sektora poligrafii i reklamy subregionu leszczyńskiego.

Transkrypt

1 dr hab. Arkadiusz Michał Kowalski, prof. SGH Instytut Gospodarki Światowej Kolegium Gospodarki Światowej Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Warszawa, 7 czerwca 2017 r. Recenzja rozprawy doktorskiej magistra inż. Cezarego Główki pt. Znaczenie organizacji klastrowej dla środowiska potrójnej helisy na przykładzie sektora poligrafii i reklamy subregionu leszczyńskiego Promotor: dr hab. Barbara Jankowska, prof. nadzw. UEP Promotor pomocniczy: dr Dorota Czyżewska-Misztal Praca przedkładana w Wydziale Gospodarki Międzynarodowej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu Podstawą przygotowania recenzji jest decyzja Rady Wydziału Gospodarki Międzynarodowej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu z dnia 12 maja 2017 roku o powołaniu niżej podpisanego na recenzenta rozprawy doktorskiej magistra inż. Cezarego Główki pt. Znaczenie organizacji klastrowej dla środowiska potrójnej helisy na przykładzie sektora poligrafii i reklamy subregionu leszczyńskiego. 1. Dobór tematu rozprawy doktorskiej i oryginalność podjętego problemu badawczego Tematyka recenzowanej rozprawy doktorskiej magistra inż. Cezarego Główki określona w jej tytule oraz zawarte w niej treści wpisują się w obszar nauk ekonomicznych w dyscyplinie Ekonomia. Przedmiotem pracy jest znaczenie organizacji klastrowej dla środowiska potrójnej helisy, analizowane przez pryzmat doświadczeń branży poligrafii i reklamy subregionu leszczyńskiego. Tym samym dysertacja wpisuje się w nurt badań nad poruszaną w ostatnich latach stosunkowo często problematyką klastrów, które stają się coraz popularniejszym modelem biznesowym wykorzystywanym do organizowania działalności gospodarczej, a także przedmiotem oddziaływania polityki gospodarczej państwa. W pracy podjęto więc temat ważny i interesujący, tak z punktu widzenia teorii, jak i praktyki. Należy wysoko ocenić oryginalność podjętego problemu badawczego, gdyż o ile w ostatnich latach powstało wiele publikacji poruszających różnorodne wątki związane z rozwojem klastrów, to recenzowana rozprawa wypełnia znaczącą lukę badawczą dotyczącą znaczenia organizacji 1

2 klastrowej dla aktywizacji i umacniania środowiska potrójnej helisy. W szczególności praca wnosi wkład do nauk ekonomicznych poprzez podjęcie badań nad trwałością organizacji klastrowych oraz poszukiwaniem odpowiedzi na pytania, dlaczego polskie inicjatywy klastrowe dążą do budowania struktur zamkniętych oraz w jakim stopniu wsparcie dedykowane członkom organizacji klastrowej wpływa na rozwój całego obszaru samoistnie wykształconego klastra. Biorąc więc pod uwagę zarówno kwestie poznawcze, jak i ich potencjalny wymiar aplikacyjny, praca stanowi oryginalną próbę rozwiązania ważnego i aktualnego problemu naukowego. 2. Ocena poprawności i kompletności celów oraz hipotez badawczych Doktorant w wyraźny i precyzyjny sposób sformułował cel pracy i hipotezy badawcze. We Wstępie określono, że głównym celem dysertacji jest identyfikacja sposobów oddziaływania organizacji klastrowej na kształtowanie się środowiska potrójnej helisy w sektorze poligrafii i reklamy subregionu leszczyńskiego, a jednocześnie postawiono dwie hipotezy: H1: Przy spełnieniu określonych warunków, organizacja klastrowa jest instrumentem stymulującym rozwój środowiska potrójnej helisy klastra. H2: Krajowy i regionalne programy wsparcia klastrów są ukierunkowane na organizacje, które są sformalizowanymi inicjatywami klastrowymi (s. 12). Rozważania w dalszych rozdziałach, w szczególności wykorzystanie studium przypadku, pozwoliły na doprecyzowanie hipotezy H1, określając warunki konieczny (H1.1: Organizacja jest związana z klastrem rzeczywistym) i dostateczny (H1.2: Organizacja klastrowa realizuje rozpoznane potrzeby rozwojowe klastra), jakie musi spełnić organizacja, aby mogła być instrumentem stymulującym rozwój środowiska potrójnej helisy klastra. Zarówno cel pracy, jak i poszczególne hipotezy zostały sformułowane prawidłowo i są one adekwatne do postawionego problemu badawczego. Elementy te w precyzyjny sposób określiły kierunek i zakres badań. Postawione hipotezy są spójne, kompletne i składają się na kompleksowy obraz badanego zagadnienia, a ich empiryczna weryfikacja umożliwiła Doktorantowi realizację założonych celów badawczych. 3. Ocena znajomości metodologii badań oraz zastosowanych metod badawczych W celu weryfikacji postawionych hipotez, sformułowania prawidłowych wniosków i właściwego udokumentowania otrzymanych wyników badań, Doktorant wykorzystał szereg metod badawczych, w tym, oprócz rozważań dedukcyjnych dotyczących koncepcji potrójnej 2

3 helisy, klastra, inicjatywy i organizacji klastrowej, wnioskowanie indukcyjne oparte na analizie przypadku organizacji klastrowej funkcjonującej w branży poligrafii i reklamy subregionu leszczyńskiego. Oryginalność przeprowadzonych badań wzmacnia zastosowanie w studium przypadku metody obserwacji uczestniczącej, z wykorzystaniem doświadczeń własnych uzyskanych w związku z uczestnictwem Autora w omawianej organizacji klastrowej. Doktorant omówił także wyniki badań ankietowych oraz wywiadów bezpośrednich. Na wysoką ocenę zasługuje fakt przeprowadzenia w pracy analizy współczynników lokalizacji dla grup 21 i 22 sekcji D PKD 2004 we wszystkich regionach Polski, co umożliwiło identyfikację realnie funkcjonujących skupisk w branży poligrafii i reklamy. Zastosowanie tej metody świadczy o tym, że Doktorant doskonale rozumie różnicę między klastrami a inicjatywami klastrowymi i nie powiela występującego często w różnego typu opracowaniach błędu polegającego na utożsamianiu ze sobą tych dwóch rodzajów struktur. 4. Poprawność struktury rozprawy i ocena zawartości merytorycznej dysertacji Rozprawa doktorska magistra inż. Cezarego Główki składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia, a także bibliografii, aneksu oraz spisu tabel i rysunków (łącznie 273 strony). Do pracy dołączono także w postaci osobnych dokumentów streszczenia w języku polskim (18 stron) i w języku angielskim (17 stron). Struktura pracy oraz kolejność i proporcje między poszczególnymi rozdziałami są prawidłowe. Układ pracy jest przejrzysty, a sama praca napisana jest z zachowaniem logiki prowadzonych wywodów, które zostały podporządkowane celowi głównemu, tj. identyfikacji sposobów oddziaływania organizacji klastrowej na kształtowanie się środowiska potrójnej helisy w sektorze poligrafii i reklamy subregionu leszczyńskiego. Należy także pozytywnie ocenić podsumowanie rozważań po każdym rozdziale, które są powiązane z wnioskami przedstawionymi w zakończeniu pracy. Zasadnicza część merytoryczna dysertacji została ujęta w pięciu tematycznie wyodrębnionych rozdziałach. Poprzedza je Wstęp, w którym Doktorant, uzasadniając potrzebę podjęcia badań nad klastrami i organizacjami klastrowymi w Polsce, przedstawia zasadnicze założenia rozprawy, w szczególności: problem badawczy, pytania badawcze i przedmiot badania, a także cel główny i cele szczegółowe (w podziale na cele poznawcze i praktyczne), jak również formułuje hipotezy oraz wskazuje metody badania i źródła danych. Ta część pracy w precyzyjny sposób charakteryzuje istotę podjętych badań i została napisana zgodnie ze standardami pracy naukowej. 3

4 W rozdziale pierwszym opracowano teoretyczne podstawy problematyki klastrów. Relatywnie dużo miejsca poświęcono koncepcji potrójnej helisy, przez pryzmat której w dalszych częściach pracy analizowana jest rola, jaką organizacja klastrowa może odegrać prowadząc działalność na rzecz podmiotów z klastra. W umiejętny i dogłębny sposób przedstawiono związany z przedmiotem dysertacji aparat pojęciowy, obejmujący zbiór podstawowych definicji, pojęć i klasyfikacji. W tym kontekście, Doktorant wykazał się dużą wiedzą i bardzo dobrym rozeznaniem w problematyce związanej z koncepcją klastra, gdyż nie tylko doskonale rozumie on różnice między takimi pojęciami, jak klaster i inicjatywa klastrowa (które są niestety używane zamiennie przez wiele osób zajmujących się tą tematyką), ale również w krytyczny sposób analizuje funkcjonujące w literaturze próby zdefiniowania klastra i precyzyjnie wskazuje na panujący w tym zakresie chaos definicyjny. Uważam, że już te rozważania, prowadzone na gruncie teoretycznym w rozdziale pierwszym, wnoszą istotny wkład do nauki i wskazane byłoby ich upowszechnienie, gdyż dzięki temu badacze zajmujący się klastrami mogliby lepiej poznać istotę tej problematyki i uniknąć wielu popełnianych w publikacjach błędów. Jednocześnie doprecyzowanie przez Doktoranta aparatu pojęciowego w tym obszarze ma ważny wymiar aplikacyjny, gdyż, jak wspomniano we Wstępie uporządkowanie tego chaosu leży w interesie skuteczności realizacji polityki rozwoju gospodarczego bazującego na klastrach (s. 10). Właściwe zrozumienie istoty klastrów warunkuje przyjęcie odpowiednich metod ich identyfikacji. Doktorant ponownie wykazał się w tym zakresie dobrą wiedzą, gdyż o ile w literaturze funkcjonuje wiele podejść do tego problemu, to prawidłowa identyfikacja klastra powinna sprowadzać się w zasadzie do jego demarkacji na płaszczyźnie przestrzennej i funkcjonalnej. W tym kontekście, rozdział pierwszy stanowi bogate kompendium wiedzy dotyczące metod delimitacji klastra zarówno w płaszczyźnie przestrzennej (wśród których szczegółowo omówiono współczynnik lokalizacji Hoovera/Kima oraz indeks klastra Sternberga i Litzenbergera), jak i z uwzględnieniem kryteriów funkcjonalnych (propozycje van Dijk i Sverisson oraz Rosenfelda czy metoda stosowana przez Impresa Inc.). W dalszych dwóch podrozdziałach następuje powiązanie badanej problematyki z koncepcją konkurencyjności, przy czym moim zdaniem warto byłoby zamienić kolejność podrozdziałów i tak, aby w pierwszej kolejności wskazać na związki koncepcji klastrów z teorią konkurencyjności, a następnie przedstawić metody oceny konkurencyjności klastrów. Sama treść tych podrozdziałów zasługuje jednakże na wysoką ocenę, w szczególności interesujący jest stanowiący opracowanie własne Doktoranta Rysunek 6, który ilustruje obszar konkurencyjności klastra jako wspólną część konkurencyjności obszarowej i sektorowej, wzmocnioną dodatkowo efektami synergii. Przeprowadzone rozważania teoretyczne prowadzą do przyjęcia określonej procedury i metod badawczych, przedstawionych 4

5 w podrozdziale 1.5. Reasumując zawartość rozdziału pierwszego należy stwierdzić, że Autor z sukcesem uporał się z niełatwym zadaniem uporządkowania zagadnień związanych z koncepcją klastrów. Przeprowadzone rozważania posiadają znaczącą wartość poznawczą, a Doktorant wykazał się umiejętnością krytycznej analizy literatury przedmiotu i wyciągania wniosków. W rozdziale drugim podjęto temat polityki rozwoju bazującej na klastrach (clusterbased development policy - CDDP), przy czym moim zdaniem jego faktyczna zawartość wykracza poza zakres tematyczny podany w tytule, ponieważ przedstawiono w nim, oprócz innych zagadnień, koncepcję inicjatywy klastrowej. Może to być jednak celowym zabiegiem Doktoranta, który w ten sposób chciał podkreślić, że właściwym instrumentem wykorzystywanym w realizacji polityki klastrowej jest właśnie inicjatywa klastrowa (zgodnie z tytułem podrozdziału 2.2. Inicjatywa klastrowa jako instrument polityki rozwoju bazującej na klastrach ). O ile bardziej poprawne byłoby sformułowanie, że inicjatywy klastrowe są bezpośrednim przedmiotem oddziaływania instrumentów polityki gospodarczej (a nie samymi instrumentami), to takie rozumowanie Autora ma sens, gdyż to właśnie w ramach mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych inicjatyw klastrowych realizuje się określone projekty wspierane ze środków publicznych. Należy jednak zauważyć, że inicjatywy klastrowe mogą pełnić różnego rodzaju funkcje niezależnie od tego, czy otrzymują wsparcie publiczne czy nie, dlatego ich rozpatrywanie jedynie przez pryzmat polityki gospodarczej rodzi pewne wątpliwości. Oryginalnym wkładem Doktoranta jest wyszczególnienie i omówienie cech inicjatyw klastrowych (Tabela 7, s. 80), podsumowane ponownie w Zakończeniu (s. 226). Moją uwagę zwróciło sformułowanie dość kategorycznego kryterium nazwanego warunkiem koniecznym istnienia inicjatywy klastrowej, którym jest istnienie w danym regionie klastra. Przyjęcie tego kryterium oznaczałoby, że bardzo wiele przedsięwzięć w Polsce deklarujących się i przedstawianych w różnego rodzaju raportach jako klastry lub inicjatywy klastrowe w rzeczywistości nimi nie są (powstaje pytanie, czym zatem są?). O ile zgodnie z rozważaniami z rozdziału pierwszego możemy z całą pewnością stwierdzić, że jeśli nie spełniają one przestrzennych i funkcjonalnych kryteriów delimitacyjnych, to nie mogą być traktowane jako realne klastry, to czy te kryteria muszą bezwzględnie obowiązywać również dla inicjatyw klastrowych? Biorąc pod uwagę relatywnie niedługi okres tworzenia struktur klastrowych w Polsce, być może można takie przedsięwzięcia nazywać jednak inicjatywami klastrowymi, które mogą stanowić zalążek klastra? Jest to pytanie otwarte, które chciałbym postawić Doktorantowi. Jednocześnie na pochwałę zasługuje konsekwencja Autora, który przyjmując wymieniony powyżej warunek konieczny istnienia inicjatywy klastrowej, powołuje się na to kryterium i stosuje je w dalszych częściach rozprawy (np. w doprecyzowaniu hipotezy pierwszej). W rozdziale 5

6 drugim omówiono także kierunki i najważniejsze aspekty programów wspierania klastrów realizowanych w krajach Unii Europejskiej, poddając analizie wnioski z zleconego przez Komisję Europejską badania z 2011 roku. Ponadto, Doktorant przedstawił założenia i działania podejmowane na rzecz klastrów w Polsce, w szczególności rekomendacje wypracowane przez Grupę Roboczą do spraw polityki klastrowej. Rozdział trzeci stanowi pomost między omówionymi powyżej pierwszymi dwoma rozdziałami a dalszą częścią dysertacji, w której Doktorant przedstawił szczegółowe studium przypadku wybranego przez siebie klastra. W rozdziale tym dokonano oceny stanu rozwoju klastrów w Polsce, wykorzystując wyniki różnych badań identyfikacyjnych. Podstawą analizy były m.in. dane z Europejskiego Obserwatorium Klastrów (European Cluster Observatory). Ich wykorzystanie umożliwiło m.in. identyfikację najważniejszych klastrów w Polsce, przy czym szczegółową uwagę poświęcono skupiskom zlokalizowanym w województwie wielkopolskim. Należy zwrócić uwagę na to, że o ile Europejskie Obserwatorium Klastrów jest rzeczywiście dobrym źródłem danych regionalnych i wiedzy o klastrach w Europie, to słabością tej platformy jest to, że od kilku lat większość umieszczonych w niej informacji nie podlegało aktualizacji. Innymi źródłami wykorzystanymi przez Doktoranta w analizie polskich inicjatyw klastrowych były katalogi wypracowane w 2011 i 2012 r. w ramach projektu Polskie klastry i polityka klastrowa oraz wyniki badań benchmarkingowych zlecanych przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) w 2010, 2012 i 2014 r., jak również raport z inwentaryzacji organizacji klastrowych opublikowany w 2016 roku. W rozdziale trzecim omówiono także wybrane działania podejmowane przez władze publiczne na rzecz rozwoju klastrów, w szczególności w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (na poziomie krajowym) oraz Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata (na poziomie regionalnym). Podsumowując, duża liczba wykorzystanych w tej części dysertacji materiałów źródłowych i szczegółowość przeprowadzonej analizy funkcjonujących w Polsce klastrów oraz działań mających na celu ich wspieranie wskazuje na bardzo dobrą orientację Doktoranta w tej tematyce oraz na to, że aktywnie monitorował on podejmowane w ostatnich latach inicjatywy rządowe, projekty i prace badawcze w tym zakresie. Jednocześnie na wysoką ocenę zasługuje to, że Autor zachował krytyczne podejście do omawianych badań i powstałych w ich wyniku opracowań, wykazując w zasadnych przypadkach występujące w nich słabości, niekonsekwencje czy popełnione błędy. Ostatnie dwa rozdziały pracy są dedykowane studium przypadku klastra funkcjonującego w branży poligrafii i reklamy w subregionie leszczyńskim, przy czym rozdział czwarty dotyczy identyfikacji tego klastra, natomiast rozdział piąty analizy aktywności 6

7 reprezentującej go organizacji klastrowej o nazwie Klaster Poligraficzno-Reklamowy w Lesznie (KPR). Taka kolejność rozdziałów po raz kolejny pokazuje dobre zrozumienie przez Doktoranta problematyki związanej z koncepcją klastra, ponieważ potrafi on odróżnić klaster od inicjatywy czy organizacji klastrowej oraz za punkt wyjścia analizy przyjmuje realny klaster, dostrzegając, że klaster bez inicjatywy klastrowej może istnieć i rozwijać swój potencjał, a także potencjał regionu (s. 140). Jednocześnie Doktorant przytacza wiele argumentów na poparcie tego, że ma sens współistnienie klastra i inicjatywy klastrowej. W rozdziale czwartym, poprzez analizę danych ilościowych dotyczących np. zatrudnienia i liczby przedsiębiorstw oraz ich wielkości, zidentyfikowano skupisko przedsiębiorstw w branży poligrafii i reklamy, które to zidentyfikowane skupisko stało się przedmiotem studium przypadku. Wykorzystując omówioną od strony teoretycznej w rozdziale pierwszym koncepcję potrójnej helisy, Doktorant wyeksponował kluczowe podmioty w klastrze oraz zbadał zachodzące między nimi powiązania, dowodząc ostatecznie istnienia klastra w branży poligrafii i reklamy w subregionie leszczyńskim. Odwołując się do metod korespondujących z delimitacją klastra w wymiarze przestrzennym i funkcjonalnym Autor nadał priorytet temu drugiemu wymiarowi stwierdzając, że relacje między uczestnikami klastra są jeszcze bardziej istotne niż fakt funkcjonowania w danej lokalizacji dużej liczby podmiotów skoncentrowanych na określonej dziedzinie działalności (s. 178). Można przyjąć taką opinię Doktoranta jako uprawnioną, aczkolwiek uważam, że nie należy umniejszać znaczenia kryterium dotyczącego demarkacji klastra w płaszczyźnie przestrzennej, zresztą sam Autor w rozdziale pierwszym wskazywał, że identyfikacja powiązań ma jednak sens dopiero wtedy, gdy nie ma wątpliwości o istnieniu skupiska, czyli o ponadnormatywnej koncentracji przedsiębiorstw wybranego sektora w badanej lokalizacji (s ). W rozdziale piątym poruszono problematykę oddziaływania organizacji klastrowej na środowisko potrójnej helisy, analizując ją przez pryzmat doświadczeń Klastra Poligraficzno-Reklamowego w Lesznie. Ważną metodą badawczą była metoda obserwacji uczestniczącej Doktoranta, który jest jednym z twórców i aktywnych uczestników omawianej organizacji klastrowej. W rezultacie powstało wartościowe studium przypadku o walorach dokumentacyjnych, poznawczych i użytkowych, przedstawiające powstanie, ewolucję i działania jednej z prężniej funkcjonujących struktur klastrowych w Polsce. Interesujące było wykorzystanie w analizie doświadczeń Klastra Poligraficzno-Reklamowego w Lesznie dwóch koncepcji: kreatywnej bezdomności oraz ograniczonego centrum, co jest oryginalnym wkładem w rozwój teorii klastrów. Autor zidentyfikował różnego rodzaju efekty wynikające z uczestnictwa w inicjatywie klastrowej, takie jak: obniżenie kosztów zakupu materiałów lub podwykonawstwa, rozwiązanie problemu technicznego czy organizacyjnego, nowe kontrakty podwykonawcze, wspólne oferty przetargowe itd., jednocześnie powołując się na konkretne 7

8 przykłady osiągania tego typu korzyści przez przedsiębiorstwa członkowskie. Istotnym elementem pracy były podrozdziały 5.5 i 5.6, które nawiązują do poruszanej stosunkowo często problematyki znaczenia klastrów dla powstawania innowacji. Koncepcja klastrów wpisuje się bowiem w nowoczesne modele innowacji i polityki innowacyjnej, akcentujące znaczenie interakcji i kooperacji między różnymi rodzajami podmiotów tworzących narodowe i regionalne systemy innowacji (w analizie których zresztą także wykorzystuje się model potrójnej helisy, omawiany szeroko przez Autora w kontekście rozwoju struktur klastrowych). W związku z tym klastry mogą być rozpatrywane jako potencjalna metoda pokonywania jednej z największych barier innowacyjności gospodarki, którą jest niski stopień współpracy między przedsiębiorstwami oraz między podmiotami gospodarczymi a naukowobadawczymi. W tym kontekście chciałbym skierować do Doktoranta pytanie, czy od strony teoretycznej słuszne jest rozpatrywanie klastrów jako istotnego elementu regionalnego systemu innowacji oraz jak od strony empirycznej ocenia on wpływ funkcjonowania Klastra Poligraficzno-Reklamowego w Lesznie na poziom zaawansowania technologicznego należących do niego przedsiębiorstw? W dalszej części rozdziału piątego przedstawiono występujące w inicjatywie klastrowej sposoby komunikacji oraz podejmowane zadania promocyjne, rozróżniając działania lokalne od przedsięwzięć wdrażanych poza terenem klastra. Wskazując na bariery mentalne ograniczające chęci współpracy między lokalnymi przedsiębiorstwami, omówiono różne rodzaje działań podejmowanych na rzecz integracji środowiska klastrowego oraz budowania kapitału społecznego, przy czym warto byłoby w tym kontekście zamieścić w dysertacji definicję kapitału społecznego. W podrozdziale 5.10 podjęto z kolei temat internacjonalizacji klastra. Istota tej tematyki jest związana z obserwowaną we współczesnej gospodarce ewolucją rozwoju klastrów, które coraz bardziej wykraczają poza lokalne ramy współpracy i wchodzą w międzynarodowe sieci kooperacyjne. Jednocześnie wskazuje się, że dzięki umiędzynarodowieniu klastrów przedsiębiorstwa członkowskie uzyskują szersze możliwości współpracy z partnerami zagranicznymi. Zakończenie dysertacji stanowi wartościowe zestawienie wyników przeprowadzonych badań, które oprócz wniosków odnoszących się do postawionego celu i hipotez, wskazuje na dobre praktyki opisujące działania w poszczególnych obszarach aktywności organizacji klastrowej. Sposób udzielanych przez Doktoranta odpowiedzi na sformułowane w pracy pytania jest dojrzały i wynika z przeprowadzonego badania naukowego. Podsumowując zawartość merytoryczną dysertacji chciałbym wyrazić opinię, że magister inż. Cezary Główka wykazał, że posiada bardzo dobry warsztat badawczy, a wnioski, które wyprowadza, są rzeczowe i wartościowe. 8

9 5. Rezultaty badawcze Doktorant podjął temat aktualny i ważny zarówno z naukowego, jak i z praktycznego punktu widzenia. W wyniku przeprowadzonych analiz, dokonanych na podstawie szerokiego przeglądu literatury polskiej i zagranicznej oraz opracowanego materiału empirycznego, Autor osiągnął postawiony cel i prawidłowo zweryfikował (H1) lub sfalsyfikował (H2) przyjęte hipotezy badawcze. Na wysoką ocenę zasługuje zarówno teoretyczna część pracy, jak i wyniki przeprowadzonych w profesjonalny sposób badań empirycznych. Do szczególnych osiągnięć Doktoranta zaliczam: uporządkowanie aparatu pojęciowego związanego z terminami takimi, jak: klaster, inicjatywa klastrowa i organizacja klastrowa, zestawienie różnego rodzaju metod demarkacji klastra na płaszczyźnie przestrzennej i funkcjonalnej, wraz z wykorzystaniem części z nich w badaniach empirycznych, przedstawienie znaczenia organizacji klastrowej dla aktywizacji i umacniania środowiska potrójnej helisy, rozwój wiedzy na temat konkurencyjności klastrów, opracowanie cech-kryteriów identyfikujących inicjatywę klastrową, przedstawienie kierunków rozwoju polityki wspierania klastrów na poziomie unijnym, krajowym (ze szczególnym uwzględnieniem PO IG i analizą dynamiki wydatkowania alokowanych środków finansowych) i regionalnym (w województwie wielkopolskim), przeprowadzenie mapowania klastrów, inicjatyw klastrowych i organizacji klastrowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski, opracowanie studium przypadku klastra funkcjonującego w branży poligrafii i reklamy w subregionie leszczyńskim, w tym identyfikacja jego uczestników i istniejących między nimi powiązań funkcjonalnych w ujęciu potrójnej helisy, udokumentowanie rozwoju organizacji klastrowej Klastra Poligraficzno- Reklamowego w Lesznie i przeprowadzenie analizy znaczenia jej aktywności dla rozwoju lokalnej gospodarki, m.in. z wykorzystaniem dwóch koncepcji: kreatywnej bezdomności i ograniczonego centrum. 6. Ocena strony formalnej i technicznej rozprawy Recenzowana rozprawa doktorska została przygotowana poprawnie pod kątem redakcyjnym. Praca charakteryzuje się komunikatywnym i dobrym stylistycznie językiem. Doktorant wykazał dużą dyscyplinę w formułowaniu swoich myśli, co ułatwia percepcję tej dość skomplikowanej tematyki. W zasadnych przypadkach podane zostały angielskie 9

10 odpowiedniki terminów zapożyczonych z literatury anglosaskiej. Budowa tabel, wykresów i rysunków jest właściwa i zostały one odpowiednio oznaczone oraz objaśnione w tekście. Nie budzi zastrzeżeń posługiwanie się cytatami, tzn. Doktorant w poprawny sposób odwołuje się do literatury. 7. Ocena końcowa Analiza całości recenzowanej rozprawy doktorskiej magistra inż. Cezarego Główki pozwala na stwierdzenie, że stanowi ona interesujące i wartościowe studium badawcze dotyczące problematyki klastrów, w szczególności znaczenia organizacji klastrowej dla środowiska potrójnej helisy. Podstawowe zadania badawcze zostały przez Doktoranta wykonane w sposób prawidłowy, a merytoryczne i formalne walory dysertacji dowodzą opanowania przez niego właściwego warsztatu badawczego, niezbędnego do prowadzenia pracy naukowej. Rozprawa łączy bogate źródła literaturowe z praktyczną orientacją i jest udanym przykładem pracy spełniającej standardy naukowe, która jednocześnie może być interesująca dla praktyków. Przedstawione w niniejszej recenzji uwagi mają charakter polemiczny i nie ograniczają wysokiej oceny dysertacji. Na podstawie całościowej oceny rozprawy doktorskiej magistra inż. Cezarego Główki stwierdzam, że w pełni odpowiada ona warunkom określonym w art. 13 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach i tytule naukowym (Dz. U. nr 65, poz. 595, z późn.zm.). W związku z tym wnoszę o dopuszczenie recenzowanej dysertacji do publicznej obrony. Biorąc pod uwagę aktualność i wagę podjętej problematyki, dużą wartość poznawczą wyników badań oraz wysoki poziom merytoryczny pracy, zarówno w warstwie teoretycznej, jak i empirycznej, pragnę złożyć wniosek o wyróżnienie recenzowanej rozprawy nagrodą. 10