Bernadetta Zawilińska. Karpaty jako region turystyczny.

Transkrypt

1 Bernadetta Zawilińska 144 Karpaty jako region turystyczny. Karpaty stanowią jeden z najbardziej atrakcyjnych i najczęściej odwiedzanych regionów turystycznych w kraju. Na tak dużą ich popularność ma wpływ szereg czynników, m.in.: wysokie walory turystyczne, deficyt terenów górskich w Polsce (tereny położone powyżej 500 m zajmują zaledwie 3,1 % powierzchni), niewielkie oddalenie od aglomeracji GOP i Krakowa, dobra dostępność komunikacyjna, rozwinięte zagospodarowanie turystyczne, a także zakorzenione tradycje wypoczynku w tym regionie. Walory turystyczne Na terytorium Polski leży zaledwie 9,3 % powierzchni łańcucha karpackiego, który tworzy w naszym kraju łuk o długości ok. 330 km. Polskie Karpaty należą w 87 % do Karpat Zachodnich i w 13 % do Karpat Wschodnich. Odznaczają się dużą zmiennością krajobrazów, uwarunkowaną różnicami w budowie geologicznej. Większość gór leży w strefie fliszowej, tworząc krajobraz gór średnich, niskich i pogórzy, charakteryzujący się łagodną rzeźbą, urozmaiconą wychodniami skalnymi, które tworzą często malownicze zgrupowania skałek (np. Skamieniałe Miasto, Prządki ). Na tym tle wyróżniają się Tatry i Pieniny zbudowane ze skał wapiennych i krystalicznych, charakteryzujące się śmiałą rzeźbą. Największą atrakcją przyrodniczą Pienin jest przełom Dunajca, który cieszy się międzynarodową sławą. Tatry natomiast, jako jedyny region w Polsce, reprezentują krajobraz wysokogórski, wyłącznie w tym paśmie górskim wysokości szczytów przekraczają 2000 m n.p.m. (Rysy 2499 m n.p.m.). Dodatkowo walory przyrodnicze Tatr podnosi występowanie największych i najbardziej atrakcyjnych jaskiń w polskich Karpatach, z których sześć zostało otwartych dla ogólnego ruchu turystycznego. Oprócz urozmaiconej rzeźby krajobrazów karpackich atrakcyjność ich zwiększa bogata szata roślinna, gęsta sieć rzeczna, naturalne jeziora oraz zbiorniki zaporowe, a także elementy antropogeniczne, np. tradycyjna zabudowa, malownicza szachownica pól uprawnych, będąca efektem

2 wyjątkowo dużego rozdrobnienia gospodarstw. Charakterystyczny dla terenu Karpat jest znaczny udział lasów, które zajmują około 41% powierzchni regionu. Największymi kompleksami leśnymi odznaczają się pasma beskidzkie, zwłaszcza Beskidu Żywieckiego i Bieszczadów. Najmniejsze zalesienie, będące wynikiem intensywnego użytkowania rolniczego, występuje na Pogórzu Karpackim oraz w śródgórskich kotlinach. O bogactwie przyrodniczym Karpat świadczyć może znaczna liczba oraz powierzchnia obszarów chronionych, które zajmują łącznie 74% powierzchni regionu. Najcenniejsze fragmenty gór objęto ochroną w postaci sześciu parków narodowych, o łącznej powierzchni 825,73 km 2 (tab. 1.). Trzy z nich, Babiogórski PN, Bieszczadzki PN i Tatrzański PN, włączone zostały do międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery UNESCO. Ryc. 1. Ochrona przyrody w Karpatach. 1 Legenda 2 Granice gmin Północna granica Karpat Obszary chronionego krajobrazu Rezerwaty przyrody Kraków Granice województw A Babiogórski Park Narodowy Źródło: opracowanie własne. 3 A B B C D E F C D 5 Parki narodowe Tatrzański Park Narodowy Gorczański Park Narodowy Pieniński Park Narodowy Magurski Park Narodowy Bieszczadzki Park Narodowy E 8 11 Parki krajobrazowe 1 Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego 2 Żywiecki Park Krajobrazowy 3 Park Krajobrazowy Beskidu Małego 4 Popradzki Park Krajobrazowy 5 Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy 6 Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajobrazowy 7 Park Krajobrazowy Pasma Brzanki 8 Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy 9 Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego 10 Park Krajobrazowy Gór Słonnych 11 Jaśliski Park Krajobrazowy 12 Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy 13 Park Krajobrazowy Doliny Sanu F 145

3 Tab. 1. Obszary chronione w Karpatach Lp. FORMA OCHRONY PRZYRODY 146 LICZBA OBIEKTÓW POWIERZCHNIA [Km 2 ] UDZIAŁ W POWIERZCHNI KARPAT [%] 1. PARKI NARODOWE 6 825,73 4,21 2. PARKI KRAJOBRAZOWE ,71 23,53 3. OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU ,00 43,22 SUMA ,44 70,96 Źródło: opracowanie własne. Istotnymi czynnikami rozwoju turystyki w Karpatach są korzystne warunki bioklimatyczne oraz bogactwo wód mineralnych. W oparciu o nie rozwinęło się w szereg miejscowości wypoczynkowych i uzdrowiskowych, z których 13 posiada status uzdrowiska. Szczególnie bogaty w wody mineralne jest region Beskidu Sądeckiego, gdzie leżą najbardziej znane uzdrowiska karpackie: Krynica, Muszyna, Piwniczna, Szczawnica. Prof. J. Warszyńska (1985) oceniła, iż w trzech dawnych karpackich województwach 88% miejscowości, stanowiących 94 % powierzchni województw, ma atrakcyjne dla turystyki środowisko naturalne. Miejscowości nieatrakcyjne leżą na terenie Kotliny Oświęcimskiej (położonej poza Karpatami) oraz Dołów Jasielsko-Sanockich. ¾ obszarów atrakcyjnych autorka zakwalifikowała do klas I i II, określających walory turystyczne o randze ponadregionalnej. Do I klasy atrakcyjności w sezonie ogólnorekreacyjnym zakwalifikowane zostały tereny Tatr, Beskidu Śląskiego, Żywieckiego, Małego, Gorców, Pienin oraz Bieszczadów. Bogactwu przyrodniczemu Karpat dorównują walory kulturowe, które czynią opisywany region niezwykle różnorodnym. Są to tereny słabo uprzemysłowione, o charakterze rolniczym, ze stosunkowo małą gęstością zaludnienia, gdzie zachowały się tradycyjne układy osadnicze oraz liczne zabytki budownictwa wiejskiego. Nie brakuje również dobrze zachowanych zespołów staromiejskich, zarówno miast średnich, np. Nowego Sącza, Krosna, Jasła, Żywca, jak i licznych w Karpatach małych miasteczek, np. Starego Sącza, Biecza, Lipnicy Murowanej, Lanckorony. Pod względem zachowanych zabytków architektury, Karpaty są niezwykle atrakcyjnym regionem. Turysta znajdzie tu pojedyncze przykłady architektury romańskiej (np. rotunda w Cieszynie), liczne zabytki gotyckie (głównie sakralne), renesansowe (najwspanialszymi

4 przykładami są zamki np. w Suchej Beskidzkiej, Nowym Wiśniczu, Krasiczynie) i barokowe, a także z późniejszych epok. Karpaty, ze względu na przygraniczne położenie miały w historii bardzo ważne znaczenie. Nękane licznymi zawieruchami wojennymi oraz zbójnickimi napadami, wymagały szczególnej obrony. Dla zabezpieczenia granic oraz szlaków handlowych wybudowano liczne zamki. Większość z nich położona jest na wzgórzach nad dolinami rzek i należy do typu wyżynnego. Najliczniejszą grupę stanowią zamki gotyckie, lecz one zachowały się zazwyczaj w postaci malowniczych ruin. Jednym z wyjątków jest zamek w Dębnie (XV w.), będący przykładem średniowiecznej architektury rezydencjonalnej w regionie karpackim. Zamki cieszą się dużą popularnością wśród turystów, wiele z nich zostało udostępnionych do zwiedzania. Najczęściej odwiedzane obiekty znajdują się w Niedzicy (195 tys. zwiedzających w 2000 r.), Czorsztynie, Krasiczynie. Liczne niepokoje na ziemiach karpackich powodowały, iż również niewielkie rezydencje przyjmowały charakter obronny. Dwory obronne budowane były w wieku XVI i stanowią często piękne przykłady renesansowej architektury (np. dwory w Szymbarku, Jeżowie, Wieruszycach, Wysokiej). W wieku XVII zaczęły one ustępować miejsca dworom parterowym, budowanym na planie prostokąta. Największy rozkwit budownictwa dworskiego na opisywanym terenie miał miejsce w wiekach XVIII i XIX, wtedy też nastąpiło wykształcenie charakterystycznej formy dworu polskiego budynku parterowego, dwutraktowego, zazwyczaj pięcio- lub siedmioosiowego, zbudowanego z drewna i przykrytego wysokim, często łamanym dachem. Część niezwykle licznych w Karpatach dworów została udostępniona do zwiedzania, w wielu z nich urządzono muzea (np. w Łopusznej, Stryszowie). Karpaty odznaczają się szczególnym bogactwem pod względem architektury sakralnej, a także miejsc kultu religijnego. Istnieją tu 133 rzymskokatolickie ośrodki kultu, wśród których główną rolę odgrywają Kalwaria Zebrzydowska (wpisana w 1999 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO), Kalwaria Pacławska, Tuchów oraz Ludźmierz (Jackowski, 1995). Wyjątkową osobliwość wśród budownictwa sakralnego stanowią drewniane kościoły (238 obiektów) oraz cerkwie (167 obiektów). Najstarsze karpackie kościoły pochodzą z I połowy wieku XV (Haczów, Humniska). Sześć najcenniejszych świątyń zostało w lipcu 2003 r. wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (kościoły w Bliznem, Binarowej, Dębnie Podhalańskim, Haczowie, Lipnicy Murowanej i Sękowej). Drewniane cerkwie są nieco młodsze; najstarsze 147

5 zachowane obiekty pochodzą z I połowy XVII w. (Powrożnik, Kruhel Wielki), (Michniewscy, Duda, 2003). Bogata przeszłość historyczna regionu widoczna jest także w występowaniu licznych miejsc pamięci. Niestety są one zazwyczaj związane z wydarzeniami tragicznymi ciężkimi walkami, które toczyły się w czasie I i II wojny światowej, eksterminacją ludności żydowskiej, Akcją Wisła. Szczególną wartością historyczną, architektoniczną, a także krajobrazową odznaczają się cmentarze z I wojny światowej, na których spoczywają obok siebie żołnierze wielu narodowości, niezależnie od strony, po której walczyli. Istotnym walorem składającym się na atrakcyjność polskich Karpat jest również ciągle żywa kultura ludowa pielęgnowane obrzędy, zwyczaje, sztuka, czasami również ludowe stroje, które wraz z wiejskim budownictwem, przydrożnymi krzyżami i kapliczkami, zabytkami architektury oraz otaczającym je środowiskiem przyrodniczym tworzą niezwykle bogaty, niepowtarzalny charakter regionu karpackiego. Zagospodarowanie i ruch turystyczny Cechy środowiska przyrodniczego i kulturowego sprzyjające rozwojowi turystyki stanowią bogaty potencjał regionu, którego wykorzystanie uzależnione jest w dużej mierze od wielkości i rodzaju zagospodarowania turystycznego. Znaczny wpływ na atrakcyjność turystyczną obszarów oraz natężenie i formy ruchu turystycznego ma ich położenie w stosunku do większych ośrodków miejskich oraz głównych linii komunikacyjnych. Niewielkie oddalenie od silnie zurbanizowanych terenów Górnego Śląska oraz aglomeracji krakowskiej i bielskiej, w połączeniu z łatwą dostępnością komunikacyjną spowodowały intensywną penetrację turystyczną terenów Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego. Negatywnym aspektem takiej lokalizacji jest nadmierna koncentracja ruchu turystycznego, przekraczająca w wielu miejscach chłonność turystyczną, co prowadzi do degradacji walorów przyrodniczych i powoduje obniżenie komfortu wypoczynku. Tereny te - zwłaszcza Beskid Śląski - są intensywnie wykorzystywane dla turystyki wypoczynkowej, urlopowej i świątecznej. Jej rozwój pociągnął za sobą znaczną rozbudowę bazy noclegowej, gastronomicznej i towarzyszącej oraz budownictwa letniskowego, co doprowadziło do zaniku tradycyjnego, wiejskiego krajobrazu miejscowości. Poza położeniem względem ośrodków miejskich oraz sieci komunikacyjnej, istotny wpływ na rozwój turystyki w Karpatach ma 148

6 położenie przygraniczne. Lokalizacja ta była do lat dziewięćdziesiątych poważnym hamulcem rozwoju, lecz obecnie w coraz większym stopniu staje się atutem. Otwarcie granic, rozwój drogowych, kolejowych oraz turystycznych przejść granicznych daje możliwość szerokiej współpracy w dziedzinie turystyki. Przez teren Karpat przebiega kilka dróg o znaczeniu międzynarodowym, w regionie istnieją 22 przejścia graniczne dla ruchu osobowego (16 drogowych i 6 kolejowych). Dla rozwoju turystyki pieszej szczególne znaczenie ma otwarcie turystycznych przejść granicznych ze Słowacją i Czechami, dzięki którym istnieje możliwość przekroczenia granicy w górach. Tab. 2. Przejścia graniczne w Karpatach RODZAJ RUCHU GRANICZNEGO KRAJ O/T/ MGR 0/T O/MRG 0 TUR TUR/ MRG MRG SUMA SŁOWACJA CZECHY UKRAINA SUMA ruch osobowy MRG mały ruch graniczny TUR turystyczny T ruch towarowy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Straży Granicznej. Pod względem stopnia rozwoju bazy noclegowej, najlepiej zagospodarowany jest region Beskidu Śląskiego, Tatr oraz Beskidu Sądeckiego, gdzie funkcja turystyczna odgrywa bardzo duże znaczenie. W Bieszczadach, zwłaszcza gminach Cisna i Solina, zagęszczenie miejsc noclegowych nie jest tak znaczne, lecz biorąc pod uwagę niewielką gęstość zaludnienia tych terenów, również stopień rozwoju funkcji turystycznej uznać należy za wysoki. Najsłabiej zagospodarowane są tereny Pogórza Karpackiego, Dołów Jasielsko-Sanockich, a także Gór Słonnych oraz Beskidu Niskiego. Najbardziej charakterystyczną formę bazy noclegowej w Karpatach stanowią górskie schroniska turystyczne. Ich rozwój zapoczątkowany został już w XIX w. Dziś wiele z nich przedstawia wartość zabytkową (np. na Szyndzielni z 1897 r.). Większość schronisk należy do PTTK (tab. 3), pozostałe do innych organizacji oraz osób prywatnych. 149

7 Ryc,. 2. Funkcja turystyczna w Karpatach Legenda Granice województw Granice gmin Północna granica Karpat Turystyka funkcją podstawową lub jedną z głównych Turystyka funkcją równorzędną lub uzupełniającą Turystyka funkcją dodatkową Funkcja turystyczna w początkowym stadium rozwoju Rozwój funkcji turystycznej jeszcze się nie rozpoczął Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, wg metody J. Warszyńskiej 1. Tab. 3. Baza noclegowa PTTK GRUPA GÓRSKA SCHRONISKA GÓRSKIE MIEJSCA NOCLEGOWE W SCHRONISKACH INNE OBIEKTY MIEJSCA NOCLEGOWE W INNYCH OBIEKTACH BIESZCZADY BESKID NISKI BESKID SĄDECKI PIENINY TATRY GORCE BESKID WYSPOWY BESKID ŚREDNI BESKID ŻYWIECKI BESKID MAŁY BESKID ŚLĄSKI SUMA Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PTTK. 1 Metoda polega na zestawieniu dwóch wskaźników: zagęszczenia miejsc noclegowych (l.m.n./km 2 ) i liczby miejsc noclegowych przypadających na 1 mieszkańca. 150

8 Bogactwo walorów przyrodniczych i kulturowych stwarza możliwość rozwoju różnorodnych form turystyki aktywnej (m.in. pieszej, rowerowej, narciarskiej, konnej, wodnej, jaskiniowej, lotniarstwa, spadochroniarstwa) oraz wypoczynkowej (wczasowej i weekendowej) i uzdrowiskowej. Dla turystyki pieszej zostało w Karpatach wyznakowanych 6256 km szlaków turystycznych PTTK 2 (największe zagęszczenie szlaków ma miejsce w Beskidzie Śląskim 0,9 km/km 2 ). Wytyczono także szlaki narciarskie, rowerowe, konne i wodne. Ponadto od kilku lat, z inicjatywy parków narodowych, parków krajobrazowych, lasów państwowych oraz gmin tworzone są ścieżki dydaktyczne. Największa liczba ścieżek powstała dotychczas w Bieszczadach (20). Nie wszystkie formy turystyki pozostają w zgodzie z wymaganiami ochrony przyrody. Szczególnie uciążliwy dla środowiska jest rozwój narciarstwa zjazdowego (np. Pilsko, Jaworzyna Krynicka, Kasprowy Wierch), turystyki samochodowej i wypoczynkowej. Stopień rozwoju turystyki w Karpatach jest bardzo nierównomierny. W niektórych ośrodkach zauważyć można silną koncentrację ruchu turystycznego, przekraczającą znacznie chłonność turystyczną, co prowadzi do degradacji walorów. Jednocześnie wiele atrakcyjnych części gór jest rzadko odwiedzanych przez turystów. Negatywne następstwa rozwoju turystyki są szczególnie widoczne w miejscach, gdzie turystyka przybiera charakter masowy. Największe natężenie ruchu turystycznego ma miejsce w Tatrach, Pieninach 3 i Beskidzie Śląskim. Góry, zwłaszcza tak atrakcyjne jak Karpaty, stanowią silny magnes dla rozwoju różnych form ruchu turystycznego. Ciągły wzrost liczby przyjazdów, rozwój licznych, często uciążliwych dla środowiska form turystyki oraz towarzyszący im rozwój zagospodarowania turystycznego stwarzają konieczność ochrony tych terenów przed dewastacją. Z drugiej strony wysoki popyt na turystykę w górach daje szansę ożywienia gospodarczego w regionie i poprawy warunków materialnych mieszkańców. W tej sytuacji niezwykle istotny jest planowy rozwój turystyki oraz promowanie takich jej form, które pozostają w zgodzie z wartościami przyrodniczymi i kulturowymi regionów, a także kształtowanie oferty turystycznej w oparciu o miejscowy potencjał. Podejmowane działania zmierzać powinny do znalezienia złotego 2 Dane Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK, Referatu Robót w Górach, na koniec roku 2003 r. 3 W 2001 r. TPN odwiedziło 2,5 mln turystów (116 turystów/ha), PPN 585 tys. turystów (249 turystów/ha). 151

9 środka pomiędzy interesami turystów, mieszkańców oraz wymaganiami ochrony przyrody, które w konsekwencji zapobiegłyby degradacji walorów Karpat i zatraceniu ich niepowtarzalnego charakteru. LITERATURA: Groch J., Kurek W., Warszyńska J., 2000, Tourist Regions in the Polish Carpathians, Universitas, Kraków. Jackowski A., 1995, Ośrodki kultu religijnego, [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, 1995, J. Warszyńska (red.), Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, 1995, J. Warszyńska (red.), Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Michniewscy M i A., Duda M., 2003, Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja. Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków. Michniewscy M i A., Duda M., Wypych S., 2003, Kościoły drewniane Karpat i Podkarpacia, Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków. Warszyńska J., 1985, Funkcja turystyczna Karpat Polskich, Folia Geogr., Ser.Geogr.-Oecon.,