Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Eweliny Kuberskiej pod tytułem: Wycena kosztów społecznych przedsiębiorstwa wydobywczego

Transkrypt

1 dr hab. Ewa Wanda Maruszewska, prof. UE Katedra Informatyki i Rachunkowości Międzynarodowej Wydział Finansów i Ubezpieczeń Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Katowice, dnia 17 listopada 2017 r. Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Eweliny Kuberskiej pod tytułem: Wycena kosztów społecznych przedsiębiorstwa wydobywczego napisanej pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Aldony Kameli-Sowińskiej na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu I. Uwagi wstępne Podstawą formalną recenzji jest pismo V/DWZ-w/960/2017 podpisane przez Pana prof. dr hab. Kazimierza Krzakiewicza, Dziekana Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, z dnia 26 października 2017 r. Celem niniejszej recenzji jest stwierdzenie, czy przedłożona rozprawa doktorska spełnia wymogi określone artykułem 13 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. z 2016, poz. 882 z późn. zm.). II. Ocena trafności wyboru problemu naukowego Temat dysertacji należy uznać za ważny i wart naukowej dysertacji, ponieważ ma znaczenie zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Teoretyczne dywagacje podjęte w rozprawie przez autorkę porządkują ważne zagadnienie wyceny kosztów społecznych, w tym w szczególności kosztów środowiskowych przedsiębiorstwa wydobywczego. Zaprezentowanie zagadnienia istoty i zakresu wyceny w rachunkowości oraz pojęcia kosztów społecznych stanowią o oryginalnym podejściu autorki do naukowego problemu identyfikacji nowego obszaru raportowania oraz wyceny w rachunkowości, tj. ujawnień o kwestiach środowiskowych oraz społecznych związanych z działalnością przedsiębiorstwa. Rozważania autorki 1

2 przeprowadzone w dysertacji wpisują się w nurt współczesnej rachunkowości odpowiedzialności społecznej oraz są zgodne z teorią legitymizacji. Praktyczne znaczenie jest ważne z powodu podjęcia się przez autorkę rozwiązań problemu badawczego na przykładzie przedsiębiorstwa wydobywczego. Poruszony w rozprawie temat jest istotny dla praktyki gospodarczej zważywszy na obciążenia dla środowiska i społeczeństwa wynikające z działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwa wydobywcze, w tym w szczególności w kontekście zrównoważonego rozwoju. Ponadto, zaprezentowane rozwiązanie dostosowane do potrzeb przedsiębiorstw wytwórczych, jest oryginalnym rozwiązaniem problemu wpisującego się w wymagania Dyrektywy UE w sprawie ujawniania informacji niefinansowych. III. Ocena strony formalnej rozprawy Recenzowana rozprawa liczy 157 stron, w tym stosowne spisy i załączniki. Praca składa się ze wstępu, trzech rozdziałów oraz zakończenia, bibliografii i właściwych spisów (tabel, wykresów i rysunków). Układ pracy jest przemyślany, podporządkowany tematowi pracy oraz sformułowanym celom dysertacji. Dodatkowo autorka za pomocą streszczeń zamieszczonych na początku każdego rozdziału oraz wykorzystując zakończenia poszczególnych części prowadzi czytelnika po kolejnych etapach swoich rozważań zwracając każdorazowo uwagę na realizowany cel dysertacji. Praca ma charakter teoretyczno-poznawczy, przy czym większą część zajmują treści teoretyczne dotyczące rachunkowości (88 strony prezentujące zagadnienia teoretyczne identyfikacji i wyceny w rachunkowości i 39 stron opisujących specyfikę działalności przedsiębiorstwa wydobywczego). Objętości każdej z wyróżnionych w rozprawie części są odpowiednie do podejmowanych rozważań. Język rozprawy jest odpowiedni i staranny, a styl rozprawy komunikatywny dla czytelnika. W pracy nie znaleziono błędów literowych i stylistycznych utrudniających zrozumienie przekazywanych treści. Bibliografia wskazuje 218 pozycji dobrze dobranej literatury przedmiotu wykorzystanej w rozprawie. Duża liczba wskazanych pozycji to najnowsze publikacje angielskojęzyczne, jak i ukierunkowane na wycenę oraz raportowanie informacji niefinansowych (w tym społecznych i środowiskowych) w rachunkowości. Pomimo, że autorka nie zastosowała typowego podziału literatury na opracowania zwarte, czasopiśmiennicze itd., to analiza zaprezentowanych pozycji wskazuje na szerokie wykorzystanie każdego rodzaju referencji literaturowych. Zwraca się jednak uwagę, że miejscami w pracy występuje niewystarczająca ilość przypisów literaturowych (np. zdanie W ekonomii koszt społeczny to całkowity koszt dla społeczeństwa składający się z kosztu prywatnego (ang. private cost) oraz z kosztu efektów zewnętrznych (ang. external costs). 2

3 nie zawiera odniesienia literaturowego w postaci przypisu). Ocena wykorzystania literatury przedmiotu wraz z regulacjami prawnymi oraz informacjami pobranymi z Internetu jest pozytywna. W pracy brak informacji o ograniczeniach przeprowadzonych rozważań. Recenzent wyraża przekonanie, że wskazanie przez autorkę na ograniczenia dysertacji świadczy o rzetelnym podejściu do prowadzonych badań naukowych i nie umniejsza przedstawionych wniosków. Jasne wskazanie ograniczeń przeprowadzonego badania naukowego świadczy ponadto o dojrzałości do samodzielnego prowadzenia pracy naukowej przez kandydatkę do stopnia naukowego doktora. W związku z powyższym, recenzent formułuje pytanie o istniejące ograniczenia przeprowadzonych badań oraz o ich wpływ na zaprezentowane wyniki i wyciągnięte z nich wnioski. IV. Uwagi merytoryczne do rozprawy Pierwszą częścią rozprawy jest wstęp, w którym autorka podaje powody zgłębiania naukowego tematu przez siebie wybranego oraz określa cel pracy jako zaproponowanie metod wyceny kosztu społecznego przedsiębiorstwa wydobywczego na przykładzie wydobycia gazu łupkowego, celem zaprezentowania tego kosztu w publikowanej polityce przedsiębiorstwa wynikającej z dyrektywy w sprawie ujawniania informacji niefinansowych. Tak sformułowany cel pracy, pomimo teoretycznego charakteru pracy, wskazuje na poszukiwanie nowych rozwiązań w zakresie znanych zjawisk ekonomicznych oraz na praktyczny wymiar przygotowanej dysertacji. Autorka, korzystając z istniejącego instrumentarium, zaproponowała wykorzystanie trzech wybranych metod na potrzeby wyceny kosztu społecznego w konkretnych biznesowych uwarunkowaniach. Z drugiej strony, dysertacja wpisuje się nurt ekonomii normatywnej służąc lepszemu zrozumieniu funkcjonowania gospodarki w obszarze kosztów środowiskowych dotyczących przedsiębiorstw wydobywczych. Wskazanemu powyżej celowi głównemu pracy autorka podporządkowała cele szczegółowe, które sformułowała w następujący sposób: 1) zdefiniowanie pojęcia przedsiębiorstwo wydobywcze oraz przedmiotu jego działalności, 2) zidentyfikowanie form informowania o wpływie na otoczenie (środowisko i społeczeństwo) działalności wydobywczej prowadzonej przez przedsiębiorstwa wydobywcze posiadające koncesje na poszukiwania, rozpoznawanie i wydobycie gazu łupkowego w Polsce, 3) zdefiniowanie kosztu społecznego w nauce rachunkowości w oparciu o aktualne badania prowadzone w nauce rachunkowości, 4) zidentyfikowanie kosztów społecznych przedsiębiorstwa wydobywczego, 3

4 5) zidentyfikowanie metod wyceny mogących służyć do wyceny kosztu społecznego przedsiębiorstwa wydobywczego w nauce rachunkowości. Oceniając zaprezentowane cele (główny i szczegółowe) uwagę zwraca jedynie teoretyczny aspekt podjętych badań, tj. analiza istniejących metod na potrzeby wyceny kosztu społecznego. Doceniając dogłębne badania literaturowe i regulacyjne przeprowadzone przez doktorantkę, należy zwrócić uwagę na niezrozumiały brak empirycznego sprawdzenia wybranej (wybranych) metody wyceny, co pozwoliło by na ostateczne potwierdzenie wykrytych cech opisywanych zjawisk ekonomicznych. Poznanie naukowe wymagane dla dysertacji doktorskich powinno odbywać się w warunkach sprzyjających otrzymaniu ścisłej i pewnej wiedzy, tymczasem zawężenie badań wyłącznie do analizy istniejących metod poprzez m.in. charakterystykę ich metodyki osłabia ocenę pracy naukowej doktorantki. Powyższa uwaga pozostaje aktualna pomimo ostatniego zdania w dysertacji wskazującego na dalsze plany naukowe oraz powiązana jest z przedstawionym zastrzeżeniem co do braku informacji o ograniczeniach dysertacji. Z drugiej strony, należy jednak wskazać na spójność pomiędzy wybranymi metodami badawczymi a wskazanymi celami rozprawy. Ponadto, na podkreślenie zasługuje dbałość o posługiwanie się w rozprawie precyzyjnie określonymi pojęciami oraz zastosowanie uporządkowanego wnioskowania logicznego, jak również zaplanowanie układu pracy wyraźnie powiązanego ze wskazanym obszarem badawczym, przedmiotem badawczym i podmiotem badawczym. Odnosząc się do zastosowanego instrumentarium badawczego zastanawia wskazanie dedukcji jako metody badawczej, skoro doktorantka nie stawia hipotezy, którą następnie by przyjęła lub odrzuciła w konsekwencji przeprowadzonej obserwacji. W związku z powyższym, recenzent stawia pytanie, czy doktorantka nie korzystała z metody indukcji, pomimo pominięcia jej w opisie metod badawczych zaprezentowanych we wstępie rozprawy? Zdaniem recenzenta, doktorantka swoją dysertację rozpoczyna od obserwacji określonego zjawiska ekonomicznego (koszty społeczne), dla którego później poszukuje wzorca (metody wyceny w rachunkowości), aby w ostateczności postawić hipotezę o istnieniu odpowiednich metod w rachunkowości. Powyższa argumentacja wskazuje również na podniesioną już kwestię braku empirycznego sprawdzenia zidentyfikowanych metod wyceny poprzez odpowiednie badania praktyczne. W rozdziale pierwszym doktorantka wprowadza w tematykę przedsiębiorstw wydobywczych prezentując autorską definicję pojęcia przedsiębiorstwo wydobywcze poprzedzoną dogłębną analizą literaturową. Przeprowadzona kwerenda literaturowa oraz podjęte rozważania wskazują na interdyscyplinarny charakter przygotowanej rozprawy oraz jej ukierunkowanie na rozwiązanie problemu praktycznego. 4

5 Niezwykle wartościowym w rozdziale pierwszym jest zestawienie (tabela 1.3) prezentujące formy informowania o wpływie prowadzonej działalności wydobywczej na otoczenie. Z drugiej strony, zwraca uwagę niepełna charakterystyka przedsiębiorstwa wydobywczego, tj. dokonana jedynie poprzez analizę dostępnych dla niego zasobów naturalnych z pominięciem emitowanych zanieczyszczeń do środowiska, uciążliwości dotyczących hałasu i zapachu oraz zmniejszenia walorów estetycznych. Powyższe niedostatki wynikają w głównej mierze z podniesienia tych kwestii w ostatnim rozdziale dysertacji. Zdaniem recenzenta, uzupełnienie opisu przedsiębiorstwa wydobywczego o w/w treści wyraźnie wskazywało by na charakter kosztów społecznych, które stanowią przedmiot dalszych rozważań w przygotowanej dysertacji. W związku ze wskazanym niedostatkiem, sugeruje się odniesienie się doktorantki do istniejących opracowań we współczesnej literaturze przedmiotu w zakresie istotności trzech wskazanych kwestii z punktu widzenia charakterystyki przedsiębiorstwa wydobywczego. Rozdział drugi - poprzez charakterystykę rachunkowości jako nauki społecznej oraz nurtu rachunkowości odpowiedzialności społecznej - przyczynia się do osiągnięcia trzeciego i czwartego celu szczegółowego rozprawy doktorskiej. Cennym jest zaprezentowanie kolejnej autorskiej definicji. Określenie wykorzystanego w tytule rozprawy pojęcia koszty społeczne poprzedzone jest wnikliwą analizą dotychczasowej literatury. Zastanawiającym jest jednak, czy koniecznym jest tworzenie nowego pojęcia, skoro jak słusznie zauważa doktorantka prezentowana definicja kosztów społecznych wpisuje koszt społeczny do kosztów środowiskowych nauki rachunkowości (str. 66)? Na tle powyższego oraz uwzględniając podstawę określenia kosztu społecznego (str. 113, tekst wytłuszczony oraz str. 132 konsekwencje środowiskowe ) zastanawia, czy niezbędnym jest używanie przymiotnika społeczny i wskazywanie na szerszy (niż tylko środowiskowy) kontekst analizowanego oddziaływania przedsiębiorstwa wydobywczego. Powyższe wątpliwości nie podważają ani pojęcia zaproponowanego przez doktorantkę, ani nie umniejszają opracowanej definicji. Recenzent wnosi głos do dyskusji w kontekście uwzględnionych w wycenie elementów, które wyraźnie wskazują wyłącznie na środowiskowy charakter kosztu społecznego w analizowanym przypadku przedsiębiorstwa wydobywczego. Rozdział trzeci niewątpliwie powiązany jest z celem głównym dysertacji oraz z czwartym i piątym celem szczegółowym pracy. Autorka zaprezentowała w oparciu o analizę literatury przedmiotu metody wyceny dóbr nierynkowych, do których słusznie zaliczyła przedmiot dysertacji. W wyniku przeprowadzonego wnioskowania, doktorantka wskazała metody wyceny, które mogą zostać wykorzystane do wyceny kosztów społecznych w konkretnej sytuacji wynikającej z prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie wydobycia gazu łupkowego. Argumentacja za i przeciw wykorzystaniu określonych metod jest prowadzona prawidłowo, a wnioski są 5

6 uporządkowane. Celnie wskazano również dwa autorskie kryteria wyboru metod wyceny, już w okresie przed-wydobywczym. Przeprowadzone rozważania teoretyczne oraz analiza literatury, zaprezentowane czytelnikowi w rozprawie, z całą pewnością wskazują na osiągnięcie celu głównego pracy doktorskiej. Tym niemniej, zagadnienie wyceny powinno również uwzględniać tematykę ryzyka nieodłącznie towarzyszącego każdej działalności gospodarczej. W przeprowadzonym wywodzie występuje pewien niedostatek dotyczący odniesień w tym zakresie. Recenzent wnosi o ustosunkowanie się doktorantki do konieczności (lub braku konieczności) uwzględnienia w procesie wyceny zagadnienia ryzyka i jego wpływu na wycenę kosztu społecznego. Jednocześnie, recenzent wyraża nadzieję, że doktorantka będzie kontynuowała podjęte rozważania, również we wskazanym obszarze. Praca w znacznej mierze dotyczy zawartości informacyjnej kosztów społecznych, poprzez identyfikację metod właściwych do wyceny tej kategorii kosztów. Na tym tle, jak i w związku z kilkukrotnym podnoszeniem przez doktorantkę koncepcji całkowitego rachunku kosztów, zastanawiającym jest przydatność wyceny kosztu społecznego na potrzeby zarządzania przedsiębiorstwem wydobywczym. W związku z powyższym, recenzent formułuje pytanie o opinię doktorantki w zakresie dostosowania zidentyfikowanych metod wyceny do potrzeb kierownictwa jednostki nakierowanych na strategiczne i operacyjne zarządzanie jednostką oraz do wsparcia procesów tworzenia wartości przedsiębiorstw wydobywczych. 6

7 V. Wnioski końcowe oceny Konkludując wyrażam opinię, że recenzowana rozprawa stanowi zwarte i aktualne opracowanie zawierające ważne walory poznawcze z zakresu identyfikacji i wyceny kosztów społecznych w rachunkowości. Autorka, podpierając się analizą teorii rachunkowości i obowiązujących regulacji prawnych, prezentuje własne opinie potwierdzając, że posiada pogłębioną wiedzę teoretyczną w dyscyplinie finanse oraz umiejętność prowadzenia dociekań naukowych. Lektura przedłożonej dysertacji skłania do nowych przemyśleń co do zakresu informacji dostarczanych przez system informacyjny rachunkowości: konieczności wprowadzenia zmian w teorii rachunkowości nadążających za zmieniającą się rzeczywistością społeczno-gospodarczą, w której działalność prowadzą m.in. przedsiębiorstwa wydobywcze. Tym samym, przedłożona rozprawa jest dokumentacją wkładu autorki w rozwój wiedzy z zakresu dziedziny finanse, a w szczególności dotyczącej rachunkowości. W moim przekonaniu, recenzowana rozprawa doktorska mgr Eweliny Kuberskiej spełnia wymagania określone w artykule 13 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. z 2016, poz. 882 z późn. zm.). W związku z powyższym wnioskuję o przyjęcie recenzowanej dysertacji i dopuszczenie mgr Eweliny Kuberskiej do publicznej obrony przygotowanej rozprawy. 7