Dr Leszek Morawski AUTOREFERAT NA TEMAT DOROBKU I OSIĄGNIĘĆ W PRACY NAUKOWO-BADAWCZEJ

Transkrypt

1 Dr Leszek Morawski AUTOREFERAT NA TEMAT DOROBKU I OSIĄGNIĘĆ W PRACY NAUKOWO-BADAWCZEJ Przedstawiony poniżej autoreferat zawiera informacje wynikające z Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 22 września 2011 r. w sprawie szczegółowego trybu i warunków przeprowadzania czynności w przewodach doktorskich, w postępowaniu habilitacyjnym oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora. W autoreferacie przedstawiono opis dorobku i osiągnięć naukowych, w szczególności tych określonych w art.16.2 ustawy o stopniach naukowych odnoszących się do jednotematycznego cyklu publikacji oraz zrealizowania oryginalnego osiągnięcia projektowego, które stanowią znaczny wkład autora w rozwój nauk ekonomicznych oraz świadczą o jego istotnej aktywności naukowej. Na autoreferat składają się: 1. ogólna informacja o habilitancie dotycząca wykształcenia, zatrudnienia, aktywności zawodowej oraz osiągnięć, dorobku i zainteresowań naukowych, 2. prezentacja jednotematycznego cyklu publikacji Budowa i wykorzystanie podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych w analizach zmian regulacyjnych w Polsce w latach będącego rezultatem zrealizowania oryginalnego osiągnięcia projektowego jak to wynika z art. 16 ust.2 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach w zakresie sztuki (Dz. U 2003, nr 65, poz. 595 ze zm.), 3. prezentacja pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych zawierająca m.in. prace będące wynikiem zrealizowania oryginalnego osiągnięcia projektowego, 4. podsumowanie. 1

2 1. Prezentacja informacji ogólnych o habilitancie Informacja o wykształceniu i zatrudnieniu Moja kariera akademicka jest w całości związana z Wydziałem Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: WNE UW), gdzie w 1993 r. ukończyłem studia magisterskie, a w 1999 r. obroniłem rozprawę doktorską pt. Małe i średnie przedsiębiorstwa prywatne na rynku pracy w Polsce: Analiza zróżnicowania płac. Promotorem obu prac był prof. dr hab. Wojciech Maciejewski. W latach zatrudniony byłem na stanowisku asystenta na WNE UW, a następnie, po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych, pracuję tam jako adiunkt. W latach zatrudniony byłem na stanowisku adiunkta w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego (obecnie Akademia im. Leona Koźmińskiego). Od 2010 r. współpracuję jako Research Associate z Fundacją Naukową Centrum Analiz Naukowych CenEA. Ogólna charakterystyka aktywności zawodowej po uzyskaniu stopnia doktora W mojej aktywności zawodowej po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych wyodrębnić można trzy obszary badawcze. Pierwszy z nich obejmował analizy indywidualnych decyzji podażowych na rynku pracy przeprowadzone z na podstawie danych jednostkowych z badań gospodarstw domowych (BAEL i BBGD) realizowanych przez Główny Urząd Statystyczny. Drugi dotyczył decyzji regulacyjnych na rzecz promowania konkurencyjności na rynku usług telekomunikacyjnych, a trzeci nurt rozpoczęty w 2006 r. związany jest z budową i wykorzystaniem podatkowozasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych. W ramach pierwszego nurtu będącego kontynuacją tematyki rozprawy doktorskiej zrealizowałem własny grant badawczy Determinanty wyboru pracy na własny rachunek w wybranych krajach, finansowany ze środków Komitetu Badań Naukowych (nr projektu: 5 H02C p06) zakończony publikacjami: Morawski i Socha (2003a), Morawski i Socha (2003b), Morawski i Socha (2003c). Do tego nurtu należy zaliczyć także publikacje zrealizowane w ramach badań statutowych na WNE UW: Morawski (2001), Morawski, Popko i Rzymska (2001), Boguta i Morawski (2001) oraz udział, jako główny wykonawca, w projekcie badawczym Dynamika wzrostu płac 2

3 w Polsce w latach , którego wyniki opublikowano w Myck, Morawski, Mycielski (2007). Równocześnie, w latach , w ramach umów zawartych pomiędzy Uniwersytetem Warszawskim a regulatorami rynku telekomunikacyjnego (Ministerstwo Łączności oraz Urząd Regulacji Telekomunikacji) kierowałem następującymi projektami badawczymi: 1. Regulacja a konkurencja w telekomunikacji doświadczenia krajów UE. Metody przeciwdziałania porozumieniom kartelowym w telekomunikacji (umowa nr 5/DST/99), 2. Metodologia analizy porównawczej operatorów telekomunikacyjnych w Polsce (umowa nr 3/DOT/99 finansowana ze środków projektu KBN nr 405/DOT- R/99), 3. Analiza porównawcza cen usług telekomunikacyjnych w sieci PSTN i GSM w Polsce z wybranymi krajami europejskimi (umowa nr BFB-WB /01). Efektem tej współpracy były dwie publikacje Morawski (2002) oraz Cieślik i Morawski (2002) oraz prezentacja na międzynarodowej konferencji naukowej ITS (International Telecommunication Society) w Berlinie w 2004 r. Swoje poglądy dotyczące regulacji w telekomunikacji prezentowałem także w formie publicystycznej na łamach Rzeczpospolitej (z dn r. i r.). Trzecim, najważniejszym nurtem badawczym, realizowanym po doktoracie jest ten związany z budową i wykorzystaniem podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych bazujących na jednostkowych danych z badań gospodarstw domowych. Prace w tym obszarze rozpocząłem w 2006 r. w ramach międzynarodowej grupy badawczej, w skład której wchodzili: dr hab., prof. UW, Mieczysław Socha (WNE UW), dr Michał Myck (wówczas: IFS, Londyn, obecnie: CenEA, Szczecin), dr Horacio Levy (ISER, Essex University & OECD) oraz dr Olivier Bargain (wówczas IZA, Bonn, obecnie: Aix-Marseille University). Efektem działania tego zespołu było powstanie polskiego modelu mikrosymulacyjnego SIMPL oraz modułu dla Polski w europejskim modelu podatkowo-zasiłkowym EUROMOD. Realizacja tych zadań związana była z moim uczestnictwem w 5 badawczo-naukowych projektach krajowych oraz w 3 zagranicznych. W 3 projektach krajowych byłem kierownikiem lub jednym z dwóch koordynatorów, a w 2 uczestniczyłem jako główny wykonawca. W 2 projektach zagranicznych pracowałem 3

4 jako koordynator grupy krajowej (Country Coordinator), a w jednym byłem głównym wykonawcą. Budowa pierwszej wersji modelu mikrosymulacyjnego SIMPL dla Polski zrealizowana została w ramach projektu badawczego Polski Model Mikrosymulacyjny, sfinansowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Gospodarski oraz Ministerstwo Finansów. Efektami prac było udostępnienie gotowego narzędzia przedstawicielom ministerstw, prezentacje na 1st International Microsimulation Association Conference (Wiedeń 2007) oraz publikacje: Bargain i in. (2007), Bargain i in.(2008). W tamtym czasie model SIMPL był jedynym tego typu narzędziem działającym w Polsce i jednym z czterech istniejących w Europie Środkowej i Wschodniej. Z informacji w Lelkes (2008) wynika, że oprócz modelu SIMPL podobne narzędzia działały w tym czasie jedynie na Węgrzech (TARKI), w Estonii (PRAXIS) i w Czechach (Bank Centralny). Celem projektu Modele mikrosymulacyjne jako narzędzie wspierające ocenę polityk rynku pracy sfinansowanego ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej i Europejskiego Funduszu Społecznego było wykorzystanie modelu do analiz wpływu decyzji regulacyjnych na finansowe motywacje do pracy oraz na zróżnicowanie dochodów. Wyniki badań zaprezentowano w publikacjach: Morawski i Myck (2008), Morawski i Myck (2010), Myck, Nicińska i Morawski (2009). Najważniejszą z nich była praca Klin'-ing Up: Effects of Polish Tax Reforms on Those In and on Those Out opublikowana w Labour Economics w 2010 r., która rok wcześniej zaprezentowana została przez dr. Michała Mycka na najważniejszej światowej konferencji z zakresu ekonomii rynku pracy organizowanej przez the Society of Labor Economists ( Fourteenth Annual Meetings of SOLE, Boston 2009). W trakcie realizacji projektu zorganizowałem cztery seminaria ( , , , ) oraz konferencję Modele mikrosymulacyjne jako narzędzie wspierające ocenę polityk rynku pracy ( ). Drugim projektem, w którym wykorzystano pierwszą wersję modelu SIMPL był grant własny ze środków NCN Wykorzystanie podatkowo-zasiłkowego modelu mikrosymulacyjnego SIMPL do identyfikacji efektów reform podatkowych i ubezpieczeniowych wprowadzonych w latach (umowa nr: 4428/B/H03/2009/37). Wyniki prac zaprezentowano na dwóch konferencjach krajowych oraz opublikowano w: Morawski (2009), Morawski (2010), Morawski (2011), Morawski i Seremak (2010), Morawski i Myck (2011). 4

5 Trzecim projektem, w którym wykorzystano model SIMPL, było badanie Ryzyko ekonomiczne, decyzje o oszczędnościach i emeryturze w starzejących się społeczeństwach empiryczna analiza porównawcza Polski i Niemiec przeprowadzone w ramach umowy międzynarodowej pomiędzy MNiSW a DFG (Niemcy). W tym projekcie, w którym byłem głównym wykonawcą, uczestniczył zespół badaczy z WNE UW i DIW-Berlin. Model SIMPL został zastosowany do opracowania wyników zamieszczonych w rozdziale 1 (G. Kula System emerytalny i ochrona przed ubóstwem ) i rozdziale 7 (L. Morawski Źródła dochodów i zamożności emerytów na tle innych grup wiekowych ) w książce Ryzyko ubóstwa osób starszych (G. Bukowska, G. Kula, L. Morawski, 2011). Symulacje wartości stóp zagrożenia ubóstwem w grupie osób w wieku przedemerytalnym w 2015 r., zaprezentowałem natomiast na konferencji Ageing, Savings & Retirement (Berlin, 2010). W kolejnych projektach mikrosymulacyjnych wykorzystano gruntownie przebudowaną i rozszerzoną wersję modelu SIMPL działającą w programie STATA. Budowa nowego modelu zrealizowana została pod moim kierownictwem przez uczestników seminarium magisterskiego prowadzonego przeze mnie na WNE UW w trakcie realizacji dwóch projektów: Stabilność elastyczności podaży pracy w kontekście wysokiej dynamiki płac oraz istotnych reform opodatkowania kosztów pracy w Polsce w latach (NCN), oraz EUROMODupdate (Program PROGRESS, Komisja Europejska, DG-EMPL). Wyniki prac powstałych z moim udziałem w pierwszym z tych projektów prezentowane były na dwóch konferencjach międzynarodowych oraz zostały opublikowane w Myck i in.(2013). W ramach projektu powstały dwie prace magisterskie, których byłem promotorem. Praca mgr A. Domitrza otrzymała III nagrodę w konkursie Ministra Pracy i Polityki Społecznej oraz IPiPS i II nagrodę w konkursie na najlepszą pracę na WNE UW im. A. Semkowa. Na podstawie pracy mgr A. Semeniuk przygotowano publikację: Morawski i Semeniuk (2013). Nowa wersja modelu wykorzystana była także w projekcie Raport Przedwyborczy CenEA 2011 (Fundacja im. Stefana Batorego, projekt nr 20909), w którym opracowano dwa raporty oceniające decyzje i deklaracje wyborcze odnoszące się do polityk podatkowych oraz zasiłkowych z punktu widzenia ich kosztów budżetowych i wpływu na rozkład dochodów. Wynikiem prac były dwa raporty badawcze oraz publikacja Domitrz i in. (2013). 5

6 Równolegle z rozwojem modelu SIMPL uczestniczyłem w pracach mających na celu budowę modułu dla Polski w ramach europejskiego modelu podatkowo-zasiłkowego EUROMOD. Pierwszy model zrealizowany były w ramach projektu: Improvement of Capabilites and Usability of Euromod (I-CUE) (6 Program Ramowy, podwykonawca oraz koordynator grupy krajowej, ) wspólnie z naukowcami z Uniwersytetu w Essex (University of Essex) oraz z Centrum Europejskie w Wiedniu (European Centre for Social Welfare Policy and Research). Pierwszą część prac - analizę wykonalności modułu dla Polski w modelu EUROMOD na bazie danych BBGD - realizowano na zasadzie podwykonawstwa. Druga, rozpoczęta w maju 2007 r., wykonywana była przez zespół krajowy, którego byłem koordynatorem, w ramach członkostwa w konsorcjum badawczym. Rezultaty prac opublikowano w Levy i Morawski (2008). Wyniki symulacji powstałe z wykorzystaniem zbudowanego narzędzia zaprezentowałem na konferencji Tax-benefit Microsimulation in the Enlarged Europe: Results from the I-CUE Project and Perspectives for the Future (Wiedeń, 2008) Przedstawiona wówczas analiza porównawcza wprowadzenia w Polsce polityk podatkowo-świadczeniowych wzorowanych na systemie austriackim, brytyjskim lub francuskim, jest jak dotychczas jedyną, wykorzystującą metodę oceny regulacji dochodowych poprzez mikrosymulacyjną analizą efektów przeniesienia pełnych podatkowo-zasiłkowych systemów regulacyjnych (policy sweeping) w odniesieniu do rozkładu dochodów w Polsce. Dyskusję tych symulacji opublikowano w dwóch rozdziałach książki pt. An Enlarged Role for Tax Benefit Models: assessing policies in the enlarged European Union pod redakcją O. Lelkes i H. Sutherland. Prace nad polską częścią modelu EUROMOD kontynuowałem w ramach współpracy ze zespołem z Essex University w projekcie EUROMODupdate, (Program PROGRESS, Komisja Europejska, DG-EMPL). W latach uczestniczyłem w tym badaniu jako koordynator krajowy, natomiast w 2012 r. jako podwykonawca. Rezultatem prac wykonanych w tym projekcie było zbudowanie nowych modelowych baz danych dla lat w oparciu o jednostkowe dane z badania EU-SILC (Survey of Income and Living Conditions) oraz uaktualnienie systemów podatkowo-świadczeniowe. Zadania te realizowałem we współpracy z dr. M. Myckiem (CenEA, Szczecin) i dr. H. Levym (ISER, Essex University). Opis nowych modelowych zbiorów danych, walidacji modelu oraz symulowanych wartości statystyk zróżnicowania dochodów i wartości miar materialnego ubóstwa względnego opublikowano w Levy, Morawski i Myck (2012) oraz Kundera i in. (2012). 6

7 2. Prezentacja jednotematycznego cyklu publikacji Budowa i wykorzystanie podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych w analizach zmian regulacyjnych w Polsce w latach będące oryginalnym osiągnięciem naukowym ( art. 16 ust.2 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach w zakresie sztuki, Dz. U 2003, nr 65, poz. 595 ze zm.) Jednotematyczny cykl publikacji Budowa i wykorzystanie podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych w analizach zmian regulacyjnych w Polsce w latach , stanowiący osiągnięcie w myśl art 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (DzU. 2003, nr 65, paz. 595 ze zm.) i będący znaczącym wkładem autora w rozwój nauk ekonomicznych, obejmuje 22 pozycje. Wszystkie prace uwzględnione w cyklu publikacyjnym powstały z wykorzystaniem modelu SIMPL lub modułu dla Polski w modelu EUROMOD. Teksty składające się na cykl publikacyjny podlegały ocenie zewnętrznej jako artykuły w czasopismach naukowych lub stanowiły elementy rozliczenia zagranicznych grantów badawczych. Jedyną nierecenzowaną pracą uwzględnioną w cyklu jest dokumentacja modelu SIMPL (Domitrz, Semeniuk i Morawski 2012). Włączono ją w cyklu ponieważ jest to jedyny dokument w sposób całościowy pokazujący stopień skomplikowania i czasochłonności zadań niezbędnych do wykonania przy budowie i walidacji dyskutowanych poniżej modeli. Uzasadnia to także współautorstwa publikacji powstałych z wykorzystaniem modeli mikrosymulacyjnych. Wykorzystanie tego typu narzędzi badawczych jest bowiem rezultatem współdziałania wielu osób, a decyzje dotyczące konkretnych rozwiązań programistycznych, metodologii oraz kierunków badań są wypadkową pomysłów i uwag kilku uczestników. Prezentacja jednotematycznego cyklu publikacji podzielona jest na dwie części. W pierwszej uzasadniono wybór problematyki pokazując historyczny kontekst stosowanej metodologii. Druga, która także podzielona jest na dwie części, prezentuje publikacje składające się na osiągnięcia naukowe i badawcze. W pierwszej umieszczono prace dotyczące budowy i walidacji modeli, a w drugiej znalazły się te wykorzystujące je do analizy trzech problemów badawczych związanych z wpływem regulacji na: a) finansową motywację do pracy, b) rozkład wartości świadczeń pieniężnych warunkowanych wychowywaniem dzieci, c) rozkład dochodów gospodarstw domowych. Do najważniejszych oryginalnych wyników 7

8 badań, które uzyskano za pomocą modeli podatkowo-zasiłkowych, a które stanowią istotny wkład autora w rozwój nauk ekonomicznych poprzez wzbogacenie wiedzy o efektach decyzji regulacyjnych odnoszących się do zmian w przepisach podatkowo-ubezpieczeniowych i świadczeniowych, należy zaliczyć: 1. wykazanie, że dane z BBGD i EU-SILC, pomimo jedynie częściowego odzwierciedlania regulacji dochodowych oraz braku możliwości pełnej identyfikacji warunków determinujących prawa do świadczeń, są wystarczające do budowy użytecznych podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych (odnośnie danych BBGD patrz: Bargain i in 2007, Bargain i in. 2008, Levy i Morawski 2007, a odnośnie danych EU-SILC patrz: Levy, Morawski i Myck 2012; Kundera, Levy, Morawski i Myck 2012), 2. opracowanie metod korekt danych BBGD i EU-SILC na potrzeby budowy modeli mikrosymulacyjnych wynikających z konieczności ubruttowienia dochodów (Morawski 2011) i uwzględnienia ich sezonowego charakteru, identyfikacji dzieci na utrzymaniu oraz składu osobowego rodzin, identyfikacji gospodarstw rolnych oraz uwzględnienie subiektywnych elementów ocen zamożności gospodarstw przy przyznawaniu świadczeń z pomocy społecznej (m.in. Bargain i in 2007 oraz Kundera, Levy, Morawski i Myck 2012), 3. wykazanie niedoszacowania stopy zwrotu z edukacji o około 3 p.p. dla grupy mężczyzn i prawie 7 p. p. dla kobiet (Myck, Nicińska, Morawski, 2009), 4. pokazanie na podstawie symulowanych wartości stóp zastąpienia (replacement ratios), że: a) niskie, w porównaniu z regulacjami w Niemczech i w Wielkiej Brytanii, wartości świadczeń warunkowanych dochodem w Polsce przyczyniają się do powstania silnych finansowych motywacji do podjęcia pracy, b) regulacje w Polsce tworzą słabsze motywacje do pracy dla samotnych rodziców i mniej zarabiających małżonków (second earners) niż system brytyjski, c) na tle pozostałych krajów realna wartość zasiłku rodzinnego w Polsce jest niska (Haan, Morawski, Myck 2008), 5. oszacowanie rozkładu wartości efektywnych krańcowych i przeciętnych stóp opodatkowania dochodów z pracy z uwzględnieniem oczekiwanych płac osób niepracujących oraz wykazanie, na podstawie eksperymentów symulacyjnych, że pakiet zmian regulacyjnych wprowadzony w latach był znacznie bardziej 8

9 radykalny niż np. zapowiadane wcześniej wprowadzenie 15% podatku liniowego (Morawski, Myck 2010), 6. wykazanie, że zmiany wprowadzone w latach przyczyniły się do znaczącego spadku efektywnych krańcowych stóp opodatkowania dochodów z pracy, w szczególności wśród osób o wysokich zarobkach (Myck, Domitrz, Morawski, Semeniuk 2013), 7. zastosowanie metody policy sweeping do oceny skali zmian w zakresie ubóstwa wśród dzieci w Polsce po wprowadzeniu regulacji wspierających rodziny z dziećmi działających w Austrii, Wielkiej Brytanii lub Francji, co pozwoliło pokazać, że skorzystanie z rozwiązań francuskich lub brytyjskich zmniejszyłoby zagrożenie ubóstwem wśród rodzin z dziećmi w większym stopniu niż uczyniło to wprowadzenie ulgi podatkowej (Levy, Morawski, Myck 2009), 8. wykazanie, że wprowadzenie ulgi podatkowej na dziecko nie realizowało żadnego z głównych celów polityki społecznej, a bezzwrotny charakter świadczenia, umiejscowienie go w systemie podatku dochodowego od osób fizycznych oraz jego hojność powodowały dużą skalę jej niewykorzystania wśród rodzin o niskich dochodach z pracy (Morawski 2010), 9. wykazanie nieefektywności kosztowej systemu świadczeń dla rodzin z dziećmi z 2010 r. w Polsce poprzez pokazanie, że ówczesne skomplikowane rozwiązanie regulacyjne, którego głównymi elementami były zasiłek rodzinny i ulga podatkowa, przyznawało co najmniej jedno świadczenia na każde dziecko przy równoczesnym małym zróżnicowaniu wypłat na dziecko, co jak zostało wykazane w prace, mogło być osiągnięte przez znacznie tańszy system jednego powszechnego świadczenia (Morawski, Seremak 2010), 10. wykazanie zasadniczych rozbieżności między deklarowanymi celami wprowadzenia ulgi podatkowej na dziecko a efektami wdrożonych rozwiązań (Morawski, Myck 2011), 11. symulacja kosztów budżetowych oraz wpływu na wartość stopy zagrożenia ubóstwem propozycji zmian regulacyjnych związanych ze zmianą wartości kosztów uzyskania przychodów z tytuły zatrudnienia na umowę o pracę, zmiany stopy składki rentowej 9

10 ubezpieczenia społecznego w części opłacanej przez pracownika oraz zmiany wartości ulgi podatkowej na dziecko (Morawski 2008), 12. zidentyfikowanie beneficjentów zmiany podatkowej wprowadzonej w 2009 r. oraz wykazanie, że 60% korzyści z tej reformy przypadło 10% najzamożniejszych gospodarstw, co przełożyło się na prawie 3,5% wzrost wartości dochodu do dyspozycji tej grupy (Morawski 2009), 13. zastosowanie oryginalnej metody indeksacji danych i systemów regulacyjnych w kontekście analiz mikrosymulacyjnych w celu przeanalizowania całego pakietu zmian prawnych wprowadzonych w Polsce w latach (Domitrz, Morawski, Myck, Semeniuk 2013), 14. zastosowanie dekompozycji Shapleya w kontekście analiz mikrosymulacyjnych do oceny efektów zmian prawnych w latach i pokazanie, że zmiany w rozkładzie przychodów miały znacznie większy wpływ na zmiany wartości miar zróżnicowania dochodów niż zmiany regulacyjne oraz, że polityka dochodowa w okresie względnie dobrej koniunktury, w latach , była nastawiona bardziej na zapewnienie wzrostu dochodu z pracy poprzez zmniejszenie jej opodatkowania, niż na zmniejszenie zróżnicowania dochodów (Morawski i Semeniuk 2013), 15. porównanie za pomocą modelu EUROMOD struktur dochodów gospodarstw domowych w 19 krajach UE i wykazanie dużego zróżnicowania w polityce redystrybucyjnej w obrębie UE (Paulus i in. 2009). 2.1 Uzasadnienie wyboru problematyki Pod koniec lat 50. XX wieku badania ekonomiczne koncentrowały się głównie na zagadnieniach makroekonomicznych, a w analizach empirycznych korzystano prawie wyłącznie z danych zagregowanych. W 1957 r. G. H. Orcutta w pracy A new type of socioeconomic system zauważył, że ten sposób analizy nie pozwala prawidłowo identyfikować decyzji indywidualnych, co, jego zdaniem, było przyczyną słabych własności predykcyjnych ówczesnych modeli analiz danych. Konsekwencją tego były błędy w polityce gospodarczej. Przyczyny problemu Orcutt upatrywał w nieliniowym charakterze zależności między nakładami i wynikami, co dla prawidłowego wnioskowania wymaga znajomości nie tylko 10

11 łącznej wielkości nakładu, ale także rozkładu jego wartości. Orcutt zaproponował nowy sposób wykorzystania danych w naukach społeczno-ekonomicznych, w którym łączny wynik procesu analizowany jest jako rezultat działania wielu zróżnicowanych podmiotów. Odrzucenie założenia o istnieniu reprezentatywnej jednostki spowodowało konieczność prezentacji wyników za pomocą rozkładów wartości, a nie tylko poprzez podanie miar tendencji centralnej. Koncepcja analizy danych przedstawiona przez Orcutta znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach, a o uznaniu jego zasług świadczy to, że pierwszą konferencję Międzynarodowego Towarzystwa Mikrosymulacji (The International Microsimulation Association), która odbyła się w 2007 r. w Wiedniu, otworzył wykład Michaela Wolfsona (Statistics Canada) zatytułowany Guy Orcutt: Vision and Development. W trakcie tej oraz kolejnych konferencji IMA w 2009 i w 2011 r. prezentowano wiele prac nawiązujących do artykułu z 1957 r. dotyczących m.in. podaży pracy, zróżnicowania dochodów, zróżnicowania przestrzennego, zmian demograficznych czy projekcji systemów emerytalnych opartych na postulatach sformułowanych przez Orcutta ponad pół wieku wcześniej. Pierwsze modele mikrosymulacyjne służące analizie wpływu regulacji podatkowozasiłkowych na rozkład dochodu gospodarstw domowych powstały na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. To opóźnienie w stosunku do daty publikacji artykułu Orcutta wynikało z dwóch przyczyn braku odpowiednich danych jednostkowych oraz braku dostępu do wystarczających mocy obliczeniowych. Jednak od początku lat 90. XX wieku, wraz z postępem technologicznym oraz rosnącą liczbą badań reprezentacyjnych sektora gospodarstw domowych, coraz więcej grup badawczych zaczęło wykorzystywać podatkowo-zasiłkowe modele mikrosymulacyjne. Co ciekawe, a nie jest to fakt powszechnie znany, modelowanie mikrosymulacyjne było stosowane w Polsce już w drugiej połowie lat 70. W 1976 r. zespół pod kierownictwem prof. B. Góreckiego zbudował statyczny model mikrosymulacyjny wykorzystujący dane jednostkowe z gospodarstw domowych, którego celem była identyfikacja wpływu zmian cen na rozkład dochodów. W latach ten sam zespół pracował nad oceną efektów dystrybucyjnych planowanych podwyżek cen, a w połowie lat 90., korzystając z BBGD z 1995 r., analizował efekty wprowadzonych oraz hipotetycznych zmian podatkowych i zasiłkowych. Jak zauważył prof. M. Wiśniewskiego, który był członkiem wspomnianego zespołu: Może się wydawać, że symulacja podatkowa jest sprawą prostą, jeśli posiada się bazę danych zawierającą budżety gospodarstw domowych. Nic bardziej mylnego. GUS bardzo powoli zmienia metody badania budżetów gospodarstw 11

12 domowych i zwykle nie nadąża za zmianami zachodzącymi w otoczeniu gospodarstw. Budżety gospodarstw domowych nie odnotowywały dochodów brutto, podatków i dochodów netto, ukazywały jedynie dochody dyspozycyjne po zapłaceniu zaliczki podatku PIT, a przed ostatecznym rozliczeniem podatku w rocznym sprawozdaniu PIT. Poprawne ukazanie rozliczeń podatkowych gospodarstwa wymagało ubruttowienia dochodów poprzez zejście do poziomu osób w gospodarstwie, ustalenia ich statusu podatkowego i obliczenia przychodów brutto, tak by przy obowiązujących zasadach opodatkowania uzyskać obserwowany dochód dyspozycyjny. Moje doświadczenia związane z budową modeli SIMPL i EUROMOD pokazują, że przytoczona opinia wciąż pozostaje aktualna i dlatego może się wydawać, że symulacja podatkowa jest sprawą prostą ( ) Nic bardziej mylnego. Pierwsza wersja modelu SIMPL zbudowana została w 2006 r. Architektura modelu odpowiadała strukturze innych narzędzi tego typu (patrz Rysunek 1). Rysunek 1. Architektura modelu SIMPL PARAMETRY REGULACYJNE DANE BBGD Gospodarstwo 1 Gospodarstwo 2 Gospodarstwo 3. SYMULATOR Linia wsadowa 1. Ubezpieczenia społeczne 2. Podatki dochodowe i ubezpieczenie zdrowotne 3. Świadczenia rodzinne i pielęgnacyjne 4. Dodatek mieszkaniowy i pomoc społeczna Linia wynikowa WYNIKI Gospodarstwo 1 Gospodarstwo 2 Gospodarstwo 3. Źródło. Opracowanie własne. Model składał się z trzech głównych części: 1. modelowej bazy danych przygotowanej na podstawie danych jednostkowych z badania Budżetów Gospodarstw Domowych, 2. symulatora podatkowo-świadczeniowego, czyli programu komputerowego składającego się z zakodowanych regulacji podatkowo-zasiłkowych, 12

13 3. sekcji rezultatów generującej wyniki do analizy. W modelowej bazie danych zawarte zostały informacje o liczbie, wieku i relacjach zachodzących pomiędzy członkami gospodarstwa domowego oraz indywidualnych źródłach dochodów. Informacje o tych nakładach wprowadzane są do symulatora podatkowoświadczeniowego przyporządkowującego wartości wyników poszczególnym jednostkom zgodnie z regulacjami zakodowanymi w odpowiednim programie komputerowym. W praktyce oznacza to konieczność oprogramowania regulacji odnoszących się m.in. do składek z tytułu ubezpieczeń społecznych, powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego oraz podatków dochodowych (PIT i podatek rolny). Druga część symulatora składa się ze zbioru warunków logicznych identyfikujących spełnienie kryteriów dochodowych dla świadczeń. Ostatnim elementem modelu jest sekcja wyników, pozwalająca elastycznie definiować zbiór rezultatów. W modelu każde gospodarstwo analizowane jest oddzielnie, co pozwala zidentyfikować rozkład wartości zmiennej wynikowej, którą najczęściej jest dochód rozporządzalny gospodarstw domowych. Z przedstawionego opisu konstrukcji modelu wynika też jedna z zaleta podejście mikrosymulacyjnego, którą jest analizowanie regulacji podatkowo-zasiłkowej, jako systemu powiązanych ze sobą instrumentów wpływających na dochód gospodarstwa domowego. Moim zdaniem, systemowy charakter prawa podatkowo-zasiłkowego jest szczególnie niedoceniany, a przez to pomijany w dyskusjach o wpływie regulacji na sytuację dochodową gospodarstw domowych. Na przykład spory dotyczące zmian w podatkach bezpośrednich (np. wprowadzenie podatku liniowego) koncentrują się zwykle wyłącznie na bezpośrednich efektach, podczas gdy wprowadzenie takich regulacji zmieni także wartości świadczeń zależnych od dochodu. Pominięcie tego efektu da nam niepełny obraz kosztów i korzyści planowanej reformy. Innym przykładem jest zmiana stóp ubezpieczenia społecznego, która wpływa na obciążenia podatkowe i dochody ze świadczeń gospodarstw domowych. Zaletą podejścia mikrosymulacyjnego jest możliwość identyfikacji i uwzględnienia tego rodzaju pośrednich efektów zmian, co zostało zaprezentowane w pracach przedstawionych w dalszej części autoreferatu. Kolejną cenną cechą podejścia mikrosymulacyjnego jest możliwość oddzielenia wpływu zmian w rozkładach wartości poszczególnych źródeł dochodu od zmian w regulacji. Dzięki temu możliwe jest przeprowadzanie eksperymentów symulacyjnych o charakterze 13

14 zbliżonym do eksperymentów kontrolowanych, co jak się wydaje leżało, u podstaw propozycji przedstawionej przez Orcutta. Również ta cecha podejścia mikrosymulacyjnego została wykorzystana w pracach omówionych w dalszej części autoreferatu. Poważnym ograniczeniem w stosowaniu opisywanej metody jest niedoskonałość danych w kontekście ich zgodności z regulacjami, co powoduje brak możliwości symulacji niektórych świadczeń. W przypadku modeli dla Polski tego typu problemy występują przy symulacji: świadczeń alimentacyjnych, celowej pomocy społecznej, zasiłku pielęgnacyjnego oraz niektórych dodatków do zasiłku rodzinnego. Interpretując wyniki podatkowozasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych trzeba pamiętać, że najczęściej odnoszą się one do zmian w zachodzących w równowadze cząstkowej, a pomijanie zależności występujących pomiędzy rynkami utrudnia wykorzystanie tego narzędzia w analizach makroekonomicznych. Jednak i w tym przypadku modele mikrosymulacyjne znalazły swoje zastosowanie, o czym świadczy tocząca się dyskusja dotycząca możliwości wykorzystania wyników mikrosymulacji w modelach równowagi ogólnej, co było przedmiotem analizy jednej z prac omawianych w części Pozostałe osiągnięcia badawczo-naukowe Budowa i walidacja podatkowo-zasiłkowych modeli mikrosymulacyjnych dla Polski: SIMPL i EUROMOD. W 2006 r. wspólnie z dr hab. Mieczysławem W. Sochą (WNE UW), dr Olivierem Bargainem (wtedy IZA-Bonn i University College Dublin, obecnie the Aix-Marseille School of Economics) oraz dr Michałem Myckiem (wówczas DIW-Berlin, obecnie CenEA) rozpocząłem pracę nad budową podatkowo-zasiłkowego modelu mikrosymulacyjnego dla Polski, a we współpracy z dr Olivierem Bargainem, dr Michałem Myckiem oraz dr Horacio Levym (ISER, Essex University oraz OECD, Paryż), tworzyłem polski moduł w europejskim modelu EUROMOD. Prace nad pierwszym projektem prowadzone były, dzięki pozyskaniu grantów badawczych z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Gospodarki i Ministerstwa Finansów, a także z Komitetu Badań Naukowych i Narodowego Centrum Nauki. Drugi projekt realizowany był w ramach grantu badawczego Improvement of Capabilites and Usability of Euromod (I-CUE) (6 Program Ramowy) oraz EUROMODupdate: Micro-simulation tool for modelling the impact of policy measures, finansowanego przez Komisję Europejską 14

15 (Program PROGRESS). Obydwa projekty koordynowane były przez Institute for Social & Economic Research (ISER, Essex Univeristy). Poniżej przedstawiono omówienia prac prezentujących modele oraz walidację ich wyników symulacyjnych. Praca Podatkowo-zasiłkowy model mikrosymulacyjny SIMPL2003 jest pierwszą publikacją w czasopiśmie polskim dotyczącą wykorzystania danych z badania Budżetów Gospodarstw Domowych do budowy podatkowo-zasiłkowego modelu mikrosymulacyjnego. 1 W pracy zwrócono szczególną uwagę na specyfikę problemów, z jakim należy się zmierzyć korzystając z danych BBGD budując takie narzędzie. Porównując średnie wartości przychodów w modelowej bazie danych zbudowanej na potrzeby modelu SIMPL z wartościami administracyjnymi wykazano, że dane BBGD poprawnie rejestrują dochody z pracy i świadczeń społecznych na poziomie indywidualnym. Rozpatrując problem danych, zwrócono uwagę na konieczność skorygowania deklaracji wysokości dochodów z działalności rolniczej, ze względu na ich silną sezonowość i miesięczną rejestrację. W pracy podjęto także problem ubruttowienia niektórych dochodów dostępnych w BBGD. Pokazano, że przy zależność wartości miesięcznej zaliczki na poczet podatku dochodowego od osób fizycznych od rodzaju rodziny podatnika imputacja obciążeń podatkowo-ubezpieczeniowych jest możliwa do przeprowadzania za pomocą metody symulacyjnej, którą bardziej szczegółowo przedstawiono w Morawski (2011). W części poświęconej symulacji przedstawiono test zasobów służący do identyfikacji prawa do zasiłku okresowego z pomocy społecznej. W pracy zaprezentowano wyniki symulacji rozkładów wartości: podatku dochodowego od osób fizycznych, podatku rolnego, składek z tytułu ubezpieczeń społecznych, składki na powszechne ubezpieczenie zdrowotne, a także świadczeń rodzinnych, dodatku mieszkaniowego oraz pieniężnych świadczeń z tytułu pomocy społecznej. Następnie przedyskutowano uzyskane wyniki w kontekście dostępnych danych administracyjnych oraz porównano je z wynikami trzech innych modeli SYSIFF (Francja), EUROMOD-Niemcy, POLIMOD (Wielka Brytania). 1 Bargain O., Morawski L., Myck M, Socha M.W., Podatkowo-zasiłkowy model mikrosymulacyjny SIMPL2003, Wiadomości Statystyczne 2008, no

16 W pracy As SIMPL As That: Introducing a Tax-Benefit Microsimulation Model for Poland przedstawiono uaktualnioną i rozbudowaną wersję modelu SIMPL. 2 W opracowaniu zwrócono uwagę na znaczenie definicji dziecka na utrzymaniu, która określa skład rodziny w gospodarstwie domowym. Uwzględnienie wartości zmiennych na poziomie rodziny jest konieczne w przypadku analizy regulacji w Polsce, ze względu na zależność zobowiązań podatkowych (wspólne opodatkowanie małżeństw, preferencyjne opodatkowanie samotnych rodziców) i świadczeń (świadczenia rodzinne, pomoc społeczna) od charakterystyk na tym poziomie. W pracy porównano wyniki symulacji z danymi publikowanymi przez Główny Urząd Statystyczny oraz danymi udostępnionymi przez ZUS, Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. W części analitycznej, po raz pierwszy w Polsce, zaprezentowano symulowane wartości ograniczeń budżetowych dla różnych kategorii rodzin, a także przedstawiono strukturę dochodu netto w podziale na płacę netto, świadczenia rodzinne, dodatek mieszkaniowy i zasiłki z pomocy społecznej. Na tej podstawie zaprezentowano także po raz pierwszy dla Polski - teoretyczne wartości efektywnych i krańcowych stóp podatkowych oraz analizę efektów dystrybucyjnych wprowadzenia hipotetycznych reform podatkowo-zasiłkowych dla sześciu przykładowych scenariuszy prawnych: 1. wzrost kwoty zmniejszającej opodatkowanie o 30%, 2. wzrost kosztów uzyskania przychodu z pracy o 150%, 3. obniżenie najniższej stopy podatkowej w systemie z 2005 r. z 19% do 17%, 4. wzrost wartości świadczeń rodzinnych, 5. wzrost wartości kryterium dochodowego świadczeń rodzinnych, 6. zastąpienie systemu świadczeń rodzinnych uzależniającego przyznanie zasiłków od wartości dochodu na osobę w rodzinie przez system powszechny. Każda z przykładowych reform została przeanalizowana pod kątem jej wpływu na zmiany w przeciętnym dochodzie grupy decylowej oraz na dochody rodzin w podziale na: 1. samotne osoby w wieku produkcyjnym, 2. samotnych rodziców w wieku produkcyjnym, 2 Bargain O., Morawski L., Myck M, Socha M.W., As SIMPL As That: Introducing a Tax-Benefit Microsimulation Model for Poland, IZA Discussion Paper 2007, No (1st General Conference of the International Microsimulation Association, Vienna, ) 16

17 3. małżeństwa w wieku produkcyjnym bez dziecka na utrzymaniu, 4. małżeństwa w wieku produkcyjnym z dzieckiem na utrzymaniu, 5. samotne osoby w wieku emerytalnym, 6. małżeństwa z co najmniej jedną osobą w wieku produkcyjnym. W badaniu policzono również koszty zmian dla budżetu oraz ich wpływ na stopę zagrożenia ubóstwem. Rezultaty badań zamieszczone w tej pracy były pierwszymi opublikowanymi wynikami podatkowo-zasiłkowych symulacji dla Polski i jednymi z pierwszych w Europie Środkowej i Wschodniej. Jakość danych przychodowych, będących zmiennymi egzogenicznymi w modelu, była analizowana w Imputacja wynagrodzeń brutto z pracy stałej na podstawie danych z Budżetów Gospodarstw Domowych z 2006 r.. 3 Problem jakości informacji o wynagrodzeniach brutto został podjęty ponieważ są one najważniejszym źródłem przychodu w modelu i w największym stopniu wpływają na wyniki obciążeń ubezpieczeniowych i podatkowych, a w konsekwencji na wartości świadczeń i dochodu do dyspozycji. Dane z badania Budżetów Gospodarstw Domowych są dość powszechnie uważane za mało wiarygodne, co uzasadnia się rozbieżnością pomiędzy średnimi wartościami wynikającymi z BBGD i z rachunków narodowych. W celu uzyskania dodatkowej informacji o jakości danych z BBGD, w pracy porównano rozkład imputowanych w modelu SIMPL wynagrodzeń brutto z pracy stałej z danymi z Europejskiego Badania Warunków Życia Ludności (EU-SILC). Do imputacji wynagrodzeń brutto w BBGD zaproponowano wykorzystanie rozwiązania opisywanego w literaturze przedmiotu jako backward simulation, składającego się, w tym konkretnym przypadku, z dwóch etapów: 1) określenia zależności płacy netto od wynagrodzenie brutto oddzielnie dla każdego miesiąca, 2) wskazania najlepszego dopasowania dla danej obserwacji w BBGD składającej się z miesiąca badania i zadeklarowanej wartości płacy netto. Wybór takiej procedury uzasadniony był praktycznym brakiem możliwości analitycznego wyznaczenia wartości obciążeń ubezpieczeniowych i podatkowych w oparciu o informacje zawarte w BBGD. Wynikiem przeprowadzonej imputacji było otrzymanie średniej wartości wynagrodzenia brutto w BBGD wynoszącej 95% wartości deklarowanej w EU-SILC przy rozpiętości różnic od 109% (pierwszy centyl) do 89% (99 centyl). 3 Morawski L., Imputacja wynagrodzeń brutto z pracy stałej na podstawie danych z Budżetów Gospodarstw Domowych z 2006 r, Wiadomości Statystyczne, 2011, nr 1. 17

18 Szczegółowy opis model wraz z wynikami mikro i makrowalidacji zawiera dokumentacja modelu Model mikrosymulacyjny SIMPL v.2.0 dokumentacja. 4 Dokument zawiera opis modelu mikrosymulacyjnego SIMPL, oprogramowanego w pakiecie STATA (druga wersja modelu SIMPL). W pierwszej części zaprezentowane zostały ogólne założenia dotyczące budowy modelu. Następne rozdziały podzielono na bloki tematyczne dotyczące obliczania: składek ZUS, podatku PIT, składek na powszechne ubezpieczenie zdrowotne, wartości zasiłków rodzinnych oraz tych z pomocy społecznej. Każdy blok tematyczny składa się z szeregu zagadnień, wśród których wyróżniono: 1) opis stanu prawnego; 2) opis ważniejszych założeń, 3) prezentację metody parametryzacji regulacji, wynikającej z przyjętych założeń w odniesieniu do danego zagadnienia; 4) wskazanie rozwiązań regulacyjnych, których model nie uwzględnia; 5) różnice pomiędzy modelem w programie STATA a pierwotną wersją w MS Excel. Na końcu dokumentu zgromadzona została bibliografia, źródła internetowe i akty prawne, do których odwoływano się przy budowie modelu. Całość uzupełniają załączniki szczegółowo opisujące najważniejsze zmienne w modelu. Oprócz opisu regulacji ubezpieczeniowych i podatkowo-świadczeniowych w kontekście możliwości uwzględnienia ich w modelu bazującym na danych BBGD (rozdz. 3-10), opisu procedury tworzenia modelowej bazy danych (rozdz.11-12) przedstawiono także informacje o sposobie posługiwania się modelem i o plikach generowanych w trakcie symulacji (rozdz.13-14) oraz zaprezentowano wyniki mikrowalidacji modelu poprzez analizę ograniczeń budżetowych wybranych rodzajów gospodarstw domowych (rozdz.15) i wyniki makrowalidacji, w której porównano wartości symulowane z danymi administracyjnymi (rozdz.16). Prezentacją modułu dla Polski w europejskim modelu EUROMOD (rezultat projektu I- CUE) znajduje się w Euromod Country Report: Poland Opracowanie składa się z 4 Domitrz A., Morawski L., Semeniuk A., Model mikrosymulacyjny SIMPL v.2.0 dokumentacja, nieopublikowana dokumentacja modelu, Levy H., Morawski L., Euromod Country Report: Poland 2005, Institute for Social and Economic Research, University of Essex,

19 dwóch części. W pierwszej opisowej scharakteryzowano system podatkowo-zasiłkowy w Polsce, sposób implementacji poszczególnych instrumentów w modelu oraz przedstawiono najważniejsze informacje o BBGD będącym źródłowym zbiorem danych. W drugiej części zaprezentowano wyniki symulacji przeprowadzonych z wykorzystaniem modułu. Uzyskane rezultaty porównywano z wynikami modelu SIMPL oraz danymi administracyjnymi. Praca zawiera symulacje wartości mierników zróżnicowania dochodów (współczynnik Giniego, wskaźnik zróżnicowania kwintylowego S80/S20, średni dochód w grupach decylowych) i stóp zagrożenia ubóstwem dla różnych linii ubóstwa. Kolejne prace nad modułem były dokumentowane w Euromod Country Report: Poland i Euromod Country Report: Poland Opracowania prezentują wyniki uzyskane w projekcie EUROMODupdate. Zadaniem zespołu krajowego, którego byłem koordynatorem, polegało na zbudowaniu modelowych baz danych na podstawie danych z Europejskiego Badania Warunków Życia Ludności (EU-SILC) oraz oprogramowanie nowych systemów regulacyjnych. Podobnie jak w przypadku wcześniejszych projektów, wynikiem prac była rozbudowa modułu oraz analizy makro- i mikrowalidacyjne. Opracowanie podsumowujące prace składa się z dwóch części. W pierwszej zawarto informacje na temat systemów podatkowo-zasiłkowych obowiązujących w poszczególnych latach oraz o symulowanych zmiennych i danych źródłowych. W części analitycznej zaprezentowano wyniki symulacji, makrowalidację oraz symulowane wartości wskaźników zróżnicowania dochodu i wskaźników ubóstwa. 2.3 Zastosowania modeli SIMPL i EUROMOD Prace związane z budową i testowaniem modeli podatkowo-zasiłkowych umożliwiły uzyskanie narzędzi umożliwiających prowadzenie interesujących analiz dotyczących wpływu zmian w regulacjach prawnych w Polsce na rozkład dochodu w sektorze gospodarstw domowych oraz na finansowe motywacje do pracy. Zgodnie z moją wiedzą, prace przedstawione poniżej zawierają pierwsze, i jak dotychczas rzadko prezentowane w czasopismach naukowych, wyniki analiz mikrosymulacyjnych dla Polski. Prace prezentowane są w podziale na trzy tematy związane z wpływem regulacji na finansowe motywacje do 6 Levy H., Morawski L., Myck M., Euromod Country Report: Poland , Institute for Social and Economic Research, University of Essex, Kundera M., Levy H., Morawski L., Myck M., Euromod Country Report: Poland , Institute for Social and Economic Research, University of Essex,

20 pracy (2.3.1), wspieranie dochodowe rodzin z dziećmi (2.3.2) i na rozkład dochodu gospodarstw domowych (2.3.3) Finansowe motywacje do pracy Estymując funkcję wynagrodzenia za pracę, często korzysta się z modelu Heckmana, w którym identyfikacja efektów płacowych wymaga zdefiniowania instrumentu określającego podaż pracy, a równocześnie niewpływającego na wysokość płacy. W pracy Count your hours: returns to education in Poland, dzięki zastosowaniu modelu SIMPL, po raz pierwszy dla Polski wykorzystano identyfikację za pomocą wartości dochodu możliwego do uzyskania przez rodzinę w sytuacji niewykonywania pracy przez jej poszczególnych członków. 8 Drugim oryginalnym zastosowaniem modelu w analizie płac w Polsce było przyjęcie za zmienną objaśnianą stawki godzinowej brutto. Zaproponowana metoda model Heckmana dla godzinowej stawki płac z dochodem ze świadczeń przy braku pracy jako zmienną selekcji wskazały na roczną stopę zwrotu związaną z wyższym wykształceniem wynoszącą 9,7% dla mężczyzn oraz 14,7% dla kobiet, co sugerowało istotne niedoszacowanie zwrotów z edukacji we wcześniejszych badaniach dla Polski. Dla porównania wartości dla modelu miesięcznej płacy netto bez uwzględnienia selekcji względem cech nieobserwowalnych wyniosły tylko: 6,7% oraz 8,0%. W Taxes, benefits and financial incentives to work. Britain, Germany and Poland compared porównano regulacje w zakresie opodatkowania przychodów z pracy oraz dostępności świadczeń w Wielkiej Brytanii, Niemczech i w Polsce w kontekście ich wpływu na finansowe motywacje do pracy. 9 Analiza, w części poświęconej Polsce, przeprowadzona została w oparciu o model SIMPL, dla Wielkiej Brytanii skorzystano z wyników modelu TAX-BEN (IFS), a w przypadku Niemiec z modelu STSM (DIW). Wyniki przedstawiono w podziale na 13 kategorii rodzin, określonych przez: stan cywilny (osoba samotna lub małżeństwo), liczbę i wiek dzieci, dostępność alimentów oraz dodatku mieszkaniowego, wysokość płac (pozycja centylowa w rozkładzie płac) oraz intensywność zaangażowania w pracę (praca na pełen lub niepełny etat). Motywację do pracy badano porównując wartości 8 Myck M., Nicińska A., Morawski L., Count your hours: returns to education in Poland, IZA Discussion Paper 2009, No (1st General Conference of the International Microsimulation Association, Vienna, ). 9 Haan P., Morawski L., Myck M., Taxes, benefits and financial incentives to work. Britain, Germany and Poland compared, Bank i Kredyt, 2008, no

21 stóp zastąpienia (replacement ratio) oraz krańcowych efektywnych stóp opodatkowania (EMTR). Najważniejsze wnioski odnoszące się do Polski to: 1. liberalne, w odniesieniu do dochodów z pracy, kryteria przyznawania dodatku mieszkaniowego na tle dwóch pozostałych krajów, 2. brak powszechnego świadczenia wspierającego rodziny z dziećmi oraz niski, względny poziom wsparcia z tytułu świadczeń rodzinnych warunkowanych dochodem, 3. niska finansowa motywacja drugiej osoby w rodzinie, częściowo powodowana możliwością wspólnego opodatkowania dochodów małżonków. Analiza w Haan i in. (2008) oparta była na dyskusji ograniczeń budżetowych. Dyskusję z uwzględnieniem rzeczywistych danych zawiera `Klin'-ing up: effects of Polish tax reforms on those in and on those out. 10 W artykule analizowany jest wpływ dwóch znaczących reform wprowadzonych w Polsce w latach 2007 i 2008 ulgi w podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu wychowywania dziecka na utrzymaniu oraz obniżki stopy procentowej składki rentowej ubezpieczenia społecznego. W badaniu porównywano cztery systemy regulacyjne. System bazowy zawierał regulacje obowiązujące w 2005 r. W systemie ZUS uwzględniono wyłącznie obniżenie składki rentowej, w systemie ZUS+CTC wzięto pod uwagę cały pakiet zmian, zaś system 15% dotyczył hipotetycznej reformy polegającej na wprowadzeniu podatku liniowego o stopie 15%. Korzystając z możliwości modelu SIMPL przeprowadzono analizę porównawczą klina podatkowego, czyli różnicy między całkowitymi kosztami płacowymi a dochodem netto implikowanym przez różne systemy regulacyjne. W pracy pokazano, że podejście mikrosymulacyjne znakomicie ułatwia obliczenie kosztów podatkowych w systemie umożliwiającym wspólne opodatkowanie dochodów małżonków oraz w sytuacji łączenia różnych źródeł dochodów podatkowych. Wynikami dyskutowanymi w pracy były rozkłady przeciętnych i krańcowych efektywnych stóp podatkowych dla osób pracujących i niepracujących. W analizie uwzględniono to, czy dana osoba jest głównym żywicielem rodziny (first earner vs. secondary earner). Przeprowadzone symulacje pozwoliły uzyskać kilka wcześniej nieznanych rezultatów 10 Morawski L., Myck M., `Klin'-ing up: effects of Polish tax reforms on those in and on those out, Labour Economics 2010, no. 17(3). 21

22 odnoszących się do średnich wartości efektywnych i przeciętnych stóp podatkowych. Na przykład pokazano, że średnia przeciętna stopa opodatkowania wśród pracujących zmalała z tytułu wprowadzenia dwóch dyskutowanych w pracy reform z 41,6% do 35,7%., podczas gdy wprowadzenie 15% podatku liniowego zmniejszyłoby ją zaledwie do 39,6%. Odpowiednie szacunki wartości średniej efektywnej stopy krańcowej wynosiły 45,5%, 39,7% i 42,4%. Jeszcze większą dysproporcję między wprowadzonymi zmianami a podatkiem liniowym zidentyfikowano dla niepracujących głównych żywicieli. Przeciętne koszty podatkowe w tej grupie obniżyły się z 38,5% do 33,5%, a wprowadzenie podatku liniowego obniżyłoby je jedynie do 37,2%. Wpływ zmian w regulacjach podatkowo-zasiłkowych, wprowadzonych w latach , na motywację finansową do podejmowania lub zwiększania zaangażowania w pracę jest tematem pracy Financial incentives to work in the context of a complex reform package and growing wages: the Polish experience Dynamiczny charakter analizy wymagał opracowania oraz zaimplementowania do modelu SIMPL metodologii indeksowania systemów regulacyjnych. W pracy posłużono się trzema miarami wpływu regulacji na motywację do pracy. W przypadku pytania o podejmowanie pracy wykorzystano symulowane wartości indeksu uczestnictwa w rynku pracy (the participation tax rate) oraz stopy zastąpienia (the replacement rate), natomiast w analizie stopnia zaangażowania w pracę odwołano się do wartości efektywnej krańcowej stopy opodatkowania (marginal effective tax rate).wyniki analiz przedstawiono w podziale na cztery kategorie rodzin osobę samotną bez dziecka na utrzymaniu, samotnego rodzica posiadającego trzyletnie dziecko na utrzymaniu, małżeństwo bez dzieci na utrzymaniu, małżeństwo z dwojgiem dzieci ( w wieku 3 i 7 lat) na utrzymaniu. Analizując ograniczenia budżetowe pokazano, że zmiany prawne wprowadzone w latach przyniosły następujące efekty: 1. znaczący spadek efektywnych krańcowych stóp opodatkowania, w szczególności wśród osób o wysokich zarobkach, 11 Domitrz A., Myck M., Morawski L., Semeniuk A., Financial incentives to work in the context of a complex reform package and growing wages: the Polish experience , CenEA Working Paper Series WP01/13 (in revision after first reviews in Fiscal Studies ). 22

23 2. zmiany podatkowo-ubezpieczeniowe były przyczyną obniżenia opodatkowania wśród pracujących o wysokich zarobkach, a zmiany po stronie świadczeniowej, wynikające z zamrożenia kryteriów dochodowych, wśród osób o niskich zarobkach. W pracy zauważono, że dwie powszechnie wykorzystywane w analizach miary PTR i RR mogą prowadzić do jakościowo różnych wniosków dotyczących wpływu zmian regulacyjnych na motywację do podjęcia pracy. Sytuacja taka może wystąpić, jeżeli znacząco zmieniają się wartości świadczeń wypłacanych niepracującym oraz dochód współmałżonków o niższych zarobkach. Stwierdzono, że wzrost płac był przypuszczalnie główną przyczyną zmian w podaży pracy w analizowanym okresie, a rodziny z dziećmi oraz te, które zachowały uprawnienia do świadczeń socjalnych zależnych od dochodu odczuły zauważalny wzrost dochodu pozapracowego Wspieranie dochodowe rodzin z dziećmi W pracy Alternative tax-benefit strategies to support children in Poland korzystając z modelu EUROMOD zastosowano metodę policy sweeping (zastąpienie polityk). 12 Jest to jak dotychczas jedyna tego rodzaju analiza dla Polski. Model EUROMOD, zawierający zakodowane w spójny sposób systemy regulacyjne z różnych krajów, jest narzędziem umożliwiającym badanie efektów zaimplementowania w danym kraju pełnej polityki innego państwa. Ze względu na systemowy charakter regulacji dochodowych, ocena takiej całościowej implementacji jest niezwykle skomplikowana, ponieważ dotyczy ona zestawu wielu instrumentów, a nie tylko zamiany jednego konkretnego świadczenia. W pracy przedstawiono efekty dystrybucyjne zaimplementowania w Polsce systemów świadczeń rodzinnych działających w Austrii, Wielkiej Brytanii i Francji. Motywacją do podjęcia tego tematu były dane statystyczne EUROSTAT i GUS wskazujące na to, że dzieci oraz osoby starsze w Polsce są szczególnie zagrożone ryzykiem ubóstwa. W tym kontekście pytanie o skuteczność wprowadzonej w 2007 r. ulgi podatkowej z tytułu wychowywania dziecka było całkowicie uzasadnione. Korzystając z modelu EUROMOD pokazano, że wprowadzenie w 12 Levy H., Morawsk L., Myck M., Alternative tax-benefit strategies to support children in Poland (co-written by: Horacio Levy, Michał Myck) in: O. Lelkes and H. Sutherland (ed), An Enlarged Role for Tax Benefit Models: assessing policies in the enlarged European Union, Public Policy and Social Welfare Series, Ashgate