Wprowadzenie. J. Urry, Socjologia mobilności, Warszawa 2009, s. 145.

Transkrypt

1 Wprowadzenie Problematyka audiosfery 1 i słuchania ogniskuje dziś uwagę między innymi medioznawców, estetyków, od niedawna kulturoznawców, historyków, ale także architektów, akustyków, muzykologów i geografów. W obrębie nauk humanistycznych i społecznych, od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, mamy wręcz do czynienia z prawdziwą eksplozją badań i prac poświęconych roli dźwięku w świecie człowieka, praktykom i dyskursom, w których zjawiska akustyczne odgrywają istotną rolę lub do których się odnoszą. Ten, jak to określił Jonathan Sterne, interdyscyplinarny ferment w naukach humanistycznych otrzymał nawet własną nazwę sound studies 2. Wzrastająca intensywność tych badań jest reakcją na dokonujące się pod wpływem technologii zmiany w świecie człowieka i wiąże się być może z przekonaniem, mającym swe źródło w pracach Marshalla McLuhana, że podobnie jak wcześniej mogliśmy odnotować przejście od kultur oralno-akustycznych do kultur głównie wizualnych, tak dziś w społeczeństwach zachodnich możemy zauważyć ożywienie kultury akustycznej 3. Można także powiedzieć, za Christopherem Coxem i Danielem Warnerem, że w ostatnim pół- 1 Pojęcie audiosfery zaczerpnięte zostało z pracy Marii Gołaszewskiej, która w Estetyce pięciu zmysłów rozróżniała audiosferę potoczną, zorganizowaną i wyspecjalizowaną. Audiosfera u Gołaszewskiej to termin określający dźwiękowe środowisko człowieka, wobec którego może on zająć między innymi postawę estetyczną (M. Gołaszewska, Estetyka pięciu zmysłów, Warszawa-Kraków 1997, s ). Trzeba zaznaczyć, że kategoria ta nie jest jak dotąd powszechnie przyjęta, a wprowadzane przez różnych autorów kategorie traktowane wobec niej synonimicznie (na przykład fonosfera, sonosfera) nie sprzyjają stabilizacji pojęciowej ani też analitycznej precyzji stawianych problemów. W tej sytuacji z zainteresowaniem przyjąć można propozycję Macieja Gołąba. Wprowadził on do muzykologii i zdefiniował kategorie fonosfery, sonosfery oraz melosfery, rozróżniając dzięki nim odmienne fenomeny akustyczne, które traktuje jako wyodrębniające się aspekty (warstwy) fonosystemu, za jaki uznaje środowisko foniczne (M. Gołąb, Muzyczna moderna w XX wieku. Między kontynuacją, nowością a zmianą fonosystemu, Wrocław 2011). Odrębnym i równie istotnym w kwestii podejmowanej refleksji problemem pozostaje rozróżnienie między audiosferą a pejzażem dźwiękowym, co znalazło wyjaśnienie w dalszej części niniejszego Wprowadzenia. 2 J. Sterne, Sonic Imaginations, [w:] The Sound Studies Reader, red. J. Sterne, New York 2012, s. 2. Nie miejsce tu na bardziej szczegółową charakterystykę sound studies. Zainteresowanych czytelników odsyłamy do: The Sound Studies Reader; The Oxford Handbook of Sound Studies, red. T. Pinch, K. Bijsterveld, New York 2012; J.G. Papenburg, H. Schulze, Pięć pojęć dźwięku. Dyscyplinarne przyporządkowania i zagęszczenia Sound Studies, Kultura Współczesna 2012, nr 1, s J. Urry, Socjologia mobilności, Warszawa 2009, s. 145.

2 12 Wprowadzenie wieczu wykształciła się nowa kultura dźwięków, że»kultura ucha«nabiera teraz szczególnego znaczenia 4. Jednym z ważnych i niezwykle interesujących zagadnień podejmowanych w ramach refleksji nad audialnością jest pejzaż dźwiękowy 5. Kategorię tę zaproponował kanadyjski kompozytor, twórca ekologii akustycznej, Raymond Murray Schafer. Jego działalność artystyczna i edukacyjna oraz prace teoretyczne okazały się stymulujące w refleksji nad sferą dźwiękową w badaniach muzykologicznych, etnograficznych, antropologicznych, geograficznych, a także w zakresie bioakustyki, projektowania architektonicznego wrażliwego akustycznie. Inspirują też prace spod znaku sound studies. Problematyka krajobrazu dźwiękowego pojawia się u Schafera w kontekście rozważań nad zmianami, jakie zaszły i ciągle zachodzą w środowisku fonicznym. Jego zdaniem jest ono zanieczyszczone hałasem, co ma swoje przyczyny między innymi w niewrażliwości naszej kultury na percepcję dźwięku, akcentowaniu w niej postrzegania wzrokowego 6. Schafer zmierzał do ustanowienia nauki o pejzażu dźwiękowym. Jej celem miało być badanie środowisk dźwiękowych, a także wypracowanie podstaw projektowania ekologicznego otoczenia dźwiękowego 7. Schaferowski projekt badań zakładał dokumentację i opis środowisk fonicznych wybranych miejsc (na przykład miast) oraz obszarów definiowanych geograficznie lub kulturowo, uwzględniając przy tym w istotnym zakresie proces ich przeobrażeń. Diagnoza przemian, jakie następują w audiosferze, kieruje uwagę nie tylko na aspekt ilościowy (nadmiar bodźców akustycznych, ogólny wzrost głośności), ale także jakościowy (zanik pewnych zjawisk fonicznych oraz pojawianie się innych), wskazując, że przyczyna tych zmian tkwi nie tylko w przeobrażeniach technologiczno-cywilizacyjnych, ale w przesłankach o charakterze kulturowym. Chodzi tu na przykład o zauważalną zmianę stosunku do niektórych tradycyjnie obecnych w społecznościach dźwięków (jak na przykład dźwięki dzwonów kościelnych), zmianę, którą można interpretować w relacji znaczeń i wartości. Podjęcie badań nad środowiskiem fonicznym ma zatem dla Schafera nie tylko akustyczno-ekologiczne, ale także społeczne i kulturowe uzasadnienie. Wskazuje na to właśnie kategoria pejzażu dźwiękowego. Autorzy Soundscapes: Toward a Sounded Anthropology stwierdzają, że Schafer ujmuje pejzaż dźwiękowy jako twór społeczny, będący produktem praktyk społecznych, polityki i ideologii, który jednocześnie bierze udział w kształtowaniu tych praktyk, po- 4 Kultura dźwięku. Teksty o muzyce nowoczesnej, red. Ch. Cox, D. Warner, Warszawa 2010, s Termin ten będzie w dalszej części tekstu używany zamiennie z krajobrazem dźwiękowym, który jest równie dopuszczalnym przekładem angielskiego słowa soundscape. 6 Dlatego też Schafer proponował pedagogiczny program czyszczenia uszu, który miał prowadzić do podniesienia naszych kompetencji w tym zakresie. Zob. R.M. Schafer, Poznaj dźwięk. 100 ćwiczeń w słuchaniu i tworzeniu dźwięków, przeł. R. Augustyn, Poznań Por. M. Kapelański, Koncepcja pejzażu dźwiękowego (soundscape) w pismach R. Murray a Schafera, Warszawa 1999, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. M. Gołąba, s M. Kapelański, op. cit.

3 Wprowadzenie 13 lityk i ideologii 8. Z kolei przyjmowana przez nas perspektywa kulturoznawcza wskazuje, że w pojęciu pejzażu dźwiękowego zawiera się wzgląd na indywidualne przeżycie audiosfery, w którym obiektywnie istniejące środowisko foniczne podlega aktom rozpoznania i waluacji, może zostać przyswojone albo odrzucone, ujęte w relacji zadomowienia lub alienacji, a także na przykład rozpoznane w kontekście codzienności bądź odświętności. W opracowanym przez współpracownika Schafera, Barry ego Truaxa, Handbook of Acoustic Ecology, kategoria pejzażu dźwiękowego jest definiowana z wyraźnym uwzględnieniem percypującego podmiotu: krajobraz dźwiękowy jest tu środowisk[iem] dźwięk[owym] pojmowanym z naciskiem na sposób, w jaki jest ono postrzegane przez jednostkę lub społeczeństwo. Pejzaż dźwiękowy zależy więc od stosunku między jednostką i dowolnym środowiskiem dźwiękowym 9. Tak rozumiany pejzaż dźwiękowy jest bliski kulturoznawczej kategorii krajobrazu 10. Zagadnienie pejzażu dźwiękowego wyznacza ciekawą perspektywę refleksji nad specyfiką doświadczania miasta, nawiązywania relacji z nim, budowania poczucia zakorzenienia w mieście oraz rozpoznawania jego swoistości. Właśnie z powodu zainteresowania Schafera zanieczyszczeniem środowiska hałasem, a zarazem kompozycją wyłaniającego się miejskiego pejzażu dźwiękowego, omawiana tu kategoria pojawiła się w zakresie studiów miejskich (urban studies) 11. Proponowana perspektywa przyjmowana jest przez zachodnich badaczy miasta, a w Polsce przez antropologów, geografów, kulturoznawców i muzykologów, podejmujących refleksję nad różnymi aspektami brzmieniowości miasta 12. Stanowi ona istotne uzupełnienie badań fenomenu miasta skoncentrowanych na wizualnym jego aspekcie. Włączenie refleksji nad krajobrazem dźwiękowym oraz szerzej: nad audiosferą w obręb studiów nad doświadczeniem miasta wydaje się niezwykle ważne, choćby z powodu potwierdzanego badaniami antropologicznymi (na przykład Stevena Felda, Lawrence a E. Sulivana) znaczenia dźwięku dla relacji podmiotu z otoczeniem, jego wiedzy i wyobraźni. Trzeba pamiętać, że słuchanie i jego formy są ściśle związane z przestrzenią i czasem, a to oznacza nie tylko modyfikację słuchania przez kontekst czasowo-przestrzenny, ale także modyfikację doświadczenia tego kontekstu przez doświadczenie audialne, dziś kształtowane między innymi przez urządzenia rejestrujące i odtwarzające dźwięk co domaga się wnikliwego badania. Zagadnienie audialnego doświadczenia miasta warte jest podjęcia także dlatego, że jednym ze współczesnych sposobów 8 D.W. Samuels et al., Soundscapes: Toward a Sounded Anthropology, Annual Review of Anthropology 2010, nr 39, s Ibidem, s O kulturoznawczym rozumieniu krajobrazu zob. S. Pietraszko, Krajobraz i kultura, [w:] idem, Kultura. Studia teoretyczne i metodologiczne, Wrocław 2012, s Zob. D.W. Samuels et al., op. cit. 12 Por. między innymi artykuły A. Stanisz, K. Wali, S. Bernata, R. Losiaka w tomie Audiosfera miasta, red. R. Losiak, R. Tańczuk, Wrocław 2012, oraz S. Bernata, R. Losiaka, K. Beimicik i I. Szfałowicz w Dźwięk w krajobrazie stan i perspektywy badań. Materiały Interdyscyplinarnego Seminarium, Lublin 3 4 września 2008, red. S. Bernat, Lublin 2008.

4 14 Wprowadzenie jego artykulacji są strony internetowe magazynujące nagrania dźwięków różnych miast w formie map dźwiękowych, rejestracje spacerów dźwiękowych i prezentacje krajobrazów dźwiękowych różnych zakątków świata 13. Schaferowska nauka o pejzażu dźwiękowym stała się inspiracją prowadzonych przez nas badań nad audiosferą Wrocławia, których rezultaty zostały zaprezentowane w niniejszej monografii. Wstępna idea tych badań została przedstawiona w 2007 roku 14, a następnie, rozwijana i precyzowana w toku prowadzonych w mniejszym zakresie prac badawczych oraz zajęć dydaktycznych w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego 15, znalazła rozwinięcie w postaci projektu grantu przyjętego do realizacji przez Narodowe Centrum Nauki w 2011 roku. Przyjęta koncepcja badań zakładała przede wszystkim dokonanie rejestracji i dokumentacji obiektywnie istniejącej tkanki fonicznej miasta. Utrwalenie zjawisk fonicznych w postaci nagrań i sprawozdań opisowych służyć miało dokonaniu analitycznej rekonstrukcji audiosfery Wrocławia, opisaniu występujących w niej zjawisk ujętych w porządku synchronicznym (struktura przestrzenna miasta obejmująca różne obszary, strefy i miejsca) oraz diachronicznym (struktura czasowa uwzględniająca okresowe zmiany zachodzące w środowisku dźwiękowym). Rejestracja audiosfery Wrocławia, dokonana na potrzeby badań w latach , tworzy szczególnego rodzaju dokumentację historyczną: utrwalony zapis fragmentu życia miasta i codzienności jego mieszkańców. Zarchiwizowane nagrania dźwiękowe, wideofoniczne, fotografie, także ich opisy, stanowić mogą materiał źródłowy do dalszych analiz (nieuwzględnionych w niniejszym projekcie), jak na przykład badań porównawczych, stawiających pytanie o swoistość audiosfery Wrocławia wobec innych miast polskich czy europejskich, a także studiów o charakterze historycznym. Zadanie opisowo-analityczne środowiska dźwiękowego Wrocławia nie wyczerpywało jednak stawianych celów. W kręgu podjętych w projekcie badań problemów, wynikających z przyjęcia kulturoznawczej perspektywy, znalazło się istotne pytanie, w jakim zakresie tak udokumentowane i opisane środowisko foniczne miasta okazuje się przestrzenią dźwiękową, której jego mieszkańcy są świadomi. W przedstawionej pracy ów aspekt odbiorczy, odnoszący się do kwestii percepcji oraz recepcji audiosfery, i wyrażony przez 13 Na przykład [dostęp: 21 października 2013]. 14 W artykule R. Losiaka pt. Miejskie pejzaże dźwiękowe. Z projektu badań nad audiosferą w doświadczeniu odbiorczym (idem, Miejskie pejzaże dźwiękowe. Z projektu badań nad audiosferą w doświadczeniu odbiorczym, [w:] Przestrzenie wizualne i akustyczne człowieka. Antropologia audiowizualna jako przedmiot i metoda badań, red. A. Janiak, W. Krzemińska, A. Wojtasik-Tokarz, Wrocław 2007, s Od 2004 roku w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego prowadzone są przez Roberta Losiaka konwersatoria specjalizacyjne (pod różnymi nazwami) poświęcone wybranym problemom audiosfery; w tym czasie dwukrotnie odbyły się także obozy naukowe, w ramach których realizowano terenowe zadania badawcze dotyczące audiosfery Wrocławia. Od 2013 roku realizowane są pod tym samym kierunkiem zajęcia dydaktyczne pn. audiosfera współczesna w Katedrze Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego.

5 Wprowadzenie 15 przyjętą za Schaferem kategorię pejzażu dźwiękowego, został uwzględniony jako problem równorzędny wobec badań audiograficznych. Rozpatrywanie audiosfery Wrocławia pod kątem jej odbiorców oznaczało poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób codzienne miejskie życie w jego wymiarze audialnym jest doświadczane i przeżywane. Uznaliśmy, że tylko z takiej perspektywy analiza miejskiej audiosfery ma jakiekolwiek znaczenie dla refleksji nad fenomenem miasta i sposobami jego doświadczania. To właśnie dla tego rodzaju badań kategoria pejzażu dźwiękowego jest szczególnie użyteczna. Krajobraz dźwiękowy, w przyjętym przez nas rozumieniu, to audiosfera doświadczana, ujmowana w jej związkach ze znaczeniami i wartościami 16. Zdarzenia dźwiękowe 17 w procesie percepcji audialnej są rozpoznawalne jako indeksy ich źródeł, znaki. Jednocześnie rozpoznawany jest ich aspekt aksjotyczny. Podmiot nie tylko interpretuje swego rodzaju przekaz dźwiękowy, ale także dokonuje waluacji swego środowiska dźwiękowego. Aksjosemiotyczna aktywność człowieka odniesiona zostaje tu do środowiska dźwiękowego miasta, które zostaje w ten sposób przekształcone w krajobraz dźwiękowy. Zawarte w niniejszej pracy studia nad audiosferą Wrocławia przedstawiają rezultaty prowadzonych pod naszym kierunkiem badań. Zostały zakomponowane w trzy odrębne a zarazem dopełniające się segmenty. Ich autorami są muzykolodzy i kulturoznawcy, ale także zaproszeni do współpracy badacze o kompetencjach historycznych i antropologicznych. Różnorodność perspektyw badawczych, jak sądzimy, pozwala na konfrontację odmiennych metodologii badań audiosfery i pejzażu dźwiękowego oraz sposobów artykulacji poruszanych problemów, co jest niewątpliwie inspirujące także w perspektywie dalszych projektów badawczych podejmujących tę problematykę. Część pierwszą stanowią Badania audiografi czne wyodrębniające się pod względem metodologicznym studia opisowe, oparte na terenowych badaniach słuchowych. Pierwszy z zawartych w tej części artykułów rozważa kwestie metodologiczne związane z badaniami terenowymi audiosfery miasta, podnosi problem percepcji audialnej w świetle doświadczenia, którym jest sytuacja badawcza. Badania nad audiosferą okazały się dla samych jej uczestników wyjątkową okazją do konfrontacji potocznego doświadczenia audiosfery miasta ze szczególną sytuacją percepcyjną w nastawieniu badawczym. Dzięki takiemu doświadczeniu przekonujemy się, że potoczny odbiór audiosfery ma charakter nieliniowy 18, że jak wskazuje Derric de Kerckhove w przestrzeni miejskiej rzadko używamy uszu w celu orientacji w niej, słuchamy także w różny sposób w zależności od tego, co 16 Ibidem. 17 Pojęcie zdarzeń dźwiękowych rozumiane jest w tym kontekście szeroko, odnosząc się do wszelkich zjawisk akustycznych, zarówno dźwięków, jak i niedźwiękowych odgłosów, na przykład szumów. 18 Zob. A. Nacher, Sto tysięcy miliardów dźwięków. Podróż poza wzrokocentryzm (pejzaż dźwiękowy, soundwalk, aural safari), Kultura Współczesna 2010, nr 3.

6 16 Wprowadzenie jest słuchane, w jakiej intencji, w jakim kontekście 19. Prowadzone badania zdają się potwierdzać płynące z niezwykle inspirujących rozważań Georga Simmla 20 nad mentalnością mieszkańców miast przypuszczenia, że przestrzeń miejska wymaga bardzo selektywnego nastawienia na audiosferę, zwróconego na wychwytywanie tylko istotnych dla działania zdarzeń brzmieniowych. Życie w mieście dopuszcza tylko w bardzo określonych sytuacjach słuchanie mniej wybiórcze, estetyzujące audiosferę, jakie staje się udziałem jej badacza. Drugi z tekstów zawartych w tej części książki, zatytułowany Dźwiękowe oblicza czasu. Stabilność i zmienność audiosfery Wrocławia, jest próbą całościowego opisu audiosfery Wrocławia opartą na zebranych w toku badań materiałach nagraniowych i notatkach terenowych. Ten rodzaj prezentacji okazał się szczególnie trudny w realizacji, jako że dążył do zbudowania syntetycznego obrazu audiosfery Wrocławia, odtworzenia jej czasowej i przestrzennej zmienności. Perspektywa wyznaczona tym sposobem opisu wskazuje na aspekt zdarzeniowy, dynamiczny miejskiej audiosfery, który koresponduje z dynamicznym charakterem miasta i życia w nim. Jak wynika z tekstu, dynamikę miejskiej audiosfery można przy tym opisać w jej przewidywalności, rytmiczności; mimo nieustannej zmienności zdarzeń fonicznych wskazuje na wewnętrzną równowagę i koherencję środowiska dźwiękowego miasta. Na przedstawiony w dalszej części pracy temat, ujęty tytułem Trójgłos o dźwiękach wody, składają się trzy odrębne artykuły prezentujące odmienne sposoby podejścia do zagadnienia brzmień wodnych jako elementu audiosfery Wrocławia. Podstawą konstruowania koncepcji Trójgłosu był nie tylko aspekt przedmiotowy, ale także metodologiczny, odnoszący się do sposobów analizy oraz możliwości formułowania opisów badanych zjawisk. Pierwszy z tych tekstów buduje problem fonosfery wodnej w szerszym planie audiosfery miasta, z uwzględnieniem aspektu recepcji, który pozwoliłby odnieść omawiane zagadnienie do kategorii pejzażu dźwiękowego. Tekst drugi ma charakter wybitnie analityczny, w odwołaniu do pewnych kategorii teoretyczno-muzycznych, stawia czytelnika wobec pytania o granicę możliwości werbalnego opisu doświadczenia dźwiękowego. Trzeci z tekstów, nawiązując do idei spacerów dźwiękowych 21, ujmuje problem 19 D. de Kerckhove, Słuch oralny i słuch pisemny, [w:] Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów. Wiedza o kulturze, red. G. Godlewski, A. Mencwel, R. Sulima, Warszawa 2003, s Słuchanie, pisze de Kerckhove, w przeciwieństwie do patrzenia, jest pochodną wybiórczej uwagi, pobudzanej nie przez wewnętrzne, lecz przez zewnętrzne procesy. Jako czynność selektywna słuch może być»włączany«i»wyłączany«. Przełączamy się na tryb nasłuchu w celu odbierania informacji o otoczeniu (ibidem, s. 403). 20 G. Simmel, Mentalność mieszkańców wielkich miast, [w:] idem, Most i drzwi. Wybór esejów, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 2006, s Idea spacerów dźwiękowych (soundwalking), wprowadzona do refleksji nad pejzażem dźwiękowym przez R. Murraya Schafera, jest współcześnie rozwijana przez jego współpracowniczkę Hildegard Westerkamp. Por. na przykład H. Westerkamp, Soundwalk Practice: An Agent for Change?, [w:] The Global Composition. Conference on Sound, Media and the Enviroment, , Darmstadt, s Na ten temat także między innymi M. Kapelański, Narodziny i rozwój ekologii akustycznej pod banderą szkoły pejzażu dźwiękowego, Muzyka 2005, nr 2.

7 Wprowadzenie 17 fonosfery wody jako kwestię wpisującą się w multisensoryczne doświadczenie przestrzeni wizualnej. Poświęcenie w pracy dotyczącej audiosfery Wrocławia szczególnego miejsca zagadnieniu brzmieniowości wody wynikało z przekonania, że woda to jeden z najistotniejszych elementów życia miasta, a pewne formy jej obecności w przestrzeni miejskiej, na przykład rzeki czy fontanny, są jednym z najważniejszych dóbr dźwiękowych. Na wybór tematu wpłynęło także budowanie współczesnego wizerunku Wrocławia w odwołaniu do nadwodnego (nadrzecznego) położenia, które rzeczywiście ma niemałe znaczenie dla funkcjonowania tego miasta w zakresie infrastruktury technicznej i komunikacyjnej, coraz częściej przywoływane jest także w kontekście spędzania czasu wolnego, rekreacji. Dopełnieniem studiów audiograficznych jest praca będąca fragmentem zapisu- -pamiętnika z badań terenowych realizowanych w wybranym obszarze Wrocławia, tak zwanej Wielkiej Wyspie. Prezentuje ona pewien sposób opisu środowiska dźwiękowego, w którym z jednej strony pojawiają się kategorie pojęciowe służące analitycznemu rozpoznaniu audiosfery, z drugiej dostrzegalna staje się nieuchronna subiektywność doświadczania i myślenia badacza. Problem subiektywności badań wydaje się wymagać podkreślenia. Badania audiograficzne nie opierają się na obiektywnie rejestrowanych danych dźwiękowych, realizowanych przez mechaniczne urządzenia pomiarowe, lecz za każdym razem okazują się osobistym spotkaniem badacza ze środowiskiem dźwiękowym miasta, ujawniają subiektywny stosunek do zjawisk brzmieniowych oraz perspektywę zmysłów, którą R. Murray Schafer za Le Corbusierem określa modułem ludzkiego ucha 22. W ten sposób wnioski z badań audiograficznych mogą także służyć za materiał do studiów nad percepcją i recepcją audiosfery miasta. Integralnym elementem prac badawczych, których rezultaty zostały opracowane w tej części książki, jest archiwum dźwiękowe będące bazą danych, zawierającą nagrania terenowe wykorzystywane zarówno w badaniach, jak i dydaktyce oraz popularyzatorstwie 23. Wybrane przykłady nagrań dźwiękowych zostały dołączone do niniejszej książki w postaci płyty dźwiękowej, większy ich wybór został opublikowany na stronie internetowej Pracowni Badań Pejzażu Dźwiękowego w formie mapy dźwiękowej Wrocławia, która będzie sukcesywnie rozwijana i poszerzana 24. Druga część niniejszej monografii, pt. Artefakty brzmieniowe miasta, zawiera studia nad wybranymi aspektami audiosfery Wrocławia, stanowiącymi trwale obecne elementy struktury fonicznej miasta, ważne dla jego audialno-kulturowej identyfikacji. Są nimi hejnał, dzwony oraz muzyka uliczna. Prace dotyczące tych zagadnień oparte są na odrębnych w stosunku do poprzedzających je rozpraw założeniach metodologicznych; w pewnym zakresie odwołują się do antropolo- 22 R.M. Schafer, Muzyka środowiska, przeł. D. Gwizdalanka, Res Facta 1982, nr Archiwum znajduje się w Bibliotece Kulturoznawstwa i Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego. 24 http:

8 18 Wprowadzenie gicznych badań terenowych oraz wspierają się na źródłowych badaniach dokumentacyjnych. Studia nad artefaktami dźwiękowymi Wrocławia, w większym zakresie niż poprzedzające je prace audiograficzne zwracają uwagę na kulturowy i społeczny kontekst niektórych, występujących w przestrzeni miasta zjawisk fonicznych. Wskazują w mniejszym stopniu na ich aspekt audytywny, odnoszą się natomiast do związanych z nimi wartości i znaczeń. W odniesieniu do artefaktów fonicznych będących przedmiotem tych studiów ich sens aksjotyczny ujawnia się nie tylko w sferze recepcji wyrażonej deklaratywnie, ale też w sferze związanych z nimi praktyk w aktywnym, intencjonalnym kształtowaniu miejskich krajobrazów dźwiękowych przez jego mieszkańców, na przykład przez muzykowanie w określonych obszarach miasta, ale także zaangażowaniu, podejmowaniu działań na przykład na rzecz przywrócenia brzmieniowej obecności hejnału czy dzwonów. Kreowanie tego rodzaju zjawisk dźwiękowych ma podwójne znaczenie: z jednej strony wskazuje na aktywny stosunek do elementów miejskiej audiosfery, z drugiej jest dowodem potrzeby kształtowania wizerunku brzmieniowego miasta z uwzględnieniem jego specyficzności, odrębności. Jeśli audiosfera współczesnych miast wykazuje znaczące podobieństwa, to istnieje możliwość jej kreowania i wyróżniania za sprawą między innymi specjalnie tworzonych dla miast brzmień (dzwony), sygnałów (hejnał), charakterystycznej muzyki pojawiającej się w przestrzeni publicznej. Kształtowanie pejzażu dźwiękowego miasta, na przykład przez uczestnictwo w ulicznym muzykowaniu, okazuje się ponadto czego dowodzi poświęcona temu zagadnieniu praca szczególnego rodzaju elementem współczesnego miejskiego stylu życia. Ostatnia część monografii poświęcona jest badaniom nad recepcją audiosfery Wrocławia (Z badań nad recepcją audiosfery). Zebrane w niej studia oparte są na wywiadach pogłębionych, przeprowadzonych z mieszkańcami miasta. Założenia tych badań oraz ich metodologiczna realizacja zostały zaprezentowane w pierwszym z zawartych w tej części tekstów (Projekt badań recepcji audiosfery Wrocławia i jego realizacja). Kolejne prace odnoszą się do wybranych, istotnych z punktu widzenia analizy recepcji audiosfery problemów, takich jak swoistość i tożsamość brzmieniowa Wrocławia, problem doświadczenia hałasu i ciszy, dźwięków sąsiedzkich oraz odgłosów przyrody w mieście. Przedstawione analizy ukazują, jak w doświadczeniu odbiorczym audiosfera przekształcana jest w krajobraz dźwiękowy 25, który może być ujmowany jako swego rodzaju przedmiot aksjosemiotyczny 26. Krajobrazowy kontekst myślenia o audiosferze miasta zawiera się na przykład we wskazywaniu miejsc, które zdaniem respondentów wywiadów warto odwiedzić ze względu na ich brzmienie. Na podstawie ich wypowiedzi został opracowany indeks miejsc interesujących brzmieniowo, stano- 25 Zob. także R. Losiak, Miejskie pejzaże dźwiękowe 26 O aksjosemiotycznej aktywności człowieka zob. S. Pietraszko, O sferze aksjosemiotycznej, [w:] Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, red. A. Siciński, Warszawa 1980, s ; S. Pietraszko, Kultura jako sfera aksjosemiotyczna, [w:] idem, Kultura. Studia teoretyczne i metodologiczne, Wrocław 2012, s

9 Wprowadzenie 19 wiący szczególnego rodzaju mapę Wrocławia. Wraz z nim formę załącznika do studiów nad recepcją audiosfery miasta stanowi zbiór wspomnień dźwiękowych, którymi zechcieli podzielić się znani i wybitni mieszkańcy Wrocławia. Przyjęte przez nas rozumienie krajobrazu dźwiękowego jako związanego ze znaczeniami i wartościami zakłada jego ponadindywidualny, intersubiektywny charakter. Ważne więc staje się pytanie o podzielającą określony krajobraz dźwiękowy wspólnotę, która w dodatku z powodu wiążącej mocy krajobrazu dźwiękowego może podejmować kroki w kierunku jego ochrony. Odpowiedź na pytanie, czy mieszkańcy Wrocławia tworzą wspólnotę foniczną, o jakiej pisał na przykład Schafer 27, choć nie została bezpośrednio i jednoznacznie udzielona w prezentowanej pracy, może w pewnym zakresie zostać zrekonstruowana na podstawie zabranych studiów. Wydaje się jednak, że rozwinięcie tego pytania wyznaczy kierunek dalszej pracy nad zagadnieniem audiosfery Wrocławia. Na koniec warto zwrócić uwagę na pewne niebezpieczeństwo, jakie zawiera się w proponowanej tu perspektywie badań nad miastem i jego doświadczaniem. Badanie krajobrazu dźwiękowego rozszerza refleksję nad doświadczaniem miasta i sposobami identyfikacji z nim. Jednocześnie jednak użycie kategorii krajobrazu dźwiękowego czy audiosfery wydaje się podobnie jak w przypadku ujęć wzrokocentrycznych nadmiernie eksponować jeden rodzaj zmysłu. A przecież gdy mówimy o doświadczeniu audytywnym, powinniśmy pamiętać, że nie angażuje ono wyłącznie zmysłu słuchu. Nasza percepcja świata jest multisensoryczna, nie monosensoryczna. Znajduje to zresztą swoje odzwierciedlenie w doświadczeniu niektórych zjawisk akustycznych, które jawią się nam zarazem jako taktylne i wizualne (na przykład cisza). Wyzwaniem dla dalszych studiów, o czym przekonują przeprowadzone badania, są więc synergia i synestezja jako procesy ważne dla naszego doświadczania i budowania relacji z miejscem. Redaktorzy monografii pragną serdecznie podziękować recenzentom książki, pani dr hab. Katarzynie Kaniowskiej oraz panu prof. dr. hab. Maciejowi Gołąbowi za wnikliwe i inspirujące uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt prezentowanej pracy. Robert Losiak Renata Tańczuk 27 R.M. Schafer, op. cit.