Piotr Michalik*, Katarzyna Modzelewska** i grajewskim (podlaskie)

Transkrypt

1 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 49, 2011 r. Piotr Michalik*, Katarzyna Modzelewska** Wpływ GMO na środowisko i zdrowie człowieka w świadomości mieszkańców wsi i małych miast w powiecie płockim (mazowieckie) i grajewskim (podlaskie) The effect (impact) of GMO on the environment and human's health, based on the awareness of the small towns and villages inhabitants' in the Plock and Grajewo area Słowa kluczowe:gmo, zagrożenia, wpływ na bioróżnorodność. Key words: GMO, danger, the impact on biovariety. The main goal (reason) of this survey was to observe how the inhabitants of Plock and Grajewo areas perceive the GMO organisms. Furthermore, what, according to the participants, would be the advantages and disadvantages of introducing those organisms into the environment. The surveys took place in two areas: Plock - with 62 participants and Grajewo with 71 participants, in March, April and May 2011 respectively. The results were shown as graphs. 1. WPROWADZENIE Organizmy genetycznie zmodyfikowane GMO (ang. Genetically Modified Organism), określane też jako transgeniczne to organizmy inne niż organizm człowieka, w których materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych, wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji, otrzymywane z zastosowaniem biotechnologii (art. 3 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych). * Dr inż. Piotr Michalik Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie, ul. Czereśniowa 98, Warszawa; tel.: ; piotrm8@o2.pl ** Inż. Katarzyna Modzelewska Wszechnica Mazurska w Olecku, Plac Zamkowy 5, Olecko 452

2 Wpływ GMO na środowisko i zdrowie człowieka w świadomości mieszkańców wsi... Obecnie, dzięki poznaniu budowy DNA i sposobu kodowania informacji genetycznych, możliwe jest konstruowanie zmienionych organizmów. Biotechnolog może np. bezpośrednio wprowadzić do danej rośliny gen warunkujący pożądaną cechę, taką jak odporność na szkodliwe owady lub herbicydy. Nowe odmiany zwierząt i roślin uprawnych otrzymanych metodami inżynierii genetycznej nazwano transgenicznymi. Problematyka genetycznie zmodyfikowanych organizmów jest stosunkowo nowa i mało upowszechniona w Polsce, ale żywo dyskutowana w środowisku naukowym i wzbudzająca coraz większe zainteresowanie społeczeństwa, zwłaszcza rolników. Wciąż jednak wiedza na temat GMO jest zbyt mała, niepełna. Wytworzenie i użycie przez człowieka organizmów transgenicznych może być korzystne, szczególnie w medycynie i farmacji. Prowadzone są prace nad uzyskaniem roślin transgenicznych o zmienionych walorach prozdrowotnych i smakowych, odpornych na choroby oraz niekorzystne warunki środowiska (mróz, susza, zasolenie), pochłaniających zanieczyszczenia z gleby i wody. Poddawane są próbom klinicznym innowacyjne metody leczenia, m.in. chorób szpiku kostnego oraz niektórych nowotworów. Ze zmodyfikowanych organizmów uzyskuje się, na skalę przemysłową, cenne leki: insulinę, hormon wzrostu, interferon, czynniki krzepliwości krwi, szczepionki przeciwwirusowe, np. przeciwko wściekliźnie [Cantley 2003, Kuiper i in. 2001, Zimny i Macewicz 2003]. Prowadzi się badania nad wykorzystaniem zwierząt jako dawców narządów do ksenotransplantacji [Głowacka 2007]. Równocześnie trudno jest przewidzieć skutki wprowadzenia GMO do środowiska. Ze względu na to wprowadzono regulacje prawne, mające na celu zminimalizowanie zagrożeń, wynikających z gospodarczego wykorzystania organizmów transgenicznych. Kierując się zasadą przezorności, część środowisk naukowych, organizacji społecznych i ekologów zwraca uwagę na niewystarczającą, w wielu aspektach, wiedzę na temat skutków środowiskowych wprowadzenia GMO oraz długofalowych efektów spożywania produktów na ich bazie dla zdrowia ludzi. Zgłaszane są problemy z soją transgeniczną, powstałą ze skrzyżowania orzechów brazylijskich i soi konwencjonalnej, oraz problemy z endotoksynami Cry 9C BT w odpornej na szkodniki kukurydzy transgenicznej, które powodują alergię [Reymont 2000, Kleter i Kuiper 2002). Badania Ewen i Pusztai [1999] na szczurach żywionych transgenicznymi ziemniakami oraz Malatesty i in. [2002, 2005] na myszach żywionych soją RR wskazują na zmiany w wątrobie, grasicy, nerkach oraz w strukturach komórkowych trzustki, co może powodować zmiany metaboliczne związane z wydzielaniem insuliny i enzymów trawiennych. Zgodnie z opinią naukowców GMO mogą stwarzać nowe potencjalne zagrożenia, związane z odżywczymi i zdrowotnymi właściwościami żywności dla ludzi i pasz oraz wpływem na zachowanie bioróżnorodności, a także budzić obiekcje natury religijnej i etycznej. Dużo pytań i zastrzeżeń budzą także problemy oddziaływania roślin zmienionych genetycznie na owady pożyteczne, wpływ pyłku z roślin transgenicznych na pszczoły i inne owady zapylające, oddziaływanie resztek pożniwnych na organizmy bytujące w glebie oraz roz- 453

3 Piotr Michalik, Katarzyna Modzelewska wój superchwastów odpornych na herbicydy [Altieri 1998, Hermandez i in. 1998, Samborn 1999, Raymond 2000, Service 2007, Żarski i in. 2009]. Pojawiają się też opinie, że wprowadzenie do obrotu i uprawy roślin GMO na teren Polski zagraża głównym priorytetom rozwoju polskiego rolnictwa i strategii promocji eksportu naszych produktów rolnych. Jednak, jak wskazują Żarski i in. [2009], mimo tych zastrzeżeń nadal istnieje silne lobby przemysłu biotechnologicznego, by wprowadzać uprawy roślin transgenicznych na nasze pola i stoły. Jest to niezgodne z priorytetami naszego rolnictwa oraz stanowi duże zagrożenie dla tradycyjnych gatunków i odmian roślin, które decydują o bogactwie biologicznym naszego kraju oraz, w przyszłości, może stanowić poważny problem w rozwoju turystyki terenów wiejskich. 2. Cel i metody pracy Celem pracy była ocena wizerunku GMO i wiedzy na ich temat w różnych grupach społecznych, na przykładzie mieszkańców terenów wiejskich i małych miasteczek. W pracy przedstawiono wyniki badań ankietowych przeprowadzonych na grupie 133 osób mieszkańców powiatu grajewskiego (71 osób) i płockiego (62 osoby). Ankieta składała się z czternastu pytań. Wyniki dziewięciu z nich przedstawiono w formie wykresów w niniejszej pracy. Na każdym wykresie przedstawiono oddzielnie wyniki ankiet z rejonu płockiego, w którym odpowiadali mieszkańcy terenów wiejskich, i rejonu grajewskiego, w którym odpowiadali mieszkańcy miasta. 3. Wyniki badań i omówienie Pytanie 1. dotyczyło sposobu, w jaki ankietowani zbierali informację o genetycznie modyfikowanych organizmach. Na pytanie to ankietowani odpowiadali w następujący sposób (rys. 1): 1) od rodziny i znajomych 1 osoba w rejonie płockim i 7 osób w rejonie Grajewa, 2) z internetu 21osób w rejonie płockim i 35 osób w rejonie Grajewa, 3) z prasy 30 osób z rejonu płockiego i 24 osoby z rejonu Grajewa, 4) z książek 7 osób z rejonu płockiego i 12 z rejonu Grajewa, 5) z telewizji 39 osób z rejonu płockiego i 56 osób z rejonu Grajewa, 6) inne źródła w rejonie płockim wymieniła 1 osoba, a w rejonie Grajewa 7 osób. 454

4 Wpływ GMO na środowisko i zdrowie człowieka w świadomości mieszkańców wsi... Rys. 1. Sposoby zbierania informacji o GMO; 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski Fig. 1. GMO data collecting methods; 1 Płock region, 2 Grajewo region Na pytanie 2.: W jakim celu modyfikuje się genetycznie organizmy? odpowiadano w następujący sposób (rys. 2): 1) aby zwiększyć wydajność uprawy lub hodowli zwierząt 35 osób w rejonie płockim, 51 w rejonie Grajewa, 2) w celu zmniejszenia głodu na świecie 13 osób w rejonie płockim, 10 osób w rejonie Grajewa, 3) aby poprawić walory estetyczne i smakowe 9 osób w rejonie płockim, 23 osoby w rejonie Grajewa, 4) w celu pozyskiwania nowych rozwiązań w medycynie (leki, szczepionki itp.) 4 osoby w rejonie płockim, 22 osoby w rejonie Grajewa, 5) w trosce o ochronę środowiska 4 osoby w rejonie płockim, 1 osoba w rejonie Grajewa, 6) aby uchronić zagrożone gatunki przed wyginięciem 4 osoby w rejonie płockim, 3 osoby w rejonie Grajewa, 7) uzyskanie większych zysków przez koncerny chemiczne 10 osób w rejonie płockim, 9 osób w rejonie Grajewa. 455

5 Piotr Michalik, Katarzyna Modzelewska Rys. 2. Cele modyfikacji genetycznych; 1 rejon Płocki, 2 rejon Grajewski Fig. 2. Objectives of genetic modification; 1 Płock region, 2 Grajewo region Na pytanie 3., które brzmiało: Jakie potencjalne zagrożenia dla człowieka według Ciebie niosą ze sobą GMO? ankietowani odpowiadali (rys. 3): 1) wywołują mutację 26 osób z rejonu płockiego, 45 osób z rejonu Grajewa, 2) powodują bezpłodność 4 osoby z rejonu płockiego i 19 osób z rejonu Grajewa, 3) przyczyniają się do powstawania alergii 11 osób z rejonu płockiego i 34 osoby z rejonu Grajewa, 4) przyczyniają się do powstawania chorób nowotworowych 20 osób z rejonu płockiego i 10 osób z rejonu Grajewa, 5) powodują zaburzenia przemiany materii 6 osób z rejonu płockiego i 8 osób z rejonu Grajewa. Rys. 3. Zagrożenia dla człowieka wynikające rozprzestrzeniania się GMO; 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski Fig. 3. Treats for humans about the spread of GMO; 1 Płock region, 2 Grajewo region 456

6 Wpływ GMO na środowisko i zdrowie człowieka w świadomości mieszkańców wsi... Na pytanie 4., które brzmiało: Jakie potencjalne zagrożenia dla środowiska według Ciebie niosą ze sobą GMO? odpowiadano (rys. 4): 1) mogą się niekontrolowanie rozprzestrzeniać 29 osób z rejonu płockiego i 47 osób z rejonu Grajewa, 2) powodują zmianę klimatu 4 osoby z rejonu płockiego i 3 osoby z rejonu Grajewa, 3) wypierają rodzime gatunki 34 osoby z rejonu płockiego i 39 osób z rejonu Grajewa, 4) powodują erozję gleby 0 osób z rejonu płockiego i 2 osoby z rejonu Grajewa. Rys 4. Zagrożenia dla środowiska związane z rozprzestrzenianiem się GMO; 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski Fig. 4. Environmental risks associated with the spread of GMO; 1 Płock region, 2 Grajewo region Na pytanie 5., które brzmiało: Z którymi stwierdzeniami na temat żywności genetycznie modyfikowanej zgadza się Pan/Pani? ankietowani odpowiadali (rys. 5): 1) jest trwalsza, lepszej jakości 11 osób z rejonu płockiego i 14 osób z rejonu Grajewa, 2) jest wydajniejsza w produkcji 35 osób z rejonu płockiego i 18 osób z rejonu Grajewa, 3) przyczynia się do powstawania nowotworów 8 osób z rejonu płockiego i 8 osób z rejonu Grajewa, 4) ma lepsze wartości odżywcze 5 osób z rejonu płockiego i 4 osoby z rejonu Grajewa, 5) ma lepsze cechy organoleptyczne (smak, wygląd) 7 osób z rejonu płockiego i 15 osób z rejonu Grajewa, 6) pomaga zmniejszyć liczbę głodujących na świecie 11 osób z rejonu płockiego i 5 osób z regionu Grajewa, 7) przyczynia się do powstawania alergii 4 osoby z rejonu płockiego i 27 osób z rejonu Grajewa, 8) jest powodem mutacji 9 osób z rejonu płockiego i 30 osób z rejonu Grajewa, 9) jest zagrożeniem dla zachowania bioróżnorodności genetycznej 7 osób z rejonu płockiego i 31 osób z rejonu Grajewa. 457

7 Piotr Michalik, Katarzyna Modzelewska Rys. 5. Stwierdzenia, z którymi zgadzali się ankietowani; 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski Fig. 5. Statements with which respondents agreed; 1 Płock region, 2 Grajewo region Na pytanie 6., które brzmiało: W jakim celu popiera Pan/Pani wykorzystanie organizmów genetycznie zmodyfikowanych? ankietowani odpowiadali (rys. 6): 1) nie popieram 20 osób z rejonu płockiego i 20 osób z rejonu Grajewa, 2) do produkcji leków 21 osób z rejonu płockiego i 33 osoby z rejonu Grajewa, 3) do produkcji szczepionek 11 osób z rejonu płockiego i 26 osób z rejonu Grajewa, 4) do produkcji żywności 17 osób z rejonu płockiego i 9 osób z rejonu Grajewa. Rys. 6. Cele, w jakich ankietowani popierają wykorzystanie GMO; 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski Fig. 6. The purposes for which respondents support the use of GMO; 1 Płock region, 2 Grajewo region 458

8 Wpływ GMO na środowisko i zdrowie człowieka w świadomości mieszkańców wsi... Na pytanie 7., które brzmiało: Czy uważasz, że pyłek z roślin GMO może mieć wpływ na zdrowie owadów zapylających rośliny uprawne (pszczoły, trzmiele)? odpowiedziało (rys. 7): 1) tak 21 osób w rejonie płockim i 40 osób w rejonie Grajewa, 2) nie 12 osób w rejonie płockim i 6 osób w rejonie Grajewa, 3) nie interesuje się tym 27 osób w rejonie płockim i 24 osób w rejonie Grajewa. Rys. 7. Wpływ pyłku na zdrowie owadów zapylających; 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski Fig. 7. Effect of pollen on the health of insect-pollinated; 1 Płock region, 2 Grajewo region Na pytanie 8., które brzmiało: Czy znacznie niższa cena produktu spożywczego zawierającego składniki genetycznie modyfikowane skłoniłaby Pana/Panią do jego zakupu? odpowiadano (rys. 8): 1) zdecydowanie tak 6 osób z rejonu płockiego i 2 osoby z rejonu Grajewa, 2) raczej tak 7 osób z rejonu płockiego i 6 osób z rejonu Grajewa, 3) trudno powiedzieć 33 osoby z rejonu płockiego i 19 osób z rejonu Grajewa, 4) raczej nie 10 osób z rejonu płockiego i 15 osób z rejonu Grajewa, 5) zdecydowanie nie 4 osoby z rejonu płockiego i 28 osób z rejonu Grajewa. Rys. 8. Wpływ ceny na chęć zakupu produktów GMO; 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski 459

9 Piotr Michalik, Katarzyna Modzelewska Fig. 8. Effect of price on willingness to buy GMO products; 1 Płock region, 2 Grajewo region Na pytanie ostatnie 9., które brzmiało: Czy według Ciebie, w przyszłości, GMO staną się powszechne i ogólnodostępne? odpowiadano (rys. 9): 1) tak 21 osób z rejonu Płocka i 22 osoby z rejonu Grajewa, 2) nie 3 osoby z rejonu Płocka i 7 osób z rejonu Grajewa, 3) nie wiem 37 osób z rejonu Płocka i 40 osób z rejonu Grajewa. Rys. 9. Dostępność produktów GMO w przyszłości, 1 rejon płocki, 2 rejon grajewski Fig. 9. Availability of GMO products in the future; 1 Płock region, 2 Grajewo region 4. Wnioski 1) Najwięcej ankietowanych informacje na temat GMO zdobywa dzięki telewizji. 2) Większość ankietowanych zauważa niebezpieczeństwo wypierania rodzimych gatunków oraz niekontrolowanego rozprzestrzeniania się GMO. 3) 51,6% ankietowanych z rejonu płockiego i 83% z rejonu grajewskiego popiera wykorzystanie GMO w farmaceutyce. 4) Tylko 22,5% ankietowanych z rejonu płockiego i 60,5% z rejonu grajewskiego stwierdziło że nie kupiłoby żywności GM mimo niższej ceny. Piśmiennictwo i akty prawne ALTIERI M.A The environmental pisk of transgenic crops; an agroecological assessment. Ag. Biotech. News. Inform. 10: CANTLEY M Biotechnology in Europe. W: II Krajowy Kongres Biotechnologiczny, Łódź czerwca, Materiały Konferencyjne: 121. EWEN S.W.B., PUSZTAI A Effect of diets containing modified potatoes expressing 460

10 Wpływ GMO na środowisko i zdrowie człowieka w świadomości mieszkańców wsi... Galanthus nivalis lectin on rat small intestine. Lancet 354: GŁOWACKA B Przedmowa. W: Organizmy genetycznie zmodyfikowane. Materiały szkoleniowe. Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski, Poznań: HERMANDEZ E., RAMISSE F., DUCOUREAU T., CRUEL T., CAVALLO J. D Bacillus thuringiensis serotype H 34 konkukien superinfection, case report and experimental evidence of pathogenicity in immuno suppressed mice. J. Clin. Microbiol. 36: KLETER A.G., KUIPER A.H GM Crops is there a ford safety issue. Pesticide Outlook 13(1): KUIPER A.H., KLETER A.G., NOTEBORN P.J., KOK E.J Assessment of the food safety issues related to genetically modified foods. The Plant Journal 27(6): MALATESTA M., CAPORALONI C., ROSSI L., BATTISTELLI S., ROCCHI M., TONUCCI F., GAZZANELLI G., Ultrastructural analysis of pancreatic acinar cells from mice fed on GM Soybean. J. Anat 201 (5): MALATESTA M., TIBERI C., BALDELLI B., BATTISTELLI S., MANUALI E., BIOGGOGERA M Reversibillity of hepatocyte nuclear modifications in mice fed on genetically modified soybean. Eur. J. Histochem 49(3): RAYMOND J.C Bt transgenic crops; Risk an benefits. Integrated Pest Management Reviews 5: SAMBORN J.R Bt corn pollen drift and monarch larvae toxicity, an absence of comperative risk assessment. Pesticide Outlook August 174. SERVICE R.F A growing threat down on the farm. Science 316(5828): Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Dz.U. nr 76 poz ZIMNY J., MACEWICZ J Stan obecny i perspektywy uprawy roślin transgenicznych w świecie. W: II Krajowy Kongres Biotechnologiczny, Łódź czerwca, Materiały Konferencyjne: 623. ŻARSKI T.P., ŻARSKA H., MAJDECKA T GMO zagrożenia toksykologiczne i ekologiczne. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 41: