Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki w parkach krajobrazowych Karpat Polskich

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 821 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Katedra Gospodarki Regionalnej Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki w parkach krajobrazowych Karpat Polskich 1. Wprowadzenie Od czasu powstania koncepcji parków krajobrazowych, na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w., zaszły znaczne zmiany poglądów na cele i funkcje tej formy ochrony 1. Zgodnie z pierwotnym założeniem, głównym celem parków była ochrona estetyki krajobrazu, a obszary te miały służyć turystyce i rekreacji (także o charakterze masowym) i odciążyć od nadmiernego ruchu turystycznego parki narodowe. Obecnie w parkach krajobrazowych ochronie podlega ogół walorów przyrodniczych, jak również walory historyczne, kulturowe i krajobrazowe, a celem tworzenia parków jest zachowanie i popularyzacja tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju 2. Wysokie walory przyrodnicze i kulturowe w parkach krajobrazowych w połączeniu z łagodnym reżimem ochronnym sprawiają, że turystyka może pełnić jedną z głównych funkcji na tych terenach. Rozwój turystyki będący czynnikiem ożywienia gospodarczego jest wskazany, lecz jednocześnie nasilający się ruch turystyczny oraz rozbudowa związanej z nim infrastruktury prowadzi do degradacji walorów turystycznych. Dalszy rozwój funkcji turystycznej w parkach powinien przebiegać zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego, a jego kierunki powinny być uzależnione od istniejących walorów przyrodniczych i kulturowych oraz stanu użytkowania turystycznego. 1 J. Bogdanowski, Kształtowanie i ochrona krajobrazu w aspekcie rekreacji [w:] Społeczne potrzeby i uwarunkowania rozwoju turystyki i rekreacji w Polsce, Zeszyt Naukowy nr 16, Wydział Turystyki i Rekreacji AWF w Krakowie, Kraków Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880).

2 Położenie parków krajobrazowych W Karpatach utworzono dotychczas 13 parków krajobrazowych, z których osiem leży w Beskidach (PK Beskidu Śląskiego, Żywiecki PK, PK Beskidu Małego, Popradzki PK, Jaśliski PK, Ciśniańsko-Wetliński PK, PK Doliny Sanu, PK Gór Słonnych), a pięć na Pogórzu Karpackim (Wiśnicko-Lipnicki PK, Ciężkowicko-Rożnowski PK, PK Pasma Brzanki, Czarnorzecko-Strzyżowski PK, PK Pogórza Przemyskiego). Położenie względem jednostek fizyczno-geograficznych jest istotne, gdyż warunkuje występowanie określonych walorów przyrodniczych, które mają podstawowe znaczenie dla rozwoju turystyki w danym parku. Formy turystyki oraz czas uprawiania na terenie parków krajobrazowych są ponadto w znacznej mierze uzależnione od ich położenia względem dużych ośrodków emisji ruchu turystycznego oraz głównych szlaków komunikacyjnych. Parki krajobrazowe: Beskidu Śląskiego, Żywiecki, Beskidu Małego, Wiśnicko- -Lipnicki, Ciężkowicko-Rożnowski, Pasma Brzanki oraz Czarnorzecko-Strzyżowski w całości leżą w strefach podmiejskich (w pobliżu miast powyżej 100 tys. mieszkańców). Najlepszą dostępnością komunikacyjną odznaczają się parki: Beskidu Małego, Beskidu Śląskiego, Żywiecki oraz Wiśnicko-Lipnicki i Ciężkowicko-Rożnowski położone w odległości do 100 km od Katowic lub Krakowa, w sąsiedztwie głównych szlaków komunikacyjnych (rys. 1). Najsłabsza dostępność komunikacyjna cechuje parki krajobrazowe Ciśniańsko-Wetliński i Doliny Sanu, które leżą poza strefami podmiejskimi, w odległości ponad 100 km od Katowic i Krakowa, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych (rys. 1). Parki krajobrazowe położone w strefach podmiejskich oraz w pobliżu głównych ośrodków emisji ruchu turystycznego (konurbacji górnośląskiej i Krakowa) są atrakcyjne dla turystyki krótkookresowej weekendowej, świątecznej, a także codziennej. Parki te są ponadto bardziej narażone na rozwój budownictwa letniskowego i stałego oraz innych inwestycji turystycznych i komunikacyjnych. Równocześnie w parkach o wysokich walorach przyrodniczych oprócz turystyki krótkookresowej występuje nasilone zjawisko przyjazdów urlopowych. Parki krajobrazowe o peryferyjnym położeniu i trudnej dostępności komunikacyjnej są atrakcyjne przede wszystkim do uprawiania turystyki długookresowej, co jest przyczyną znacznej sezonowości ruchu turystycznego na ich terenach. 3. Walory przyrodnicze Elementami środowiska przyrodniczego, które mają największe znaczenie dla rozwoju turystyki w badanych parkach krajobrazowych, są rzeźba terenu oraz jego pokrycie. Ukształtowanie terenu jest jednym z głównych czynników warunkujących możliwości rozwoju wielu form turystyki (zwłaszcza pieszej turystyki

3 28 1 UKRAINA Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki CZECHY S Ł O W A C J A Legenda granica państwa granice województw linie kolejowe drogi międzynarodowe drogi krajowe MIASTA powyżej 100 tys tys tys. Parki krajobrazowe 1 Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego 2 Żywiecki Park Krajobrazowy 3 Park Krajobrazowy Beskidu Małego 4 Popradzki Park Krajobrazowy 5 Jaśliski Park Krajobrazowy 6 Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy 7 Park Krajobrazowy Doliny Sanu 8 Park Krajobrazowy Gór Słonnych 9 Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy 10 Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajorazowy 11 Park Krajobrazowy Pasma Brzanki 12 Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy 13 Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego 10 km Rys. 1. Położenie parków krajobrazowych względem ważniejszych ośrodków miejskich i głównych szlaków komunikacyjnych Źródło: opracowanie własne.

4 132 górskiej i narciarstwa zjazdowego), a także istotnym elementem atrakcyjności krajobrazu. Najbardziej urozmaiconą rzeźbą odznaczają się parki krajobrazowe: Żywiecki, Beskidu Śląskiego oraz Popradzki, w których najwyższe szczyty sięgają powyżej 1200 m n.p.m., a grzbiety poprzecinane są głębokimi i często wąskimi dolinami. Znacznie mniej urozmaicona rzeźba charakteryzuje parki krajobrazowe położone na Pogórzu Karpackim, gdzie dominują wyrównane garby osiągające wysokości m n.p.m. oraz szerokie doliny o łagodnych zboczach. O wysokiej atrakcyjności turystycznej beskidzkich parków krajobrazowych, jak również PK Pogórza Przemyskiego decyduje także bardzo wysoka lesistość wahająca się od 87,4% w PK Beskidu Śląskiego do 60,9% w PK Gór Słonnych. Wśród istotnych walorów przyrodniczych parków wymienić należy występowanie wód mineralnych (zwłaszcza w Popradzkim PK), licznych wychodni skalnych i jaskiń oraz bogactwo gatunkowe flory i fauny. Atrakcyjność parków krajobrazowych Beskidu Małego, Ciężkowicko-Rożnowskiego, Ciśniańsko-Wetlińskiego oraz Doliny Sanu w istotnym stopniu podnosi także sąsiedztwo zbiorników zaporowych. Problem oceny środowiska przyrodniczego Karpat dla turystyki został szeroko opracowany przez J. Warszyńską 3, która stosując autorską metodę modelową dokonała oceny atrakcyjności uniwersalnej walorów przyrodniczych, atrakcyjności w sezonie ogólnorekreacyjnym i zimowym oraz atrakcyjności dla górskiej turystyki pieszej. W obrębie każdej z kategorii, autorka wydzieliła 4 klasy atrakcyjności (tabela 1). Wykorzystując opracowane wskaźniki atrakcyjności turystycznej dla miejscowości karpackich, dokonano uśrednienia wartości wskaźników w miejscowościach związanych z poszczególnymi parkami krajobrazowymi, przypisując parkom odpowiednią klasę walorów 4 (tabela 1). Najwyższa atrakcyjność turystyczna środowiska przyrodniczego cechuje parki krajobrazowe Beskidu Śląskiego, Żywiecki i Popradzki, których walory we wszystkich czterech kategoriach zali- 3 J. Warszyńska, Waloryzacja miejscowości powiatu żywieckiego z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej, Folia Geographica, ser. Geographica-Oeconomica, PAN, Komisja Nauk Geograficznych, PWN, Kraków, 1971, vol. IV; J. Warszyńska, Ocena zasobów środowiska naturalnego dla potrzeb turystyki (na przykładzie województwa krakowskiego), Zeszyty Naukowe UJ 350, Prace Geograficzne 1974, z. 36; J. Warszyńska, Atrakcyjność turystyczna środowiska naturalnego miejscowości województwa bielskiego, Studia nad Ekonomiką Regionu, 1981, z. 11; J. Warszyńska, Funkcja turystyczna Karpat Polskich, Folia Geograhica, ser. Geographica- -Oeconomica, PAN, Komisja Nauk Geograficznych, PWN, Kraków, 1985, vol. XVIII. 4 J. Warszyńska, A. Koliba, E. Środoń, Model atrakcyjności turystycznej obszarów Makroregionu Południowo-Wschodniego. Program Rządowy nr 7: Związki między planowanym rozwojem systemu wodno-gospodarczego Makroregionu Południowo-Wschodniego, a formowaniem układów rekreacyjnych oraz rozwojem bazy turystycznej, Instytut Geografii UJ, Zakład Geografii Turyzmu, Kraków 1980, maszynopis.

5 Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki Tabela 1. Ocena atrakcyjności turystycznej środowiska przyrodniczego parków krajobrazowych Park krajobrazowy Atrakcyjność uniwersalna Atrakcyjność w sezonie ogólnorekreacyjnym Atrakcyjność w sezonie zimowym Atrakcyjność dla górskiej turystyki pieszej PK Beskidu Śląskiego I I I I Żywiecki PK I I I I PK Beskidu Małego I I II I Popradzki PK I I I I Jaśliski PK II II II II Ciśniańsko-Wetliński PK I I II I PK Doliny Sanu I I II II PK Gór Słonnych II II III III Wiśnicko-Lipnicki PK III III IV III Ciężkowicko-Rożnowski PK II II IV III PK Pasma Brzanki III III IV III Czarnorzecko-Strzyżowski PK III III IV III PK Pogórza Przemyskiego II II III III Klasa walorów: I ranga międzynarodowa, II ranga krajowa, III ranga regionalna, IV ranga lokalna Źródło: opracowanie własne na podstawie mierników atrakcyjności opracowanych przez J. Warszyńską, A. Kolibę, E. Środoń, op. cit. czono do pierwszej klasy (ranga międzynarodowa). Pierwsza klasa atrakcyjności uniwersalnej oraz w sezonie ogólnorekreacyjnym cechuje także parki krajobrazowe Beskidu Małego, Ciśniańsko-Wetliński i Doliny Sanu. Wysoka klasa uniwersalnej atrakcyjności turystycznej świadczy o dogodnych warunkach do rozwoju turystyki w ciągu całego roku oraz o możliwości rozwoju funkcji turystycznej jako głównej lub równorzędnej 5. Atrakcyjność turystyczna II klasy (rangi krajowej) charakteryzuje parki krajobrazowe, takie jak: Jaśliski, Gór Słonnych, Ciężkowicko-Rożnowski i Pogórza Przemyskiego. Pozostałe parki krajobrazowe, położone na Pogórzu Karpackim, wyróżnia trzecia klasa atrakcyjności (rangi regionalnej). 5 J. Warszyńska, Funkcja turystyczna

6 Walory kulturowe Parki krajobrazowe w Karpatach utworzono przede wszystkim ze względu na ich wysoką wartość przyrodniczą i walory kulturowe odgrywają w nich drugorzędne znaczenie. Niemniej jednak elementy dziedzictwa kulturowego w istotny sposób podnoszą atrakcyjność turystyczną tych terenów. Najcenniejszym pod względem zagęszczenia oraz rangi obiektów zabytkowych jest Wiśnicko-Lipnicki PK, gdzie zlokalizowane są: zamek w Nowym Wiśniczu, zabytkowe układy miejskie z częściowo zachowaną zabudową w Lipnicy Murowanej oraz Nowym Wiśniczu, liczne zabytkowe kościoły (tabela 2), z których jeden wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, 9 cmentarzy z I wojny światowej, cmentarz żydowski (największy w granicach badanych parków krajobrazowych). Ponadto w istotnym stopniu atrakcyjność parku podnoszą elementy kultury niematerialnej, a zwłaszcza konkurs palm wielkanocnych oraz kult św. Szymona, św. Urszuli Ledóchowskiej i bł. Marii Teresy Ledóchowskiej w Lipnicy Murowanej. Tabela 2. Zabytki nieruchome w parkach krajobrazowych Park krajobrazowy Kościoły i cerkwie Zamki i pałace Inne zabytki Ogółem PK Beskidu Śląskiego Żywiecki PK PK Beskidu Małego Popradzki PK Jaśliski PK Ciśniańsko-Wetliński PK PK Doliny Sanu PK Gór Słonnych Wiśnicko-Lipnicki PK Ciężkowicko-Rożnowski PK PK Pasma Brzanki Czarnorzecko-Strzyżowski PK PK Pogórza Przemyskiego Uwaga: uwzględniono obiekty w granicach parków krajobrazowych oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie z wyłączeniem Bielska-Białej, Bochni i Przemyśla. Źródło: opracowanie na podstawie Rejestru zabytków nieruchomych, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (stan w 2007 r.).

7 Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki Obiekty zabytkowe są także ważnym elementem atrakcyjności parków krajobrazowych: Pogórza Przemyskiego, Gór Słonnych oraz Popradzkiego (tabela 2). Najważniejszymi walorami kulturowymi tych parków są: licznie występujące, w większości drewniane kościoły i cerkwie, zamek w Krasiczynie, Kalwaria Pacławska, forty Twierdzy Przemyśl (w PK Pogórza Przemyskiego), architektura uzdrowiskowa Krynicy i Szczawnicy oraz odbywające się w tych miastach imprezy kulturalne (w Popradzkim PK), a także Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (w bezpośrednim sąsiedztwie PK Gór Słonnych). Unikatowym elementem atrakcyjności kulturowej parków krajobrazowych, których tereny objęto akcjami wysiedleńczymi (w trakcie oraz po II wojnie światowej), są wyludnione wsie. O ich istnieniu przypominają jedynie nazwy na mapach oraz zniszczone cmentarze, cerkwiska, kapliczki i krzyże przydrożne, fragmenty podmurówek i piwnic, a także zarysy dawnych miedz i drzewa owocowe. W pozostałych parkach krajobrazowych istotne znaczenie turystyczne mają: kościół i kult św. Świerada w Tropiu (przy granicy Ciężkowicko-Rożnowskiego PK), zamek Kamieniec (w Czarnorzecko-Strzyżowskim PK), liczne drewniane kościoły, dwory oraz organizowane imprezy folklorystyczne. 5. Użytkowanie turystyczne Walory przyrodnicze i kulturowe stanowią bogaty potencjał parków krajobrazowych, którego wykorzystanie jest w dużej mierze uzależnione od wielkości i rodzaju zagospodarowania turystycznego. Zagospodarowanie wpływa bowiem na wielkość i rozkład przestrzenny ruchu turystycznego, a także na jego strukturę i formy. Obecny stopień rozwoju infrastruktury turystycznej jest z kolei w znacznym stopniu uwarunkowany czynnikami związanymi z historią turystyki na danym terenie. Wśród badanych parków krajobrazowych najdłuższe tradycje rozwoju turystyki, sięgające II połowy XVIII w., mają parki położone w Beskidzie Śląskim oraz w Beskidzie Sądeckim. W obydwu grupach górskich początki turystyki związane są z przyjazdami do uzdrowisk. Długie tradycje rozwoju turystyki, wysokie walory przyrodnicze, a także dobra komunikacja sprawiły, że tereny Beskidu Śląskiego oraz Sądeckiego są obecnie najintensywniej użytkowanymi turystycznie obszarami w Beskidach. Najbardziej intensywne zagospodarowanie turystyczne dotyczy Popradzkiego PK, w którego granice włączono duże miejscowości turystyczno-uzdrowiskowe, m.in. Krynicę i Muszynę. W parku tym znajdują się 403 obiekty noclegowe dysponujące łącznie miejscami, to jest 31,8 miejsc/km 2 (tabela 3). Największą pojemność recepcyjną posiadają ośrodki i domy wczasowe oraz sanatoria, które

8 136 Tabela 3. Baza noclegowa w parkach krajobrazowych Park krajobrazowy Gminy związane administracyjnie z parkiem krajobrazowym a Park krajobrazowy liczba miejsc noclegowych powierzchnia (km 2 ) zagęszczenie (miejsca noclegowe/ km 2 ) liczba miejsc noclegowych powierzchnia (km 2 ) liczba ludności zagęszczenie (miejsca noclegowe/ km 2 ) PK Beskidu Śląskiego ,20 7, , ,6 22,4 Żywiecki PK ,70 7, , ,6 13,7 PK Beskidu Małego ,70 1, , ,4 5,0 Popradzki PK ,90 31, , ,9 25,1 Jaśliski PK ,11 1, , ,3 9,4 Ciśniańsko-Wetliński PK ,46 4, , ,7 34,3 PK Doliny Sanu ,80 1, , ,1 75,8 PK Gór Słonnych ,92 1, , ,1 5,8 Wiśnicko-Lipnicki PK ,11 3, , ,2 2,5 liczba miejsc/100 mieszkańców Ciężkowicko-Rożnowski PK ,34 1, , ,7 1,5 PK Pasma Brzanki ,67 1, , ,9 0,6 Czarnorzecko-Strzyżowski PK PK Pogórza Przemyskiego ,84 0, , ,6 0, ,62 1, , ,2 2,6 a Z badania wyłączono miasta: Bielsko-Biała, Andrychów, Wadowice, Żywiec, Sanok, gdyż baza noclegowa w tych miastach nie ma związku z funkcją turystyczną badanych parków krajobrazowych. Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych przeprowadzonych w 2005 r.

9 Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki gromadzą odpowiednio 45,8% i 22,6% ogółu miejsc noclegowych. 49% ogółu miejsc noclegowych skupia Krynica. Tereny parku posiadają także wysoko rozwiniętą infrastrukturę towarzyszącą, m.in. gęstą sieć szlaków turystycznych: pieszych (588 m/km 2 ), rowerowych, narciarskich, konnych, 9 ścieżek dydaktycznych, 45 wyciągów narciarskich i 3 kolejki linowe. Pojemność recepcyjna bazy noclegowej w granicach PK Beskidu Śląskiego, w porównaniu z Popradzkim PK, jest stosunkowo nieduża (tabela 3), gdyż tereny zabudowane w Beskidzie Śląskim nie zostały objęte ochroną. Intensywnie zagospodarowane jest zaplecze parku. W gminach związanych z nim administracyjnie (bez Bielska-Białej) znajduje się łącznie 836 obiektów noclegowych dysponujących miejscami (39,6 m.n./km 2 ). Dominują wśród nich ośrodki i domy wypoczynkowe (36,8% ogółu miejsc noclegowych) i kwatery prywatne obejmujące pokoje gościnne oraz gospodarstwa agroturystyczne (24,2% miejsc noclegowych). Tereny parku wyposażone są w bardzo gęstą sieć szlaków turystycznych pieszych (1186 m/km 2 ), narciarskich, rowerowych, konnych i w 7 ścieżek dydaktycznych. Beskid Śląski posiada ponadto najbardziej rozbudowaną infrastrukturę narciarską w Beskidach. W miejscowościach związanych administracyjnie z parkiem znajduje się 95 wyciągów narciarskich i 3 kolejki linowe, o łącznej długości m (69,1 m/km 2 ). W Beskidzie Żywieckim i Małym, podobnie jak w Beskidzie Śląskim, tereny o intensywnej zabudowie nie zostały włączone w granice parków krajobrazowych. Baza noclegowa koncentruje się więc przede wszystkim na obrzeżu parków, lecz jej stopień rozwoju jest znacznie niższy niż w parkach Beskidu Śląskiego i Popradzkim (tabela 3). W strukturze miejsc noclegowych w Żywieckim PK dominują kwatery prywatne (42,3% ogółu miejsc noclegowych w granicach parku i 43,6% w gminach związanych z nim administracyjnie), a w PK Beskidu Małego ośrodki i domy wypoczynkowe (odpowiednio 24,7% i 54,7% miejsc noclegowych). Obydwa parki posiadają gęstą sieć pieszych szlaków turystycznych (Żywiecki 777 m/km 2, Beskidu Śląskiego 960 m/km 2 ) oraz infrastrukturę dla narciarstwa zjazdowego. Stosunkowo wysoki stopień rozwoju bazy noclegowej widoczny jest także w gminach bieszczadzkich, na których terenie utworzono parki krajobrazowe Ciśniańsko-Wetliński oraz Doliny Sanu (tabela 3), lecz większość obiektów ulokowana jest poza granicami parków, przede wszystkim nad Jeziorem Solińskim. W strukturze miejsc noclegowych w gminach dominują domy i ośrodki wypoczynkowe, które skupiają 37,7% miejsc w Ciśniańsko-Wetlińskim PK i 38,9% miejsc w PK Doliny Sanu, w granicach parków wzrasta udział kwater prywatnych. Pozostałe parki krajobrazowe, jak również tereny położone w ich otoczeniu, cechuje słabo rozwinięta baza noclegowa, która ma rozproszony charakter.

10 138 PK Pogórza Przemyskiego Czarnorzecko-Strzyżowski PK PK Pasma Brzanki Ciężkowicko-Rożnowski PK Wiśnicko-Lipnicki PK PK Gór Słonnych PK Doliny Sanu Ciśniańsko-Wetliński PK Jaśliski PK Popradzki PK PK Beskidu Małego Żywiecki PK PK Beskidu Śląskiego miejsca noclegowe liczba miejsc noclegowych w granicach parku krajobrazowego liczba miejsc noclegowych w miejscowościach związanych administracyjnie z parkiem krajobrazowym liczba miejsc noclegowych w gminach związanych administracyjnie z parkiem krajobrazowym Rys. 2. Wielkość bazy noclegowej w parkach krajobrazowych oraz w ich otoczeniu Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych przeprowadzonych w 2005 r. Analizując uwarunkowania rozwoju turystyki, należy wziąć pod uwagę nie tylko stopień rozwoju bazy noclegowej, lecz także stosunek liczby miejsc noclegowych do liczby ludności. Wielkość ta informuje o znaczeniu funkcji turystycznej w strukturze gospodarczej danego terenu, a także o możliwościach kadrowych obsługi ruchu turystycznego 6. Najwyższa liczba miejsc noclegowych przypada na 100 mieszkańców w gminach związanych administracyjnie z parkami krajobrazowymi Ciśniańsko-Wetlińskim i Doliny Sanu (tabela 3), co wynika z bardzo niskiej gęstości zaludnienia w Bieszczadach Wysokich. Na tej podstawie można wnioskować, że turystyka na tych terenach odgrywa istotne znaczenie gospodarcze. 6. Typy parków krajobrazowych W celu sformułowania wniosków dotyczących kierunków rozwoju turystyki w badanych parkach krajobrazowych dokonano ich klasyfikacji na podstawie 6 J. Warszyńska, Funkcja turystyczna

11 Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki czterech cech diagnostycznych i wydzielono typy parków zbliżone pod względem możliwości, a także pożądanych kierunków rozwoju turystyki (tabela 4 i 5). Tabela 4. Syntetyczna tabela klasyfikacyjna cech parków krajobrazowych A B C D Cecha Kryterium Klasa Położenie w całości w strefie podmiejskiej miast > 100 tys. mieszkańców oraz w całości w strefie do 100 km od 1 Katowic lub Krakowa Położenie względem głównych obszarów emisji ruchu turystycznego Atrakcyjność walorów przyrodniczych Pojemność recepcyjna bazy noclegowej Znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin Położenie w całości w strefie podmiejskiej miast > 100 tys. mieszkańców lub (i) częściowo w strefie do 100 km od Krakowa oraz w odległości ponad 100 km 2 od Katowic Położenie całości lub większości terenów poza strefami podmiejskimi miast > 100 tys. mieszkańców oraz 3 w odległości ponad 100 km od Katowic i Krakowa Atrakcyjność turystyczna uniwersalna klasy I 1 Atrakcyjność turystyczna uniwersalna II klasy i II lub III klasy w sezonie zimowym 2 Atrakcyjność turystyczna uniwersalna II lub III klasy i IV klasy w sezonie zimowym 3 > miejsc noclegowych miejsc noclegowych 2 < 5000 miejsc noclegowych 3 > 20 miejsc noclegowych/100 mieszkańców miejsc noclegowych/100 mieszkańców 2 < 1 miejsca noclegowego/100 mieszkańców 3 Źródło: opracowanie własne. Podstawowymi cechami różnicującymi badane parki krajobrazowe, a zarazem mającymi kluczowe znaczenie dla możliwości rozwoju turystyki na ich terenach są: położenie względem głównych obszarów emisji ruchu turystycznego (cecha A), charakter atrakcyjności turystycznej, o której decydują przede wszystkim walory przyrodnicze (cecha B), pojemność recepcyjna (cecha C) oraz znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin (cecha D). Dla każdej z cech przyjęto omówione wcześniej kryteria i wydzielono po 3 klasy. W wyniku przeprowadzonej klasyfikacji wydzielono 7 typów parków różnych pod względem charakteru funkcji turystycznej, specyfiki form i natężenia ruchu turystycznego oraz możliwych kierunków kształtowania funkcji turystycznej (tabela 5).

12 140 Tabela 5. Typy parków krajobrazowych Kombinacja klas A1, B1, C1, D1 A2, B1, C1, D1 A3, B1, C2, D1 A1, B1, C2, D2 A3, B2, C3, D2 A1, B3, C3, D2 A2, B3, C3, D3 Typ I II III IV V VI VII Park krajobrazowy Beskidu Śląskiego Popradzki Ciśniańsko-Wetliński, Doliny Sanu Żywiecki, Beskidu Małego Jaśliski, Gór Słonnych, Pogórza Przemyskiego Wiśnicko-Lipnicki, Ciężkowicko-Rożnowski Pasma Brzanki, Czarnorzecko- -Strzyżowski Charakterystyka typu Położenie w strefie podmiejskiej Bielska-Białej oraz do 100 km od Katowic i Krakowa, atrakcyjność turystyczna uniwersalna kl. I, wysoka pojemność recepcyjna bazy noclegowej i duże znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin. Położenie poza strefą podmiejską, atrakcyjność turystyczna uniwersalna kl. I, wysoka pojemność bazy noclegowej i duże znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin. Peryferyjne położenie, atrakcyjność turystyczna uniwersalna kl. I, przeciętna pojemność turystyczna, wysokie znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin. Położenie w strefie podmiejskiej Bielska-Białej oraz do 100 km od Katowic i Krakowa, atrakcyjność turystyczna uniwersalna kl. I, przeciętna pojemność turystyczna i niższe niż w typach I III znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin. Peryferyjne położenie, atrakcyjność turystyczna uniwersalna II kl. i II lub III kl. w sezonie zimowym, niska pojemność recepcyjna bazy noclegowej i niższe niż w typach I III znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin. Położenie w strefie podmiejskiej do 100 km od Krakowa, atrakcyjność turystyczna uniwersalna II lub III kl. i IV kl. w sezonie zimowym, niska pojemność recepcyjna bazy noclegowej i niższe niż w typach I III znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin. Położenie w strefie podmiejskiej do 100 km od Krakowa, atrakcyjność turystyczna uniwersalna II lub III kl. i IV kl. w sezonie zimowym, niska pojemność recepcyjna bazy noclegowej i nierozwinięta funkcja turystyczna. Źródło: opracowanie własne.

13 Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki Kierunki rozwoju turystyki w wydzielonych typach parków PK Beskidu Śląskiego (reprezentujący typ I) został utworzony na terenach o wybitnych walorach przyrodniczych, w strefie podmiejskiej, w pobliżu głównych ośrodków emisji ruchu turystycznego i na obszarze dużego zainwestowania turystycznego (tabela 5). Turystyka jest istotną funkcją gospodarczą tych terenów, ale prowadzi do degradacji walorów przyrodniczych i krajobrazowych walorów, od których uzależniony jest jej rozwój. Presja budownictwa, a zwłaszcza szeroko rozprzestrzenionego budownictwa drugich domów, powoduje sukcesywne zmniejszanie się przestrzeni rekreacyjnej i urbanizację miejscowości wypoczynkowych. Rozwój turystyki w parku oraz w jego sąsiedztwie powinien zmierzać do utrzymania znaczenia funkcji ekonomicznej turystyki poprzez zapewnienie trwałości popytu turystycznego, przy jednoczesnym ograniczaniu negatywnego wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze i kulturowe. W tym celu konieczne jest m.in.: stworzenie rozbudowanej oferty wyspecjalizowanych produktów turystycznych, dążenie do podporządkowania turystyki masowej zasadom zrównoważonego rozwoju, wydzielenie stref odmiennego użytkowania turystycznego i udostępnienie najcenniejszych przyrodniczo terenów wyłącznie dla ekoturystyki, ochrona terenów niezagospodarowanych przed presją budowlaną i zapewnienie wysokiego poziomu ładu przestrzennego, likwidacja dużych obiektów turystycznych stanowiących dysonans w krajobrazie na rzecz kameralnych ośrodków i pokoi gościnnych, ograniczanie ruchu samochodowego na rzecz ekologicznych środków transportu. Podobne rozwiązania powinny znajdować zastosowanie również w innych parkach krajobrazowych narażonych na presję turystyki o charakterze masowym i rozwoju związanego z nią zagospodarowania, a zwłaszcza w parkach zaliczonych do typu II i IV. Typ II reprezentowany jest przez Popradzki PK, który charakteryzuje się położeniem poza strefą podmiejską, wybitnymi walorami turystycznymi i wysoko rozwiniętą funkcją turystyczną, mającą duże znaczenie w strukturze gospodarczej gmin (tabela 5). W parku tym należy dążyć do utrzymania istotnego znaczenia funkcji turystycznej w rozwiniętych miejscowościach turystycznych oraz do niwelowania silnej dysproporcji w stopniu rozwoju turystyki w poszczególnych częściach parku i do dekoncentracji ruchu turystycznego, poprzez aktywizację słabo rozwiniętych miejscowości. Promowana powinna być przede wszystkim turystyka uzdrowiskowa (w Dolinie Popradu), agroturystyka (głównie w północnych częściach Pasm Radziejowej i Jaworzyny oraz Górach Czerchowskich), a także formy turystyki aktywnej, zwłaszcza piesze wędrówki, narciarstwo turystyczne i biegowe, turystyka konna i rowerowa, kajakarstwo.

14 142 Parki krajobrazowe zaliczone do typu III (Ciśniańsko-Wetliński PK i PK Doliny Sanu) obejmują tereny unikatowe w skali Europy. Cechuje je peryferyjne położenie, wybitne walory turystyczne oraz wysokie znaczenie turystyki w strukturze gospodarczej gmin, przy pojemności turystycznej znacznie niższej niż w parkach typu I i II (tabela 5). O ich atrakcyjności decydują przede wszystkim bardzo niski stopień zaludnienia i zagospodarowania terenu (będący wynikiem przeprowadzonych wysiedleń ludności), walory przyrodnicze i historyczne oraz wyjątkowa gościnność mieszkańców. Rozwój turystyki na tych terenach powinien sprzyjać zachowaniu unikalnych walorów środowiska przyrodniczego i rewitalizacji walorów kulturowych oraz prowadzić do wzrostu znaczenia funkcji turystycznej w strukturze gospodarczej miejscowości. W tym celu konieczna jest promocja przede wszystkim agroturystyki i ekoturystyki oraz innych, łagodnych dla środowiska form turystyki alternatywnej, a także stworzenie specjalistycznej oferty turystycznej bazującej na lokalnym potencjale. Parki krajobrazowe Beskidu Małego i Żywiecki (zaliczone do typu IV) są zbliżone do typu I pod względem oddalenia od głównych ośrodków emisji ruchu turystycznego oraz charakteru walorów turystycznych. W tych parkach niższy jest stopień rozwoju funkcji turystycznej oraz jej znaczenie w strukturze funkcjonalnej gmin (tabela 5). Obydwa parki zaliczone do IV typu charakteryzują wyraźne dysproporcje przestrzenne w stopniu użytkowania turystycznego. W miejscach o intensywnym użytkowaniu turystycznym, gdzie turystyka przyjmuje charakter masowy, powinien zostać utrzymany wiodący charakter funkcji turystycznej, przy jednoczesnym ograniczaniu negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze. W miejscowościach o słabo rozwiniętej funkcji turystycznej konieczny jest wzrost liczby miejsc noclegowych, przede wszystkim z wykorzystaniem istniejącej zabudowy oraz stworzenia oryginalnych produktów turystycznych. Poza terenami zabudowanymi należy promować turystykę o charakterze ekstensywnym, której rozwój nie będzie powodował przemian w krajobrazie parków. Parki krajobrazowe zaliczone do typu V (Jaśliski PK, PK Gór Słonnych, PK Pogórza Przemyskiego), podobnie jak parki typu III, cechuje peryferyjne położenie. Niższe niż w typie III są walory turystyczne, pojemność recepcyjna bazy noclegowej oraz znaczenie funkcji turystycznej w strukturze funkcjonalnej gmin (tabela 5). Parki typu V, podobnie jak parki typu III, odznaczają się unikalnym charakterem, który nadaje tym terenom krajobraz kulturowy wysiedlonych wsi i walory historyczne oraz niski stopień zagospodarowania terenu. Powinny one służyć przede wszystkim turystyce o charakterze poznawczym i kontemplacyjnym, a zwłaszcza ekoturystyce oraz indywidualnemu wypoczynkowi głównie w gospodarstwach agroturystycznych. Rozwój funkcji turystycznej na tych terenach jest pożądany ze względów gospodarczych, a turystyka powinna być jedną z głównych funkcji, obok leśnictwa i ekologicznego rolnictwa.

15 Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki Parki krajobrazowe typu VI (Wiśnicko-Lipnicki PK i Ciężkowicko-Rożnowski PK) charakteryzują się podmiejskim położeniem, w pobliżu głównych źródeł emisji ruchu turystycznego, walorami turystycznymi niższej kategorii niż typy I V, niską pojemnością recepcyjną bazy noclegowej oraz funkcją turystyczną w początkowej fazie rozwoju (tabela 5). Ze względu na charakter walorów turystycznych i podmiejskie położenie parki te są predestynowane przede wszystkim do rozwoju turystyki krótkookresowej o charakterze wypoczynkowym, rozrywkowym oraz krajoznawczym. Brak wspaniałych walorów przyrodniczych, w połączeniu ze stosunkowo wysokim stopniem zagospodarowania terenu sprawia, że funkcja turystyczna w parkach zaliczonych do typu VI powinna być rozwijana jako funkcja dodatkowa, pozostająca w harmonii z innymi funkcjami społeczno-gospodarczymi terenów parków. Parki krajobrazowe Pasma Brzanki i Czarnorzecko-Strzyżowski (typ VII) są zbliżone do typu VI pod względem stopnia atrakcyjności walorów turystycznych oraz niskiej pojemności bazy noclegowej, lecz cechuje je większe oddalenie od głównych ośrodków emisji ruchu turystycznego oraz nierozwinięta funkcja turystyczna. Rozwój turystyki na tych terenach wymaga rozbudowy bazy noclegowej i gastronomicznej, wykreowania dodatkowych atrakcji przyciągających turystów na te tereny oraz intensywnej promocji. Podobnie jak w parkach zaliczonych do typu VI, rozwój turystyki powinien być oparty na założeniu, że funkcja turystyczna będzie docelowo funkcją uzupełniającą, powiązaną z dominującą funkcją tych terenów rolnictwem. 8. Podsumowanie Parki krajobrazowe w Karpatach cechuje znaczne zróżnicowanie walorów turystycznych oraz stopnia rozwoju turystyki. Wyraźne dysproporcje rozwoju turystyki widoczne są zarówno pomiędzy parkami, jak również pomiędzy miejscowościami w obrębie parków. W parkach oraz częściach parków krajobrazowych, które są intensywnie użytkowane przez turystykę należy dążyć do utrzymania dominacji funkcji turystycznej oraz do minimalizacji negatywnego wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze i kulturowe. W parkach oraz częściach parków o niskim stopniu zagospodarowania, które zachowały przyrodniczy charakter powinna być rozwijana turystyka o charakterze ekologicznym, nastawiona głównie na kontakt z przyrodą i poznawanie lokalnej kultury. W parkach, które cechuje rolniczy charakter, niemających wybitnych walorów przyrodniczych, należy dążyć do rozwoju funkcji turystycznej jako funkcji uzupełniającej.

16 144 The Conditions and Directions of the Growth in Tourism in the Landscape Parks of the Polish Carpathians There are 13 landscape parks in the Polish section of the Carpathians, a number of them heavily used by tourists, the massive number of whom has damaged the natural environment. Preserving the role these parks play in tourism while minimising its negative influence on the natural and cultural environment is essential. In those parks and sections of parks characterised by a low level of development but which have preserved their natural character, environmental tourism based principally on contact with nature and familiarising visitors with the local culture should be developed. Because the Carpathian foothill region is more agricultural in character and lacks outstanding tourist qualities, tourism in the parks located there should be developed to play a complementary role.