WYŻSZA SZKOŁA EKONOMII I INNOWACJI W LUBLINIE POSTAWY STUDENTÓW WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Transkrypt

1 WYŻSZA SZKOŁA EKONOMII I INNOWACJI W LUBLINIE WYDZIAŁ PEDAGOGIKI i PSYCHOLOGII PEDAGOGIKA SZKOLNA I OPIEKUŃCZA MAŁGORZATA GRABOWSKA P/Z/5158 POSTAWY STUDENTÓW WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Praca magisterska napisana na Wydziale Pedagogiki i Psychologii pod kierunkiem dr Alicji Olszak Lublin 2011

2 Motto:,, Dzięki Tobie (Jezu), Niepełnosprawność nie jest ostatnim słowem w życiu. Ostatnim słowem jest miłość, Twoja miłość, która nadaje sens życiu. Jan Paweł II,,Osoby niepełnosprawne w pełni są podmiotami ludzkimi z należnymi im wrodzonymi, świętymi i nienaruszalnymi prawami, Które mimo ograniczeń i cierpień wpisanymi w ich ciało i władze, Stanowią jednak o szczególnym znaczeniu godności i wielkości człowieka. Jan Paweł II rozdział XXII Encykliki Laborem exercenes

3 Spis treści Wstęp...4 Rozdział I Wprowadzenie w terminologię związaną z tematem pracy Pojęcie postawy w literaturze Charakterystyka komponentów postawy Rodzaje postaw wobec osób niepełnosprawnych Niepełnosprawność i jej rodzaje Niepełnosprawność, a postawy osób zdrowych...22 Rozdział II Wartości uznawane przez społeczeństwo Pojęcie wartości i rodzaje wartości w literaturze Wartości altruistyczne i egoistyczne Postawy, a system wartości osób zdrowych Tolerancja czy dyskryminacja osób zdrowych?...34 Rozdział III Problematyka tematu pracy Cele pracy Ogólne postawy studentów badania z literatury Problem i pytania badawcze Hipotezy, zmienne i wskaźniki Metody, techniki, narzędzia badawcze Przykładowe pytania ankietowe Definicja skali Bogardusa i sakli A. E. Sękowskiego Charakterystyka badanej grupy...46 Rozdział IV Analiza badań własnych Przedstawienie odpowiedzi na pytania ankietowe oraz na pytania, które zawiera każda ze skal w tabelkach Graficzna ilustracja wyników badań dla kierunku pedagogika Opis wyników badań dla kierunku pedagogika Ilustracja graficzna wyników badań dla kierunku psychologia Opisy wyników badań dla psychologii Podsumowanie wyników badań...69 Bibliografia

4 Wstęp Temat pracy magisterskiej brzmi: Postawy studentów wobec osób niepełnosprawnych. Niektórzy uważają, że jest to temat trudny inni, że zbyt ambitny. Dla mnie jednak nie ma rzeczy niemożliwych do przebrnięcia i uważam, że każde zagadnienie można opisać, należy tylko zebrać odpowiednie materiały i sięgnąć do literatury. Na pewno wiele osób zastanawia się dlaczego zdecydowałam się pisać na tak obszerny temat. Odpowiedź jest prosta, dlatego że interesują mnie problemy ludzi niepełnosprawnych oraz to czy potrafią ci ludzie odnaleźć się w otaczającym ich świecie, czy radzą sobie z codziennymi czynnościami, czy potrzebują pomocy osób zdrowych, w końcu jakie jest nastawienie ludzi zdrowych do nich, czy osoby zdrowe akceptują osoby niepełnosprawne czy też odwrotnie, unikają ich. Sama również jestem osobą nie w pełni sprawną i na co dzień spotykam się z różnymi postawami prezentowanymi wobec swojej osoby. Jedni mnie akceptują, inni są wobec mnie obojętni, pozostali odnoszą się do mnie negatywnie. Przyzwyczaiłam się do tego, że nie wszyscy będą mnie tolerować, akceptować i czuć się w moim towarzystwie komfortowo. Wydaje mi się, że dzieje się tak, ponieważ ludzie zdrowi- rówieśnicy ludzi niepełnosprawnych mają za mały kontakt z nimi i minimalną wiedze na ich temat. Nie tylko wyżej wymienione czynniki mają wpływ na stosunek młodych ludzi zdrowych do niepełnosprawnych, ale również środowisko rodzinne z jakiego młody człowiek pochodzi i przekazany mu przez rodziców system wartości. Aby przełamać barierę psychospołeczną między młodymi osobami sądzę, że wystarczy z nimi o tym szczerze rozmawiać, choć ludzie niepełnosprawni też powinni do nich podchodzić i otwarcie mówić o swoich problemach, by było lepiej i zapanowałyby leprze relacje między ludźmi pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi, a także by nie było podziałów na obozy lepszych i gorszych, co niestety obserwujemy. Jakie kroki w takim razie należy poczynić, by zlikwidować zaistniały podział wśród młodych ludzi na,,my niepełnosprawni i,,oni pełnosprawni oraz panujące w środowisku akademickim bariery komunikacyjne? 4

5 W pierwszej kolejności należy uświadomić zdrowym ludziom, że niepełnosprawność nie jest zjawiskiem strasznym, że z niepełnosprawnością da się żyć, następnie należy dać im do zrozumienia, że ludziom niepełnosprawnym każda forma pomocy jest potrzebna, choćby krótka rozmowa, tylko trzeba wykazać się odwagą, cierpliwością i nawiązać z nimi kontakt. Z przykrością stwierdzam, że niektórzy tego nie potrafią, ponieważ odczuwają lęk przed ludźmi niepełnosprawnymi, myślą że ludzie niepełnosprawni wyrządzą im krzywdę. Dlatego chciałabym, by ta praca magisterska posłużyła za przewodnik dla ludzi zdrowych, o tym jak postępować z niepełnosprawnymi, jakie postawy prezentować wobec nich? Najlepiej, by były to postawy pozytywne. Gdy niepełnosprawni poczują, że są akceptowani, że mogą komuś zaufać, zwierzyć się, że wśród zdrowych koleżanek i kolegów jest bezpiecznie i nic im nie grozi, wtedy zaczną opowiadać o sobie, o swoich problemach. Uważam, iż ludzie zdrowi zyskają na tym wiele, będą bogatsi o wiedzę na temat niepełnosprawności, a niepełnosprawni otwierając się zdobędą przyjaciół być może na całe życie. Gorzej będzie kiedy ktoś z pełnosprawnych wykorzysta tą wiedze przeciwko niepełnosprawnym, wtedy oni poczują się oszukani, zamkną się w sobie i nikt nic nie zyska, a wręcz straci. Prawidłowa integracja osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem i społecznością, w której żyją, wymaga spełnienia szeregu warunków, przede wszystkim psychologicznych i społecznych. Osoby niepełnosprawne muszą nie tylko chcieć włączyć się w społeczeństwo, ale także muszą być odpowiednio do tego przygotowane. 1 Powinno uświadomić się ludziom niepełnosprawnym, jak wiele człowiek może dać drugiemu człowiekowi, dając siebie i dzieląc się z nim swoim doświadczeniem. Społeczeństwo zaś musi chcieć przyjąć niepełnosprawnych swych członków na równych z innymi prawach i być do tego odpowiednio przygotowane 2, bowiem osobie niepełnosprawnej kontakt z rówieśnikami jest bardzo potrzebny, ponieważ grupa rówieśnicza zaspokaja potrzeby społeczne w postaci partycypacji, uznania społecznego i identyfikacji z 1 H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne, Warszawa 1987, s.17 2 Op. cit 5

6 zespołem (A. Giryński1987,s.78) 3. Już samo tylko uczestnictwo w grupie rówieśniczej w zależności od pełnionej w niej roli wzmacnia w większym lub mniejszym stopniu poczucie własnej wartości i społecznej przydatności jednostki. (M. Przetacznikowa ). Praca będzie składać się z IV rozdziałów. Pierwszy rozdział teoretyczny oparty będzie o informacje na temat postaw wobec osób niepełnosprawnych, występujących w literaturze, rodzajów niepełnosprawności i związanych z niepełnosprawnością problemów. Drugi rozdział dotyczyć będzie wartości. Będą to rozdziały ogromne, bogate w treść. Trzeci rozdział badawczy to rozdział, w którym nie będę koncentrować się już tyle na wiedzy książkowej tylko krótko zamierzam opisać wykorzystane w pracy dyplomowej metody, techniki i narzędzia badawcze, czyli ankietę własnej konstrukcji oraz II skale: Bogardusa, Sękowskiego. Następnie zamierzam dokonać dokładnej analizy zebranego materiału badawczego. Czwarty rozdział ostatni to rozdział podsumowujący wyniki przeprowadzonych badań, w którym postaram się podsumować zebrany materiał badawczy, dokonując opisu grypy badawczej otrzymam informacje i odpowiedź na pytanie jakie postawy prezentują studenci wobec osób niepełnosprawnych. W tym rozdziale zostanie też wykonana ilustracja graficzna wyników badań. W dalszej części pacy postaram się dokonać opisu zebranych wyników badań i podsumować je uwzględniając komponent poznawczy, emocjonalny i behawioralny postawy. 3 ( A. Giryński 1987, s. 78), [w:] Możliwości funkcjonowania osób niepełnosprawnych w roli studentów uczelni wyższych. Komunikat z badań, A. Witek, Z. Kazanowski. 4 (M. Przetacznikowa 1981), [w:] op.cit 6

7 Rozdział. I Wprowadzenie w terminologie tematu pracy. 1.1Pojęcie postawy w literaturze. Termin postawa i jego źródło są bardzo stare. W dobie oświecenia termin ten łączono z wolą człowieka i nadano mu łacińską nazwę,,aptitudo. Oznaczał on stałą dążność do czegoś. Termin ten wprowadzony został do nauk społecznych we wstępie do,,chłopa polskiego w Europie i Ameryce na oznaczenie procesów indywidualnej świadomości, determinujące zarówno aktualne, jak i potencjalne reakcje człowieka wobec świata społecznego. Autorzy ci proponowali by pojęcie postawy uczynić centralną kategorią psychologii społecznej. Jak rzadko, która propozycja spotkała się z pozytywnym przyjęciem. Definicje postawy z dziedziny psychologia społeczna:,, ( ) to przychylne lub nieprzychylne nastawienie do takich obiektów społecznych, jak ludzie, miejsca czy reguły postępowania.,,postawa jest umysłowym, neuronalnym stanem gotowości zorganizowanym przez doświadczenie i wywierającym ukierunkowujący lub dynamizujący wpływ na reakcje jednostki w stosunku do wszystkich obiektów i sytuacji z nią powiązanych. ( Allport, 1935, s. 810 ). 5,,Postawy [są] trwałymi systemami pozytywnych lub negatywnych ocen, emocjonalnych odczuć i tendencji do zachowania się za i przeciw obiektom społecznym. 6 ( Krech, Crutchfield i Ballachey, 1962,s 139 ). Według słownika pedagogicznego Wincentego Okonia 7,,postawa - jedno z podstawowych pojęć psychologii społecznej i socjologii używane w różnych znaczeniach. K. Obuchowski rozumie,,postawę jako względnie trwałą dyspozycje przejawiającą się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny lub negatywny stosunek emocjonalny do jakiegoś przedmiotu, osób sytuacji. Natomiast S. Mika,,postawę utożsamia z przekonaniem, traktując ją jako strukturę złożoną z elementów, które są rezultatem poznania danego przedmiotu, stosunku emocjonalnego doń oraz motywacji do określonego zachowania względem niego. 5 (Allport,1935, s.810), [w:],,psychologia społeczna t. I, Warszawa 1998, s.69 6 (Krech, Crutchfield i Ballachey), op.,cit. 7 W. Okoń,,, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa

8 Z kolei w słowniku psychologicznym Norberta Sillamy możemy natknąć się na takie wyjaśnienie pojęcia,, postawa.,,to sposób zachowania się w jakiejś sytuacji. Oznacza ukierunkowanie myśli, głębokie predyspozycje naszego umysłu, nasze nastawienie na pewne wartości ( wysiłek, pieniądze) itp.. 8 W książce psychologicznej pt.,,psychologia. Tajemnica ludzkich uczuć 9 postawy to ( nastawienia ) to połączenie przekonań i odczuć, które mogą ulec wpływom presji społecznej. W podręczniku J. Strelaua znajdujemy taką definicje postawy. Postawą wobec dowolnego obiektu, (przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby) nazywamy - nabywanie przekonań na temat właściwości obiektu. Podźwiękiem po trójskładnikowej definicji postawy jest przyjmowany tu pogląd, że trzy najważniejsze składniki genezy postawy to: - przeżycia emocjonalne związane z obiektem, - nabywanie przekonań na temat właściwości obiektu, - własne zachowania kierowane na obiekt. W książce 10 swojego autorstwa ks. Marian Zdzisław Stepulak pisze zwolennicy psychologii socjologizującej: I. L. Thurstone, E, J. Chave, C. D. Morgan, R. H. Turner i inni przedstawiają postawę jako zachowanie się człowieka wobec przedmiotów, siebie samego i innych ludzi, na którą składają się poglądy, wierzenia, przekonania moralne, zachowania tworzenie swoistych więzi społecznych. Najlepiej postawę według księdza określają przedstawiciele psychologii głębi i nowszych ujęć strukturalnych: K. Lewin, M.B. Smith, E. Katz postawą nazywają pewnego rodzaju strukturę psychiczną, składającą się z elementów, tworzącą zwartą całość przez którą człowiek odnosi się do przedmiotów lub innych ludzi. W pracy za W. Prężną przez,, postawę rozumie się względnie stałą predyspozycje podmiotu do pozytywnych lub negatywnych relacji (intelektualnych, emocjonalnych i behawioralnych ). Tak zdefiniowana postawa odznacza się względną trwałością, ma charakter bipolarny oraz ma swój przedmiot. 8 N. Sillamy,,,Słownik psychologii 9,, Psychologia. Tajemnice ludzkich uczuć, Gliwice 10 Ks. M. Z. Stępulak,,,Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości, Lublin

9 S. Nowak w książce J. Doroszewskiej 11 tak definiuje pojęcie postawa,, postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszącym tym emocjonalno- oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu. W proponowanym tu znaczeniu tego terminu, zgodnym z większością ujęć specjalistów, postawa jest zawsze postawą wobec czegoś, jest więc odniesiona subiektywnie do pewnego przedmiotu. Przedmiotem postawy może być pewien jednostkowy obiekt czy pewien konkretny jednostkowy człowiek,np. ojciec czy ulubiona zabawka. Może w grę wchodzić postawa wobec pewnej klasy przedmiotów, historycznie czy uniwersalnie pojmowanej. Termin postawa został przyjęty z socjologii. Psychologiczne aspekty postawy to ujęcie ze względu na osobowy charakter człowieka. Uwzględniamy tutaj trzy komponenty postawy: - poznawcze; - emocjonalno motywacyjne; - behawioralne. Te komponenty stanowią jednostki analizy postaw. W analizie tej chodzi o informacje o poszczególnych elementach istotnych dla przedmiotu postawy. Poznanie może mieć charakter sensoryczno motoryczny, może być konkretne i abstrakcyjne, włącznie z poznaniem źródeł. Może wziąć z elementem pozytywnym i negatywnym wyrażanym poprzez komponentę emocjonalno motywacyjną. Postawa charakteryzuje się stałym dążeniem motywacyjnym we współdziałaniu z przedmiotem postawy. Postawa wyraża się w zachowaniach, w sposobie interakcji w zachowaniu, ocenianiu i czynach. Wszystkie te trzy komponenty są wzajemnie uwarunkowane i powiązane. Jest to wskaźnikiem spójności postawy. Spójność to przejaw dojrzałości postawy. Człowiek dorosły o osobowości dojrzałej charakteryzuje się spójnością w kontekście tych trzech wymiarów. 11 J. Doroszewska,,,Pedagogika specjalna T. I, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1981, s

10 Pojęcie postawa ma wiele określeń, zawsze jednak odnosi się do jednostki ludzkiej, do jej odczuć, przekonań dotyczących otaczającego ją świata. 1.2 Charakterystyka poszczególnych komponentów postawy. Poniżej scharakteryzowano trzy komponenty postawy. Komponent poznawczy stanowią :wiedza o obiekcie postawy, postawy oraz przekonania dotyczące tego obiektu. Posiadana przez jednostkę wiedza może być opisywana ze względu na jej rozległość i prawdziwość. Zatem stopień rozbudowania komponentu poznawczego można uporządkować wzdłuż continuum: od podstaw, w których komponent poznawczy jest ledwie zarysowany sprawdzony do przekonania o istnieniu lub możliwości istnienia pewnego przedmiotu, do takich, w których wiedza o właściwościach i funkcjach przedmiotu postawy jest bardzo rozległa. Ważną role w komponencie poznawczym pełnią także przekonania, które również podlegają ocenie, bez względu na to, jak silnie rozbudowana jest wiedza o przedmiocie. Przekonania definiuje się jako,, intelektualny stan pewności o realności lub słuszności jakiegoś przedmiotu lub stanu rzeczy (T.Mędrzycki,1970, s. 25 ) 12. Powstają w procesie internalizacji wiedzy i stają się podstawą określenia własnych ocen. Zawierają one aspekt oceniający, czyli ocenę realności jakiegoś przedmiotu lub słuszności jakiegoś stanu rzeczy. Komponent afektywny (emocjonalny lub emocjonalno-oceniający w ujęciu Nowaka) może wyrażać się w postaci dodatnich lub ujemnych emocji oraz ocen związanych z przedmiotem postawy. Oceny te na poziomie werbalnym, wyrażają się w zastosowaniu następujących określeń: dobry, zły, słuszny, niesłuszny. Natomiast siła emocji wskazuje na intensywność postawy, pozwalając na uporządkowanie ich w sposób jednomiarowy, to znaczy od wartości dodatnich poprzez obojętne do silnie ujemnych (M. Marody 1976) 13 Komponent ten nadaje kierunek postawie, to znaczy określa w kategoriach: pozytywny, negatywny - stosunek do danego przedmiotu. 12 ( T. Mędrzycki,1970,s.25 [w:] A. Bujnowska, Uwarunkowania postaw studentów pedagogiki wobec osób niepełnosprawnych, Lublin (M. Marody, 1976), [w:] op., cit. 10

11 1973). 15 Program działania może być w postawach zdecydowanie określony ( Komponent behawioralny to,, mniej lub bardziej jednorodny zespół dyspozycji do zachowania się w określony sposób wobec obiektu postawy ( M. Marody 1976, s. 20 ). 14 W psychice człowieka istnieje skrystalizowany program działania wobec przedmiotu postawy. Program ten może być introspekcyjnie postrzegany przez posiadacza postawy jako zamiar, pragnienie, żądanie, czy poczucie powinności zachowania się w określony sposób. Za pośrednictwem składnika behawioralnego realizują się praktyczne zamierzenia człowieka, powstaje działanie o charakterze i kierunku wyznaczonym przez dwa pozostałe układy elementarne postawy: poznawczy i emocjonalny ( S. Nowak, zarówno jako kierunek i forma reagowania ) lub też tylko zaznaczony, ograniczony do wskazań zachowania się wobec obiektu postawy. Różni autorzy, jakkolwiek w wieloraki sposób określają postawy, biorą pod uwagę wszystkie trzy wymienione aspekty. T. Tomaszewski (1967), np. pisze:,, Kiedy mówimy o czyjejś postawie wobec jakiejś sprawy, to mamy na ogół na myśli: po pierwsze - jego wiedzę i przekonania na ten temat, po drugie - jego oceny i stosunek uczuciowy do sprawy, po trzecie to co zdolny jest w tej sprawie zrobić. 16 Widzimy, że te trzy komponenty postawy nakładają się na siebie i nie potrafią bez siebie istnieć. Czasami przy istnieniu określonej postawy jeden z nich może dominować lub mówimy wtedy o częściowej postawie, na przykład uczuciowej. 1.3 Rodzaje postaw wobec osób niepełnosprawnych. W literaturze możemy natknąć się na różnego rodzaju postawy wobec osób niepełnosprawnych. Najczęściej występujące to : postawa negatywna oraz postawa pozytywna. Postawa negatywna charakteryzuje się: istnieniem niechęci do inwalidy ( bądź grupy inwalidów ), do widoku samego inwalidztwa ( uszkodzenia), ujemnym 14 (M. Marody, 1976), [w:] op., cit. s (S. Nowak,1973), [w:] op., cit. 16 H. Larkowa,,,Postawy otoczenia wobec inwalidów, Warszawa

12 ocenianiem cech inwalidy oraz występowaniem chęci unikania kontaktu z inwalidą i widoku samego inwalidztwa, a także chęci działania przeciw inwalidzie lub inwalidom. Wymienione składniki emocjonalne, intelektualne i wolicjonalne, określające negatywną postawę wobec inwalidów, mogą występować wszystkie razem, bądź kilka razem, bądź każdy oddzielnie jako negatywne postawy emocjonalne, intelektualne i wolicjonalne. Autorzy amerykańscy mówią o postawie odtrącenia. Natomiast postawy pozytywne przejawiają się w: życzliwości i sympatii ( składnik uczuciowy ), akceptacji kontaktów z inwalidą lub inwalidami i chęci utrzymywania z nimi kontaktów ( składnik wolicjonalny) oraz pozytywna ocena cech inwalidy lub nawet ocena bardzo pozytywna, łącząca się z podziwem uznaniem i szacunkiem, jakie wzbudzają cechy osobowości i sposób zachowania się inwalidów ( składnik intelektualny ). 17 Mogą też występować postawy ambiwalentne, odnoszące się do osób niedojrzałych, neurotycznych, dwuwartościowe pozytywne i negatywne łącznie. Pojawiają się też postawy egocentryczne, agresywne mówi się, że są one niżej zorganizowane. Natomiast wyżej zorganizowane postawy to postawy allocentryczne, altruistyczne. Postawy allocentryczne rozwijają się przez dobry kontakt z otoczeniem, z drugim człowiekiem. Najwyższym rodzajem tych postaw jest miłość.,,miłość jest dźwignią życia, jakby największym impulsem natury ludzkiej do harmonii, do ładu, do nawiązania łączności między ludźmi, do życzliwej względem nich postawy. ( M. Grzegorzewska ). 18 Postawy wobec osób niepełnosprawnych i w dzisiejszych czasach są silnie zróżnicowane. Są one zależne od : - rodzaju niepełnosprawności, - przesądów panujących w społeczeństwie, 17 Op., cit 18 J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1998, s

13 - braku wiedzy społeczeństwa na temat osób niepełnosprawnych, - braku świadomości w społeczeństwie. Najwięcej przesądów powstało w odniesieniu do osób, których niepełnosprawność lub jej objawy są wyraźnie widoczne. Mniej wobec jednostek niedostosowanych społecznie. Wobec osób niepełnosprawnych wymienia się najczęściej trzy skrajne postawy społeczne: -pozytywną akceptującą, - negatywną odtrącającą odsuwanie od siebie jednostki niepełnosprawnej, bądź odsuwanie się od niej, odtrącanie jej, odrzucenie jej, mówiąc o odrzuceniu mamy na myśli stereotyp i uprzedzenie, - obojętności jest określeniem wewnętrznie sprzecznym, gdyż postawa zakłada jakiś najbardziej umiarkowany, emocjonalny stosunek do obiektu. Zdecydowanie negatywne postawy wobec osób niepełnosprawnych prezentują osoby, które mają minimalną wiedzę o tych ludziach. W ich przekonaniu osoba niepełnosprawna ma liczne ograniczenia w sprawności fizycznej i umysłowej, jest niesamodzielna, nieproduktywna, nieprzydatna nikomu i stanowi ciężar dla innych. Osoby prezentujące postawy negatywne unikają kontaktu z niepełnosprawnymi ludźmi i ich rodzinami. Zazwyczaj obwiniają się, że w trakcie kontaktu mogą przeżyć przykre uczucia, że nie potrafią się odpowiednio zachować. Nie podejmują kontaktów z rodzinami wychowującymi niepełnosprawne dzieci, a mieszkającymi w sąsiedztwie. Oprócz postaw: pozytywnych, negatywnych, ambiwalentnych, altruistycznych, allocentrycznych, egocentrycznych wyróżnić należy tu postawy typu,, mieć i postawy typu,, być. 19 Postawa być jest to postawa otwartego, ufnego, wielowymiarowego, pełnego wewnętrznego zaangażowania ustosunkowania się do świata ( wszystkiego co istnieje ) w różnych jego aspektach ( wszechświat, przyroda, temporalność, cierpienie inni ludzie własna osoba ). Jest to postawa wzrastającego dynamicznego 19 Ks. B. Grulkowski,,,Elementy motywacyjne postaw być i mieć,lublin

14 poczucia jedności ze wszystkim co istnieje oraz, wzrastającego wraz z tym poczuciem, odkrywania i doświadczenia własnej tożsamości i indywidualności. Cechami charakterystycznymi takiej postawy są : zachwyt i podziw wobec świata, uczucie wdzięczności, poczucie bezpieczeństwa ( pomimo uświadomionego i doświadczanego zła i tragizmu istniejącego w świecie ). Jest to postawa solidarności z ludźmi i postawa cechująca się świadomością wspólnoty ze wszystkim co istnieje. Człowiek o postawie być ma poczucie fascynacji światem, szuka prawdy o nim, jest radosny, spontaniczny, jest ustosunkowany twórczo do świata ma poczucie wolności i bezpieczeństwa. Jest wytrwały, wielkoduszny, cierpliwy, otwarty, dąży do urzeczywistnienia ideałów. Mimo świadomości,,skończoności ( przygodności własnego istnienia ) człowiek ma poczucie sensu, ważności i niepowtarzalności swojej egzystencji. Jest przekonany o istnieniu wieczności ( różnie rozumianej ). Postawę mieć można określić jednostronnego, pełnego niepokoju, osobowo biernego, tylko utylitarnego stosunku do świata w różnych jego aspektach ( wszechświat, przyroda, temporalność, cierpienie, inni ludzie, własna osoba ). Jest to postawa narastającego egocentryzmu, narastającego poczucia odrębności i obcości osoby własnej, i reszty świata. Jest to postawa uzależnionego od świata ( odczuwanego jako nieprzyjazny ) poczucia własnej tożsamości i wartości, które wzrastają w tej postawie tylko poprzez przeciwstawienie się i obojętność wobec świata oraz próby dominacji. Jest to postawa właściciela nie depozytariusza. Cechą charakterystyczną i dominującą w postawie mieć jest ciągłe poczucie niepewności i zagrożenia własnej osoby. Ponadto postawę tę cechują: wewnętrzny spokój, zahamowanie, poczucie zagrożenia płynącego od świata, ostrożność, koncentracja na sobie, utylitarne podejście do rzeczywistości, sztywność, schematyzm, podejrzliwość, bycie zazdrosnym, zmienność, szukanie przyjemności, konformizm, łatwość wydawania jednoznacznych opinii ( zwłaszcza na temat innych ludzi ), obawa przed śmiercią, tendencja do poruszania, koncentracja na rzeczywistości materialnej ( rzeczy, pieniądze ), zawężone zainteresowania, niepewność własnej wartości, lęk przed sytuacjami nowymi, niejasnymi, wymagającymi improwizacji. Można powiedzieć, że postawy,, być i,, mieć są 14

15 przeciwstawnymi ustosunkowaniami się wobec świata w różnych jego wymiarach ( aspektach ). Postawy te nachodzą na siebie i uzupełniają się wzajemnie bez postawy być nie było by postawy mieć i odwrotnie bez postawy mieć nie było by postawy być. To człowiek decyduje, którą z tych postaw przyjąć i kierować się w życiu. Natomiast postawy utajone są zapisem przeszłego doświadczenia, który wpływa na przychylne lub nieprzychylne odczucia, myśli czy działania wobec obiektów społecznych. 20 Istnieją także postawy osobiste dotyczące wyłącznie jednostki i obrazu samego siebie oraz postawy społeczne, rzutujące na grupy ludzkie ( wybory polityczne dokonywane przez jednostkę ). Jedne i drugie łączy to, że chodzi zawsze o ogół osobistych relacji na jakiś określony przedmiot : zwierzę, osobę, idee, czy wręcz rzecz. Każda postawa jak widać jest dwubiegunowa ( negatywna lub pozytywna, życzliwa lub nieżyczliwa ), ma też zawsze pewne natężenie ( od miłości do nienawiści, od pasji do obojętności ), można zatem mierzyć i porównywać ich intensywność. 21 Postawa,,być jest postawą twórczą, piękną, szlachetną i dobrą. Jest przepełniona wartościami humanistycznymi, dlatego jest niezbędna zarówno w procesie rewalidacji, jak i resocjalizacji. Dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz osoby nieprzystosowane społecznie trzeba ukierunkować na preferencje wartości humanistycznych, w tym na postawę i wartości bardziej,,być Niepełnosprawność i jej rodzaje W literaturze przedmiotu możemy znaleźć różne definicje osoby niepełnosprawnej. W podręczniku akademickim J. Strelaua określenie człowieka jako osoby niepełnosprawnej oznacza, że jego,, ( ) stan zdrowia fizycznego lub psychicznego powoduje trwałe lub długotrwałe utrudnienie, ograniczenie lub 20,,Psychologia społeczna t.i, Warszawa N. Sillamy,,,Słownik psychologii, miejsce wydania brak, A. Olszak,,, Studenci pedagogiki specjalnej w perspektywie postaw być i mieć, Lublin. 15

16 uniemożliwienie udziału w stosunkach społecznych i wypełniania ról według przyjętych kryteriów i obowiązujących norm. 23 Wydaje się, że ta powszechnie przyjęta w Polsce definicja odnosi niepełnosprawność do dwóch poziomów funkcjonowania człowieka. Z jednej strony podkreśla niepełnosprawność organizmu. W tym wypadku cały organizm lub poszczególne jego układy czy też narządy ( ruchowy, oddechowy, nerwowy, krążeniowy, receptoryczny itd. ) są niezdolne do wypełniania właściwych im funkcji, czyli są dysfunkcjonalne. Ten defekt biologiczny będziemy nazywali dysfunkcjonalnością organizmu. Z drugiej strony podkreśla się niepełnosprawność społeczną, która sprowadza się do niezdolności człowieka do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym pełnienia ról społecznych, wywiązywania się z zadań życiowych zgodnych z oczekiwaniami społecznymi, podejmowania odpowiedniej aktywności społecznej itd. Dysfunkcjonalność organizmu może być różnicowana ze względu na czas trwania: - dysfunkcjonalność krótkotrwałą, - dysfunkcjonalność długotrwałą, - dysfunkcjonalność trwałą. Z kolei w książce,,pedagogika specjalna pod redakcją W. Dykcika pojęcie,,niepełnosprawność obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny typowy dla ludzkiego życia. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej fizycznej. 24 H. Bach tam rodzaje niepełnosprawności, które,,mogą występować oddzielnie lub we wzajemnym powiązaniu i w różnych kombinacjach przy czym granice między nimi są dość płynne ( ). 25 Inwalidztwo - według A. Hulka inwalidą jest jednostka, u której istnieje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym ( w porównaniu 23 J. Strelau,,,Psychologia. Podręcznik akademicki t.iii, Gdańsk W. Dykcik, Pedagogika specjalna, Poznań 2007, s H. Bach (1985), (w:) Pedagogika specjalna, Poznań 2007, s

17 z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym ) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynności życia codziennego, pracą zawodową, udział w życiu codziennym oraz zajęciach w czasie wolnym od pracy. Jest to definicja bardzo szeroka, wskazująca na konsekwencje naruszenia niepełnosprawności w różnych sferach życia, poczynając od nauki szkolnej w przypadku dzieci niepełnosprawnych, aż po życie osobiste, społeczne dorosłego człowieka. 26 Termin,,inwalidztwo jak podaje K. Zabłocki odnosi się aktualnie głównie do prawnych aspektów problemu, stąd też,, inwalidą jest osoba częściowo lub całkowicie niezdolna do zatrudnienia z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu ( 1995, s. 11 ). 27 Według A. Sękowskiego,, pojęcie niepełnosprawności jest szersze niż termin inwalidztwo, które oznacza stan trwałego uszkodzenia organizmu. Natomiast J. Sowa 28 w swojej publikacji proponuje następującą definicje,,niepełnosprawności osoba niepełnosprawna to taka, której uszkodzenie i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe. Jego zdaniem pojęcie niepełnosprawności ma wymiar fizyczny, a upośledzenie aspekt społeczny. Według S. Kowalika,, niepełnosprawność człowieka - wywołana uszkodzeniem ciała lub chorobą przewlekłą może powodować dysfunkcjonalność organizmu, niepełnosprawność psychiczną i słabszą, mniejszą sprawność społeczną. 29,,Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia ogranicza albo uniemożliwia pełnienie zadań i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi. 30 Janusz Sowa w swym przewodniku dokonał następującego podziału niepełnosprawności: 26 A. Hulek ( 1969 s.18 ), (w:) Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1998, s (1995, s. 11), [w:] Osoba niepełnosprawna w społeczności akademickiej, Kraków 2005, s J. Sowa,,, Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1998, s S. Kowalik (1996), ( w: ) Pedagogika specjalna, Poznań 2007, s Dz.U.Z 1997r.nr123poz

18 - osoby z niepełnosprawnością sensoryczną- uszkodzeniem narządów zmysłowych, do których należą : a) osoby niewidome i niedowidzące, b) osoby niesłyszące i słabo słyszące, - osoby z niepełnosprawnością fizyczną, do których należą: a) osoby z niepełnosprawnością motoryczną- z uszkodzeniem narządu ruchu, b) osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych, - osoby z niepełnosprawnością psychiczną do których należą: a) osoby upośledzone umysłowo z niepełnosprawnością intelektualną, b) osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, c) osoby cierpiące na epilepsje z zaburzeniami świadomości. - osoby z niepełnosprawnością złożoną, a więc dotknięte więcej niż jedną niepełnosprawnością. Wystąpić mogą tutaj połączenia różnych wymienionych powyżej niepełnosprawności. Biorąc za kryterium podziału okres życia, w którym niepełnosprawność wystąpiła wyróżniamy: a) osoby niepełnosprawne od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieciństwa, b) osoby niepełnosprawne z powodu różnych chorób, c) osoby niepełnosprawne z powodu wypadków ( urazów pozazawodowych ), d) osoby niepełnosprawne z powodu działań wojennych ( inwalidzi wojenni, cywile, ofiary wojny ), e) osoby niepełnosprawne z powodu zmian spowodowanych starzeniem się organizmu i schorzeniami wieku starczego ( T. Majewski, 1995, s. 22 ). 31 Niepełnosprawność można podzielić jeszcze ze względu na przyczynę powstania: - niepełnosprawność wrodzoną ( wada wrodzona ), - niepełnosprawność nabytą powstała w następstwie choroby, bądź urazu. Ze względu na istotę uszkodzenia struktury i funkcji narządu lub układu: - niepełnosprawność narządu ruchu, -niepełnosprawność narządu zmysłu, - niepełnosprawność układów wewnętrznych, 18

19 - niepełnosprawność psychiczno umysłowa. Ze względu na rozmiar i zakres występujących nieprawidłowości : -niepełnosprawność jednorodna ( jeden narząd, bądź układ ), - niepełnosprawność skojarzona ( dwa i więcej narządy, bądź układy). Oprócz wyżej dokonanego podziału niepełnosprawności w literaturze wyróżniamy także inne kryteria wykonane przez innych autorów i autorki: Kryteria podziału niepełnosprawności wyróżnione przez J. Doroszewską: 1. Kryterium etiologiczne : a) Uszkodzenia wrodzone (w tym dziedziczne), b) Uszkodzenia nabyte w trakcie życia. 2. Kryterium czasu trwania : a) Trwałe, b) Okresowe. 3. Kryterium neuropsychologiczne. 4. Kryterium medyczne: a) Wydzielenie jednostek, zespołów i syndromów patologicznych, b) Określenie stopnia ciężkości stanów wyodrębnionych jednostek, zespołów i syndromów patologicznych, c) Konstruowanie prognozy. 5. Kryterium biopsychologiczne ( zasięg wpływu uszkodzenia na osobowość i jej funkcje ). 6. Kryterium pedagogiczne ( etapowe kryteria planowanych osiągnięć ). 7. Kryterium społeczne ( potrzeby różnego stopnia i rodzaju opieki w życiu codziennym i pracy ): a) Osiągnięcie pełnej samoobsługi i zaradności życiowej oraz przydatności społecznej, b) Zaradność życiowa ograniczona, samoobsługa elementarna, c) Brak możliwości samoobsługi. A. Wyszyńska (1987) wyróżnia z kolei następujące kryteria podziału niepełnosprawności: czasu trwania, psychologiczne, pedagogiczne, społeczne oraz kliniczne. Kryterium czasu trwania pozwala wydzielić niepełnosprawnych z 19

20 kalectwem ustabilizowanym (np., niewidomi, inwalidzi z uszkodzeniem narządu ruchu). Kryterium psychologiczne odnosi się do subiektywnego poczucia niepełnosprawności i świadomości inwalidztwa. Planowanie, realizacja i ocena wdrażania programu rehabilitacyjnego wymaga uwzględnienia tego kryterium jako szczególnie istotnego. Kryterium pedagogiczne dzieli uszkodzenia ze względu na możliwości edukacyjne w kontekście specyfiki placówek oświatowych w konsekwencji biorąc pod uwagę: a) Kanały informacyjne uszkodzone i zachowane, b) Możliwości kontaktów społecznych, c) Stopień wyuczalności. Kryterium kliniczne bierze pod uwagę: a) Etiologię niepełnosprawności, b) Zakres niepełnosprawności, c) Stopień niepełnosprawności. Występujące w literaturze przedmiotu klasyfikacje cechuje zróżnicowany zakres, co wiąże się ściśle z przyjętym kryterium podziału. Na przykład H. Larkowa, biorąc pod uwagę rodzaj niepełnosprawności wyodrębniła:,, fizyczne uszkodzenia i choroby np., narządów ruchu, choroby reumatyczne, różne choroby wewnętrzne, jak gruźlica czy choroby serca, choroby i uszkodzenia narządu wzroku lub słuchu, choroby układu nerwowego, a także choroby psychiczne i upośledzenia umysłowe.(1987, s.11). Hulek wyróżnił inwalidztwa: narządów ruchu, dróg porozumiewania się, w chorobach przewlekłych, w zaburzeniach psychicznych, w niedorozwojach umysłowych, w deformacjach i obrażeniach cielesnych zewnętrznych oraz w niedostosowaniach społecznych (1980). W statystyce spółdzielczości inwalidzkiej stosuje się w Polsce podział oparty na schorzenia. 20

21 W tej klasyfikacji wyróżnia się: - osoby z uszkodzeniem kończyn górnych, - osoby z uszkodzeniem kończyn dolnych, - osoby z uszkodzeniem narządu wzroku, - osoby z uszkodzeniem narządu słuchu, - osoby ze schorzeniami układu krążenia, - osoby ze schorzeniami układu trawienia, -osoby ze schorzeniami układu oddechowego, - osoby ze schorzeniami układu nerwowego, - osoby ze schorzeniami psychicznymi, - osoby ze schorzeniami reumatycznymi, - osoby z gruźlicą płuc, - osoby z upośledzeniem umysłowym, osoby z innymi kalectwami i schorzeniami (za: Zabłocki, 1995). Każde z powyższych schorzeń lub uszkodzeń może powodować skutki o różnym stopniu głębokości i zróżnicowanych następstwach w stosunku do zakresu wykonywanych czynności. 32 Według Głównego Urzędu Statystycznego ( GUS ) wyróżniamy: znaczny stopień niepełnosprawności ma osoba o ograniczonej sprawności organizmu, która jest: niezdolna do podjęcia zatrudnienia, zdolna do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej, albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, wymagająca niezbędnej w celu pełnienia ról społecznych stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji. Umiarkowany stopień niepełnosprawności ma osoba o naruszonej sprawności organizmu, która jest zdolna do wykonywania zatrudnienia na stanowisku odpowiednio przygotowanym do jej potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności wymagająca w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji. 32 H. Ochonczenko, G. Miłkowskiej (red.),osoba niepełnosprawna w społeczności akademickiej, Kraków 2005, s

22 Lekki stopień niepełnosprawności ma osoba o naruszonej sprawności organizmu zdolna do wykonywania zatrudnienia, nie wymagająca pomocy innej osoby w pełnieniu ról społecznych. 1.5 Niepełnosprawność a postawy osób zdrowych. Dominującą część społeczeństwa stanowią ludzie pełnosprawni, ale obok nich żyją osoby niepełnosprawne. Jeszcze do niedawna ich obecność na ulicach miast, w masowych szkołach słabo się zaznaczała. Dziś duch integracji pozwala im na prowadzenie normalnego życia. 33 Niepełnosprawność często budzi litość wśród społeczeństwa, dlatego często współczujemy osobom cierpiącym, a oni nie chcą naszej litości, współczucia, pomocy, za to można zaobserwować jacy są dzielni, odważni, i jak świetnie dają sobie rade ze swoją dysfunkcją. Inni czyli ci, którym obniża się sprawność psychofizyczna i często utrudnia wywiązywanie się z zadań, jakie stawia przed nimi życie codzienne, szkoła, praca zawodowa i czas wolny są określani jako niepełnosprawni 34. Niepełnosprawność wywołuje niechęć ze strony społeczeństwa dlatego, że ludzie nie wiedzą, jak zachować się w kontakcie z takimi osobami, a oni to widzą i czują. Obniża się ich samoocena, chowają się w domu, uciekają od ludzi. Żyjąc na marginesie nie dają sobie prawa do normalnego życia, a przecież takie osoby także mają prawo do tego. Niewłaściwe postawy, przesądy oraz uprzedzenia społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych, uniemożliwiają im realizacje ich celów życiowych, powodują ograniczenie ich aktywności w pełnieniu różnych ról społecznych oraz ich izolację. Dlatego bardzo ważne jest kształtowanie prawidłowych postaw społecznych w stosunku do ludzi z zaburzeniami w stanie zdrowia i rozwoju, a także tworzenie przychylnej atmosfery wokół nich. 35 Jednak zanim tak stanie się powinna ulec zmianie ludzka mentalność. Niestety na to trzeba będzie długo czekać, ponieważ, ci którzy nie zaznali bólu mają negatywne nastawienie do osób nie w pełni 33 J. Bąbka (red.), Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, Warszawa 2004, s. 67, 34 J. Wyczesany, E. Dyduch, Problem integracji osób niepełnosprawnych w świetle opinii nauczycieli, przedszkoli, bm. 1996, s H. Ochonczenko, G. Mikołajewska (red.), Osoba niepełnosprawna w społeczności akademickiej, Kraków2005, s

23 sprawnych, poniżają ich dyskryminują, unikają, bo nie potrafią z nimi rozmawiać. Taka postawa wynika z faktu, iż większość pełnosprawnych z zazdrością, podziwem i ciekawością spogląda na niepełnosprawnych i zastanawia się czy zaakceptowała by siebie i jak by poradziła sobie z nową sytuacją z niepełnosprawnością. Ci którzy sami zaznali niepełnosprawności lub ktoś z ich rodziny jest niepełnosprawny akceptują i rozumieją problemy osób niepełnosprawnych i bez wahania im pomagają, ale takich ludzi jest bardzo mało, gdyż wśród Polaków panuje przekonanie, iż ludzie niepełnosprawni są agresywni, złośliwi. Dzieje się tak, ponieważ osoba niepełnosprawna zwłaszcza na etapie młodości i wczesnej dorosłości przeżywa niepełnosprawność w trzech wymiarach: bólu, uszkodzenia ciała lub zaburzenia funkcji układu wewnętrznego oraz niepewności i obaw związanych z przyszłym życiem. Według mnie osoba niepełnosprawna powinna świadomie zaakceptować określone zachowania (określone formy pomocy ze strony zdrowych rówieśników) i przestać uważać ich jako zagrożenie dla niej samej i dla poczucia jej własnej wartości. Powinna dostrzec to, że jej koledzy i koleżanki wymagają również pomocy. Potrzebują informacji jak należy zachować się wobec osoby niepełnosprawnej, w czym i jak jej pomóc, w tym celu należy organizować spotkania ludzi niepełnosprawnych ze zdrowymi oraz pogadanki z ludźmi zdrowymi na temat ich niepełnosprawnych kolegów, by przestali bać się, zaczęli dostrzegać ich zalety, a nie wady i starali się od nich zarazić radością życia, którą niepełnosprawni mimo cierpienia posiadają. Po za tym oni chcą żyć godnie, marzeniem wielu z nich jest podjąć prace na miarę swoich możliwości, założyć rodzinę, (ale boją się odtrącenia ze strony partnera/ki, dlatego opóźniają decyzje o związku), bo nie chcą różnić się od zdrowych rówieśników. 23

24 Rozdział II. Wartości prezentowane przez społeczeństwo. 2.1 Pojęcie wartości i rodzaje wartości. Wartość w filozofii to pojęcie wieloznaczne. Ze stanowiska obiektywistycznego jest traktowane jako pewna właściwość przedmiotów, niezależnie od tego, jak je oceniają ludzie, ze stanowiska subiektywnego jako właściwość nadawana przedmiotom przez człowieka w zależności od jego potrzeb, woli, uczuć. 1 Władysław Tatarkiewicz zwracał uwagę na trojakie znaczenie terminu wartość. Po pierwsze, termin ten bywa odnoszony do własności rzeczy, czasem zaś do samej rzeczy tę własność posiadającej. Po drugie, oznacza tylko własność dodatnią, albo własność dodatnią lub ujemną. Po trzecie ma albo węższe gospodarcze znaczenie, albo szerokie filozoficzne. 2 Natomiast według słownika języka polskiego wartością są cechy stanowiące o walorach ludzi lub rzeczy albo też, to co się da wyrazić równoważnikiem pieniężnym. 3 Na gruncie socjologii funkcjonują różne określenia oraz klasyfikacje wartości. W ujęciu empirycznym wartością lub wartościami jest zdaniem W. Thomasa i F. Znanieckiego jest to wszystko, co jest potencjalnym przedmiotem ludzkich działań i dążeń. Jan Szczepański w sposób opisowy definiuje wartość jako dowolny przedmiot materialny lub idealny, idee lub instytucje, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. 4 Stanisław Osowski wprowadził rozróżnienie wartości na: - Odczuwane to jest atrakcyjne dla jednostki w znaczeniu emocjonalnym, - Uznawane to przedmioty, w stosunku do których żywimy przekonanie, że posiadają jakąś wartość obiektywną, 1 W. Okoń,,, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s W. Tatarkiewicz (w:) M. Filipiak,,,Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 2003, s M. Szymczyk (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1981, s M. Filipiak,,,Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 2003, s

25 - Uroczyste ( świąteczne ) istnieją w sposób wiodących ideałów, na rzecz których lub w obronie których człowiek jest gotów ( w skrajnych sytuacjach ) poświęcić inne ważne dla siebie wartości, na przykład własne życie, - Codzienne stanowią przedmiot starań i aspiracji człowieka na co dzień, kierują w praktyce jego postępowaniem nadają sens życiu. Są bezpośrednio związane z podstawowymi sprawami codziennego bytu i w związku z tym mają charakter bardziej prywatny. Należą tu wartości stanowiące cele i dążenia w praktyce życiowej, na przykład dostatek sława itp., wartości nadające sens życiu, na przykład miłość, szczęście rodzinne i wartości decydujące o jakości kontaktów międzyludzkich, na przykład życzliwość, zaufanie itp. 5 Teraz należałoby przedstawić wartości, które wchodzą w skład autotelicznych wartości moralnych. Funkcjonują one pod inną nazwą niż te, które udało mi się wymienić wcześniej: - wartości humanistyczne dotyczą ideału człowieka ( męstwo, szlachetność, godność, honor, uczciwość, dobroć, itp.) oraz stosunków międzyludzkich ( wierność, lojalność, spolegliwość itp. ), - wartości rodzinne, to przede wszystkim miłość i wierność oraz zobowiązanie do wzajemnego szanowania się, nieustannego wspierania się nawzajem, okazywania sobie nawzajem czułości dobroci, utrzymywania więzi rodzinnych nawet z oddalenia, itp. - wartości patriotyczne dotyczą stosunku człowieka do własnej wspólnoty ( ojczyzny, narodu, grupy etnicznej itp. ). Nakładają one na człowieka zobowiązanie do utożsamiania się z własnym narodem, bronienia jego honoru, poświęcania się w jego obronie, kiedy grozi mu podbój lub utrata suwerenności, kultywowania narodowego obyczaju, podtrzymywania narodowej tożsamości itp.; analogiczne zobowiązania moralne stawiają wobec swoich członków wspólnoty religijne. - wartości społeczne dotyczą wyobrażanego ideału stosunków społecznych panujących we wspólnocie. Ujmowane są one w takie idee, jak równość, wolność, braterstwo, sprawiedliwość, solidarność itp. 6 5 Op. cit. 6 K. Bolesta Kukułka,,, Socjologia ogólna, Warszawa 2003, s

26 Na to czym są wartości pewne światło rzucają także różne ich klasyfikacje. Klasyfikacja wartości w ujęciu E. Sprangera. Obejmuje ona 6 następujących wartości: - wartości teoretyczne, reprezentowane dla ludzi, którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy jaką daje nauka, - wartości ekonomiczne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne, - wartości estetyczno-artystyczne, bliskie ludziom ceniącym najbardziej przeżycia piękna i harmonii, - wartości społeczne, za którymi opowiadają się ludzie ceniący najwyżej bezinteresowne działania na rzecz innych, - wartości polityczne, reprezentowane przez tych, którzy cenią najwyżej władze i wpływy, - wartości religijne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najbardziej prawdy, których źródłem jest religia ( wiara w Boga ). Klasyfikacja wartości w ujęciu M. Rokeacha. Wyodrębnił on wartości ostateczne, odnoszące się do najważniejszych celów w ludzkim życiu i wartości instrumentalne, dotyczące najogólniejszych sposobów postępowania. Tworzą one dwie odmienne grupy wartości. Każdej z tych grup podporządkowuje się 18 różnych wartości. Pierwsza grupa wskazuje na cele, które ludzie czynią przedmiotem swych dążeń, druga natomiast odnosi się do sposobów postępowania i cech osobowości, dzięki którym cele te dają się zrealizować. Do wartości ostatecznych ( finalnych ) M. Rokeach zaliczył następujące: 1) Bezpieczeństwo narodowe (zabezpieczenie przed napaścią), 2) Bezpieczeństwo rodziny ( troska o najbliższych ), 3) Dojrzałą miłość ( bliskość seksualna i duchowa ), 4) Dostatnie życie ( dobrobyt ), 5) Mądrość ( dojrzałe rozumienie życia ), 6) Poczucie własnej wartości ( samo poważanie ), 7) Pokój na świecie ( świat wolny od wojny i konfliktu ), 26

27 8) Prawdziwą przyjaźń ( bliskie koleżeństwo ), 9) Przyjemność ( miłe uczucia, brak nadmiernego pośpiechu ), 10) Równowagę wewnętrzną ( brak konfliktów wewnętrznych ), 11) Równość ( braterstwo, jednakowe szanse dla wszystkich ), 12) Szczęście ( radość, zadowolenie ), 13) Świat piękna ( piękno natury i sztuki ), 14) Uznanie społeczne ( poważanie, podziw ), 15) Wolność ( niezależność osobista, wolność wyboru ), 16) Zbawienie ( zbawienie duszy, życie wieczne ), 17) Życie pełne wrażeń ( podniecające, aktywne ). 7 Za wartości instrumentalne M. Rokeach uznał: 1) Ambicje, 2) Szerokość horyzontów intelektualnych, 3) Zdolności, 4) Urok, czar osobisty, 5) Czystość, 6) Odwagę, 7) Umiejętność przebaczania, 8) Opiekuńczość, 9) Uczciwość, 10) Twórczą wyobraźnie, 11) Niezależność, 12) Intelektualizm, 13) Logiczność, 14) Miłość, wrażliwość, 15) Posłuszeństwo, 16) Grzeczność, 17) Odpowiedzialność, 7 (Por. P. Brzozowska, 1989, s. 104), [w:] M. Łobocki,,,Teoria wychowania w zarysie, Kraków

28 18) Samokontrolę. Klasyfikacja wartości w ujęciu R. Jedlińskiego Wyróżnia się w niej następujące wartości, które przytaczam za K. Denkiem (2000, s. 87) 8 : 1.Trascendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie). 2. Uniwersalne (dobro, prawda ). 3. Estetyczne ( piękno ). 4. Poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność). 5. Moralne (bohaterstwo, godność, honor, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność, sprawiedliwość, skromność, szczerość, uczciwość, wierność). 6.Społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina). 7.Witalne ( siła, zdrowie, życie ). 8. Pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność). 9. Prestiżowe (kariera, sława, władza, majątek, pieniądze). 10. Hedonistyczne (radość, seks, zabawa) Wartości altruistyczne i egocentryczne. Altruizm to postawa altruisty, bezinteresowne kierowanie się dobrem innych ludzi. Altruistyczne uczucia to chęć pomocy drugiemu człowiekowi, gotowość do poświęceń dla niego itp. 10 Altruizm jest jedną z nieocenionych wartości, którą warto przyswajać dzieciom i młodzieży. Termin ten oznacza troskę o dobro konkretnej osoby. Troska ta polega zazwyczaj na wyświadczaniu komuś konkretnej przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny. Altruizm w powyższym rozumieniu utożsamia się: 1) Z niesieniem różnego rodzaju pomocy lub wsparcia jednej, kilku, a niekiedy i więcej osobom; 2) Z uświadomienia sobie potrzeby okazywania im swej troski; 3) Z bezinteresownością tego typu świadczeń; 8 (K. Denek, 2000, s. 87 ), {w:} M. Łobocki,,,Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2006, s Op. Cit. 10 R. Pawelec,,,Wieża Babel. Słownik wyrazów obcych. Warszawa 1999, s.30 28

29 Niesienie innym pomocy czy wsparcia jest możliwe w wielu płaszczyznach. Wymienia się świadczenia w sferach: - materialnej, łącznie z różnymi czynnościami usługowymi, jak naprawa urządzeń technicznych, opiekowanie się dziećmi, robienie zakupów, - cielesnej, odnoszącej się do zaspokajania głodu i pragnienia pielęgnowanie w czasie choroby i udzieleniu pomocy w nagłym wypadku, - informacyjnej, związanej z przekazywaniem ważnych życiowo wiadomości, - moralnej, dotyczącej obrony jednostki przed naruszeniem przynależnych jej praw, - motywacyjnej, czyli w podtrzymywaniu na duchu i dodawaniu otuchy, - emocjonalnej, to jest okazywaniu swej serdeczności, współczucia, przyjaźni ( por. S. Cohen i In., 1986; J. Reykowski, 1986; T. A. Wills 1 ). Zatem altruistą zgodnie z zasygnalizowanymi sferami wyświadczania innym swych przysług jest nie tylko ten, kto ma do zaoferowania komuś coś wymiernego, ale również ten kto nie szczędzi mu uczuć życzliwości i zrozumienia: pociesza go, przynosi mu ulgę, zapewnia pogodę ducha, interesuje się sprawami innych ludzi i jest gotowy ich wysłuchać. Oddawanie innym swej przysługi jest dla altruisty działaniem w pełni świadomym oznacza to, że zwykle odczuwa on głębokie pragnienie wyświadczania innym dobra. Postępowanie dla dobra drugiego człowieka nie jest jedynie ubocznym produktem przejawianych przez niego zachowań i postaw, lecz wynika z namysłu, by rzeczywiście pomóc osobom potrzebującym. Gdy chodzi o bezinteresowność świadczeń na rzecz innych spotykamy się z bezinteresownością absolutną ( pełną ),bądź cząstkową ( niepełną ). Prawidłowość tę trafnie oddaje klasyfikacja typów altruizmu w ujęciu Jerzego Karyłowskiego. Wyróżnia on obok altruizmu motywowanego egzocentrycznie, to jest zorientowanego głównie na osobie wspomaganej także altruizm motywowany endocentrycznie, czyli związany z oczekiwaniami wewnętrznych nagród ( jak zadowolenie z siebie czy podtrzymywanie dobrego imienia o sobie ) lub wewnętrznych kar ( np. w postaci odczuwania winy czy wstydu ). Dobrowolność świadczeń na rzecz osób potrzebujących - jako jedna z podstawowych cech altruizmu nie dotyczy podejmowania tego rodzaju świadczeń pod przymusem czy 29