich jak role życiowe, sympatie, relacje międzyludzkie. W procesie tym uczestniczą aktywnie ludzkie siły poznawcze, wolitywne i emocjonalne. W ten sposób człowiek realizuje i aktualizuje humanistyczne odniesienie do innych i zarazem religijne relacje do Boga. Efektem tego procesu jest jego dojrzała i autentyczna osobowość i religijność (Maslow 1973). Badacze świadomi metodologicznych możliwości, a równocześnie uwzględniając zmienność poszczególnych form religijności człowieka, oraz specyfikę faz rozwojowych, mogą dostarczyć wiele materiału na temat przeżycia religijnego jako jednej ze zmiennych wielowymiarowych życia religijnego. Idą one w kierunku zrozumienia doświadczenia religijnego i związanego z nim przeżycia religijnego od strony ludzkiej psychiki i osobowości człowieka religijnego, wskazują na psychologiczne determinanty i podstawy tego doświadczenia. Na gruncie nauk empirycznych badacze podejmowali próbę ukazania związku, jaki zachodzi pomiędzy osobowością człowieka a jego życiem religijnym (Głaz 2005a 2006a; Spilka, Macintosh 1997). Jednak ciągle zauważa się brak szczegółowych badań w tej dziedzinie. Podjęte w niniejszej pracy wyzwanie zmierza do przybliżenia tego zagadnienia współczesnemu człowiekowi. Rozprawa jest kontynuacją wcześniejszych poszukiwań, stąd liczne odwołania do poczynionych wcześniej analiz. Autor pracy, zainteresowany problematyką paradygmatu doświadczenia religijnego, tj. przeżyciem religijnym: obecności Boga i nieobecności Boga oraz jego predyktorami, takimi jak wartości, sens życia, wrażliwość sumienia, altruizm, empatia w życiu młodego człowieka, w niniejszej rozprawie przedstawi rozumienie tych zagadnień na gruncie nauk humanistycznych i społecznych, a także ukaże ich wzajemny związek.

11 Wstęp 13 Celem niniejszej pracy jest zatem: 1. Ukazanie rozumienia doświadczenia religijnego i związanego z nim przeżycia religijnego w poglądach filozofów, teologów i psychologów oraz ukazanie rodzajów i zalet tegoż doświadczenia. 2. Eksplikacja psychologicznych aspektów ludzkiego życia związanych z realizacją potencjalności człowieka na podstawie literatury przedmiotu. Dotyczą one m.in: wartości, sensu życia, empatii, altruizmu, wrażliwości sumienia. 3. Przeprowadzenie badań empirycznych wśród młodzieży studiującej i ukazanie stylów przeżycia religijnego. 4. Ukazanie związku wartości, sensu życia, empatii, altruizmu i wrażliwości sumienia z poziomem przeżycia religijnego: obecności Boga i Jego nieobecności wśród młodzieży studiującej. 5. Pokazanie związku wartości z przeżyciem religijnym: obecności Boga i Jego nieobecności w grupach młodzieży o wysokim i niskim poziomie sensu życia, empatii, altruizmu i wrażliwości sumienia. 6. Ukazanie, na podstawie literatury przedmiotu i bazie niniejszej analizy badań empirycznych, praktycznych aplikacji psychologiczno-pastoralnych związanych z integralnym rozwojem człowieka. Należy dodać, że przebieg analizy podjętego zagadnienia ma dwa cele: weryfikacyjny i deskryptywny. Zadaniem pierwszego jest dokonanie weryfikacji postawionych hipotez badawczych, drugi zaś ma ukazać zależności, które widoczne są w wyniku przeprowadzonej analizy badań. Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. W części teoretycznej zostanie przedstawione rozumienie doświadczenia religijnego i związane z nim przeżycie religijne na gruncie nauk humanistycznych i społecznych, a także aspektów dotyczących ludzkiego życia. Rozdział pierwszy prezentuje problem doświadczenia religijnego w poglądach filozofów, teologów i psychologów, z uwzględnieniem jego rodzajów i zalet. Zawiera on także omówienie badań psychologicznych nad tym fenomenem. Rozdział drugi poświęcony jest problematyce osoby ludzkiej i psychologicznym aspektom ludzkiego życia, takim jak wartości, wrażliwość sumienia, sens życia, altruizm, empatia, wraz z uwzględnieniem ich znaczenia w procesie kształtowania się osobowości człowieka.

12 14 Wstęp W części empirycznej zaś zostaną ukazane psychologiczne uwarunkowania przeżycia religijnego: obecności Boga i Jego nieobecności. W rozdziale trzecim przedstawiona jest problematyka metodologiczna własnych badań nad przeżyciem religijnym młodzieży. Dotyczy ona specyfikacji problemu badawczego, a także sformułowania pytań badawczych, hipotez i celu badań. Ponadto zamieszczono tu opis metod badawczych, strategię własnych badań, opis sposobu przeprowadzenia badań oraz charakterystykę badanych osób. W rozdziale czwartym zaprezentowano związek wartości z cechami osobowości i przeżyciem religijnym obecnością Boga i nieobecnością Boga. W rozdziale piątym są przedstawione style przeżycia religijnego, poziom i zakres zmiennych osobowościowych studentów o wysokim i niskim poziomie przeżycia religijnego: obecności i nieobecności Boga, a następnie związek wartości z przeżyciem religijnym: obecności i nieobecności Boga wśród młodzieży o wysokim i niskim poziomie sensu życia, altruizmu, empatii i wrażliwości sumienia. W rozdziale szóstym ukazano zależność przyczynowo-skutkową pomiędzy najbardziej cenionymi wartościami i sensem życia a przeżyciem obecności Boga i nieobecności Boga, a także między płcią, wartościami instrumentalnymi i finalnymi oraz przeżyciem obecności Boga i nieobecności Boga. W ostatnim, siódmym rozdziale, znajduje się weryfikacja hipotez, interpretacja psychologiczna statystyk opisowych uzyskanych w trakcie badań oraz interpretacja psychologiczna wyników analizy regresji: związku osobowości z przeżyciem religijnym: obecności Boga i Jego nieobecności u młodzieży studiującej. Ponadto będzie ukazana analiza wyników równań strukturalnych nawiązujących do powiązań płci, wartości i sensu życia z przeżyciem religijnym: obecności Boga i Jego nieobecności i ich interpretacja psychologiczna,a także zostaną zaprezentowane wskazania psychologiczno-pastoralne dotyczące integralnego rozwoju życia osobowościowego i religijnego młodzieży studiującej, wynikające z analizy podjętego zagadnienia. Refleksja nad całą pracą zachęca do wskazania, co zostało osiągnięte w niniejszej rozprawie. Trzeba powiedzieć, że zamierzony cel weryfikacyjny i deskryptywny został osiągnięty. W rozprawie przedstawiono nowy paradygmat doświadczenia religijnego: przeżycie obecności Boga i nieobecności Boga, które jest pochodną doświadczenia religijnego, ukazano jego

13 Wstęp 15 związek z wartościami i osobowością młodego człowieka, co stanowi pewne novum na gruncie nauk psychologicznych. Nasuwa się spostrzeżenie, że osobowość człowieka nie jest układem zamkniętym, wręcz przeciwnie. Ma odniesienie do siebie, do drugich osób, środowiska, w którym żyje, do Boga. Urzeczywistnia siebie poprzez podejmowanie działań motywowanych altruistycznie, empatyczne zaangażowanie wobec drugich, dobrze uformowane sumienie, wybór i realizację odpowiednich wartości, spełnia się w trakcie realizowania sensu własnego życia, występującego przeżycia religijnego: obecności i nieobecności Boga. Podjęta analiza zagadnienia wskazuje na ważność i aktualność rozważanego problemu. Dziś w okresie przemian społeczno-kulturowych, w dobie poszukiwania nowych rozwiązań w sposobach wychowaniu młodego człowieka, okresie odchodzenia młodzieży od jednych wartości na rzecz innych, w dobie zagubienia sensu życia coraz częściej mówi się o potrzebie integralnego rozwoju człowieka. Zaniedbania w tej dziedzinie spowodowane są zwykle brakiem całościowego spojrzenia na człowieka i jego rolę w życiu rodzinnym, społecznym. Badania wskazują jak ludzie często hołdują nadmiernie zdobyczom nauk technicznych, zaniedbując rozwój życia religijnego. Notuje się coraz więcej zaburzeń emocjonalnych i psychicznych, a nawet duchowych, wśród wielu młodych ludzi. Liczni badacze sugerują (Fontana 2003; Meissner 2000), że najczęściej spowodowane są one właśnie brakiem całościowego rozwoju młodego człowieka, bądź zaniedbaniem rozwoju życia religijnego. Niniejsza rozprawa ma na celu wskazanie instytucjom wychowawczym ważności integralnego rozwoju osoby ludzkiej. Człowiek staje się w pełni sobą, gdy realizuje swoje wrodzone potencjalności na poziomie psychicznym i duchowym. Brak prawidłowego rozwoju prowadzi często do zaburzeń rozwojowych. Wreszcie, celem prezentowanej pracy jest ukazanie, że dobrostan człowieka i jego szczęście tkwią we wszechstronnym rozwoju, który stanowi zadanie ludzkiego życia.