Analityka pozostałości farmaceutyków w żywności i próbkach środowiskowych
|
|
- Barbara Kołodziejczyk
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Analityka pozostałości farmaceutyków w żywności i próbkach środowiskowych Anna Białk, Piotr Stepnowski* Dzięki ogromnym nakładom przemysłu farmaceutycznego przy jednoczesnym postępie nauki i rozwoju technik badawczych osiągnięto bardzo wiele korzyści w dziedzinie farmaceutycznej ochrony zdrowia i życia ludzkiego. Jednakże mówiąc o osiągnięciach w dziedzinie farmakoterapii, należy także pamiętać o wielu problemach jakie do tej pory nie zostały rozwiązane w tym, przede wszystkim, o przedostawaniu się pozostałości środków leczniczych do środowiska i żywności [1]. Farmaceutyki są substancjami aktywnymi biologicznie, które znajdują swe zastosowanie w medycynie człowieka, a także weterynarii. Stosowane są przede wszystkim w celach leczniczych i profilaktycznych, lecz nie tylko. Znajdują bowiem powszechne zastosowanie w hodowli zwierząt produkcji żywności oraz jako tak zwane stymulatory wzrostu. W przeszłości, w celach hodowlanych regularnie aplikowano niedozwolone obecnie antybiotykowe stymulatory wzrostu oraz inne leki weterynaryjne. Priorytetem było wówczas zapewnienie odpowiednich przyrostów masy żywego inwentarza, nie dbając o kwestie związane z jakością żywności i bezpieczeństwem uzyskiwanych surowców i produktów żywnościowych pochodzenia zwierzęcego. Problem ten zyskał już wymiar globalny i obecnie zgodnie z regulacjami Komisji Europejskiej (Dyrektywa Rady 96/23/EC oraz Decyzja Komisji 93/256/EEC), do krajów członkowskich należy kontrola jakości żywności. Ponadto, wszystkie Państwa Członkowskie zostały zobowiązane do wycofania z dniem 1 stycznia 2006 roku dotychczas stosowanych w charakterze dodatku do pasz, antybiotykowych stymulatorów wzrostu i ograniczenia się do stosowania tylko substancji dozwolonych, wobec których mają także obowiązek prowadzenia kontroli [2-5]. Po zaaplikowaniu do ustroju, część farmaceutyku działa leczniczo i ulega metabolizmowi, pozostałość zaś (w zależności od rodzaju farmaceutyku od 10 do 90%) zostaje wydalona praktycznie w niezmienionej formie. Wydalane są także produkty I i II fazy metabolizmu, które po przedostaniu do środowiska mogą ulec ponownemu przekształceniu w formę aktywną [4,6-7]. Ponadto, zdarza się, iż metabolity I fazy są bardziej reaktywne i toksyczne niż związek macierzysty. Pomimo, iż w przeciągu kilku ostatnich lat bardzo wiele uwagi poświęcono źródłom emisji jak i losowi środowiskowemu pozostałości farmaceutyków wciąż niewiele jest informacji na temat ich rzeczywistego zagrożenia jakie stwarzają dla środowiska i zdrowia człowieka. Wciąż niewyjaśnione są dokładnie zależności pomiędzy obecnością w środowisku oraz w żywności antybiotyków i ich metabolitów a zjawiskiem lekooporności, choć z drugiej strony wiadomo, iż konsekwencje obecności lekoopornych szczepów bakterii stanowią i będą stanowić problem w wymiarze globalnym [4]. Aktualnie znaczna część leków stosowanych w produkcji mięsa gromadzi się w tkankach zwierzęcych, dlatego też istnieje podwyższone ryzyko przeniesienia tych substancji drogą układu pokarmowego do organizmu człowieka [2-3]. Strona 1 z 11
2 Wyróżnić można trzy zasadnicze drogi, którymi farmaceutyki i ich metabolity przedostają się do środowiska. Przede wszystkim, do emisji środków leczniczych dochodzi podczas ich produkcji przez przemysł farmaceutyczny. Ponadto środki te są zarzucane bez ich wcześniejszej utylizacji bezpośrednio do środowiska zarówno z gospodarstw domowych, jak i ze ściekami i odpadami szpitalnymi oraz wydalane są przez zwierzęta i ludzi. Leki wydalone przez człowieka trafiają do ścieków komunalnych, natomiast farmaceutyki weterynaryjne przedostają się do środowiska na skutek rozsiewania na polach obornika lub innych nawozów naturalnych, które zawierają odchody zwierząt. Można zatem uznać, iż wpływ leków weterynaryjnych na glebę i wody gruntowe jest znacznie większy niż na zanieczyszczenie wód powierzchniowych [4,6-11]. Przykładowo, szacuje się, iż ładunek antybiotyków dostających się do gleby wraz z nawozami sięga rzędu kilku kilogramów na hektar; stężenia oznaczanych antybiotyków przekraczają tam często 400 mg/kg gleby, przy czym największym udziałem charakteryzują się antybiotyki z grupy tetracyklin, stosowane często w hodowli trzody chlewnej [4]. Główne źródła pozostałości farmaceutyków w środowisku oraz drogi ich rozprzestrzeniania zostały przedstawione na rys. 1. Pozostałości lekowe wraz ze ściekami komunalnymi trafiają do oczyszczalni ścieków, gdzie podlegają różnym procesom oczyszczania wód. W wyniku czego ulegać mogą całkowitej lub częściowej mineralizacji. Niestety, na podstawie wielu badań wynika, iż antybiotyki, środki hormonalne, niesteroidowe leki przeciwbólowe i przeciwzapalne oraz inne lecznicze substancje są odporne na procesy biodegradacji i nie podlegają całkowitej eliminacji [8-9, 12-15]. Substancje te i ich metabolity, które są trwałe i polarne nie będąc zatrzymywane ani też degradowane w oczyszczalni ścieków z łatwością migrują do środowiska wodnego i wraz z wodami oczyszczonymi odprowadzane są do wód powierzchniowych lub wraz z osadem ściekowym trafiają do gleby i wód gruntowych, na skutek stosowania tych osadów jako nawozów na polach uprawnych [7, 16]. Wody gruntowe i powierzchniowe są natomiast głównymi źródłami wody pitnej. Właściwości fizykochemiczne leków takie jak trwałość, odporność na biodegradację, duża rozpuszczalność w wodzie jak i niskie wartości współczynników sorpcji mogą także przyczyniać się do niskiego stopnia eliminacji tych związków podczas procesów uzdatniania wody przeznaczonej do celów konsumpcyjnych. Farmaceutyki znajdujące się w środowisku mogą podlegać różnym procesom ulegać biodegradacji, fotodegradacji lub też eliminacji na drodze hydrolizy czy sorpcji na cząstkach materii zawieszonej, Strona 2 z 11
3 gleby, osadach dennych i ściekowych [8-9]. Zdolność leków do adsorbowania się na innych cząstkach w dużej mierze zależy od ich zróżnicowanej budowy chemicznej, zawierającej ugrupowania o charakterze zasadowym jak i kwasowym. Z tego względu ich dystrybucja w środowisku wodnym bardzo silnie zależy od ph. Od odczynu środowiska zależeć będzie też zatem ich rozpuszczalność, hydrofobowość oraz współczynnik sorpcji [8, 10, 17]. Jednym z elementów sprzyjających usuwaniu tych związków ze środowiska jest także promieniowanie słoneczne. Spośród wielu farmaceutyków, przykładowo tetracykliny, chinoliny oraz sulfonamidy są substancjami wrażliwymi na światło. Zjawisko to ma istotne znaczenie w procesie samooczyszczania się wód powierzchniowych. Zależne jest od wielu czynników takich jak temperatura, intensywność światła jak i objętościowego natężenia przepływu wód [6-10]. Biodegradowalność farmaceutyków oraz ich toksyczność ostra wobec organizmów wodnych stanowią istotne czynniki wpływające na poziom oraz rozprzestrzenianie się tych substancji w środowisku. Biodegradacja tych związków może prowadzić do ich całkowitej mineralizacji lub do biotransformacji, czyli powstania nowych produktów mogących charakteryzować się dużo większą trwałością i wyższą toksycznością niż substancje macierzyste. Za procesy biodegradacji w ściekach komunalnych, wodach powierzchniowych i gruntowych odpowiedzialne są w największym stopniu bakterie, natomiast w przypadku zanieczyszczonych gleb znaczącą rolę w biodegradacji pełnią tam grzyby [18]. Przykładowy los środowiskowy farmaceutyków stosowanych przez człowieka został przedstawiony na rys. 2. W związku z faktem, iż zastosowanie leków odgrywa coraz większą rolę w produkcji żywności, a także w związku z zagrożeniem jakie stanowią pozostałości farmaceutyków, ich metabolity oraz produkty degradacji w środowisku, oznaczanie farmaceutyków w poszczególnych elementach Strona 3 z 11
4 środowiska jak i żywności traktowane jest jako jedno z priorytetowych zadań z zakresu monitoringu środowiska oraz kontroli jakości żywności. Stało się konieczne podjęcie odpowiednich środków w celu ochrony konsumentów przed efektami pozostałości leków w żywności. Wciąż najważniejszym ograniczeniem jest dostępność odpowiednich procedur analitycznych, umożliwiających ilościowe oznaczenie zarówno pozostałości tych związków jak i ich metabolitów w próbkach środowiskowych i żywności, dzięki czemu możliwe będzie pełne oszacowanie rzeczywistego stopnia narażenia człowieka na te zanieczyszczenia [2-3, 17, 19]. Określenie zawartości śladowych ilości tak szerokiej gamy związków zróżnicowanych pod kątem chemicznym dodatkowo w próbkach o złożonym składzie matrycy jest poważnym wyzwaniem współczesnej analityki. Obecność farmaceutyków w środowisku stanowi także nowe wyzwanie dla technologii oczyszczania wód i ścieków, gdzie konieczny jest rozwój nowych technik skutecznie eliminujących omawiane związki [19]. Analityka zanieczyszczeń z grupy farmaceutyków jest bardzo trudnym zadaniem, ze względu na [20-21]: bardzo niskie stężenia tych związków rzędu kilku mg/kg lub ng/kg, różnorodność pod względem budowy chemicznej, konieczność oznaczania nie tylko związków pierwotnych, ale także produktów degradacji i metabolizmu, różnorodność matryc i różnice w poziomie ładunku zanieczyszczenia, możliwość występowania interferencji od innych składników próbki charakteryzujących się podobnymi właściwościami fizykochemicznymi, brak odpowiednich wzorców i materiałów odniesienia. Oznaczenie pozostałości farmaceutyków w próbkach środowiskowych jak i żywności wymaga zastosowania bardzo czułych i selektywnych technik oznaczeń końcowych [2-3, 22]. W tym celu stosuje się głównie metody chromatograficzne, szczególnie chromatografię cieczową sprzęgniętą ze spektrometrią mas (LC-MS) lub tandemową spektrometrią mas (LC-MS/MS) [2-3, 5, 22-24]. Zakres zastosowania poszczególnych metod chromatograficznych w oznaczaniu omawianych związków został schematycznie przedstawiony na rys 3. Strona 4 z 11
5 W procesie analitycznym pozostałości farmaceutyków każda czynność już od momentu pobierania próbki ma istotny wpływ na wynik końcowy oznaczenia [24-25]. Pobieranie próbek i ich przygotowanie do analizy zależą od matrycy w jakiej występują anality (ciekła lub stała). Próbki wodne pobierane są do szklanych nieprzezroczystych naczyń, w celu uniknięcia procesu fotodegradacji. Bardzo często próbka jest utrwalana w celu regulacji odczynu roztworu, w zależności od kwasowego lub zasadowego charakteru badanej substancji. Próbka w miarę możliwości powinna być także w jak najkrótszym czasie poddana analizie, jeżeli jest to niemożliwe powinna być przechowywana w temperaturze od 4 oc do -20 oc [20, 26]. Z powodu bardzo niskich zawartości omawianych związków w próbkach środowiskowych jak i żywności, konieczna jest izolacja oraz znaczne wzbogacanie tych analitów z matrycy próbki, w celu osiągnięcia odpowiedniej granicy wykrywalności. Dlatego proces przygotowania próbki do analizy obejmuje kilka etapów, jakie schematycznie przedstawiono na schemacie (rys. 4.) Strona 5 z 11
6 Procedury przygotowania próbek stałych do analizy takich jak gleba, osady denne, ściekowe lub tkanki zwierzęce są znacznie bardziej praco i czasochłonne niż próbek ciekłych. Wyekstrahowanie analitów w tak niskich stężeniach z próbki stałej, zawierającej wiele substancji interferujących jest bardzo trudnym zadaniem [27-28]. Dokonując przeglądu literatury można zauważyć, iż najczęściej stosowaną metodą ekstrakcji antybiotyków z próbek środowiskowych jak i żywności jest technika ekstrakcji do fazy stałej SPE (ang. Solid Phase Extraction) [2-3, 17, 19, 23-24, 27-28]. Jest to metoda polegająca na przeniesieniu analitów z próbki ciekłej do fazy stałej sorbentu, dzięki wykorzystaniu zjawiska podziału [26]. Na skutek silniejszego oddziaływania pomiędzy analitem a sorbentem analit ulega zaadsorbowaniu, a następnie wymywany jest z jego powierzchni odpowiednim rozpuszczalnikiem. Ekstrakcja do fazy stałej przeprowadzana jest najczęściej w odwróconym układzie faz przy zastosowaniu złoża w postaci żelu krzemionkowego modyfikowanego chemicznie grupami oktadecylowymi C18 [29], aczkolwiek zastosowanie znajdują także inne sorbenty jak kopolimer diwinylobenzenu i winylopirolidonu (Oasis-HLB), wysokoporowate kopolimery o mieszanej polarności - etylowinylobenzen, diwinylobenzen, charakteryzujące się dużą powierzchnią aktywną i pojemnością (LiChrolut EN) [24, 30]. Sorbent Oasis-HLB nadaje się do ekstrakcji farmaceutyków o charakterze od kwaśnego po zasadowy w środowisku obojętnym, dzięki czemu można go zastosować w celu oznaczenia związków o różnym charakterze chemicznym w jednym cyklu analitycznym [31-32]. Przeprowadzono także Strona 6 z 11
7 badania mające na celu określenie stopnia odzysku analitów na różnych sorbentach [33]. Zaobserwowano, iż zastosowanie kationitu jako sorbentu sprzyja ekstrakcji związków o charakterze kwasowym, natomiast dla farmaceutyków obojętnych uzyskiwano bardzo niskie wartości odzysku. Isolut ENV+ znajduje zastosowanie w zatężaniu tylko niewielkiej liczby związków. Zalecany jest do związków polarnych w niskich wartościach ph. Natomiast odzyski uzyskane dla typowych wypełnień odwróconych (C18) charakteryzowały się dość wysokimi wartościami dla wszystkich badanych związków, aczkolwiek porównując je z złożem Oasis-HLB, były nieco niższe. Technikę SPE cechuje prostota, wysoki odzysk analitów z matrycy, mniejsze zużycie toksycznych rozpuszczalników oraz zastosowanie mniejszych objętości próbki w porównaniu z ekstrakcją ciecz ciecz LLE (ang. Liquid Liquid Extraction). Bardzo ważną zaletą jest możliwość zastosowania różnorodnych ogólnodostępnych sorbentów, co przyczynia się do zwiększania efektywności tego procesu [34-35]. W literaturze proponowane jest także zastosowanie zautomatyzowanych metod ekstrakcji do fazy stałej przeznaczonych do oznaczania antybiotyków w próbkach środowiskowych takich jak mikroekstrakcja do fazy stałej SPME (ang. Solid Phase Microextraction). Wskazywane są także metody ekstrakcji wykorzystujące zjawiska powinowactwa immunochemicznego, których wyniki zatężania śladowych ilości farmaceutyków również mogłyby okazać się obiecujące. Inną możliwą, coraz częściej wymienianą metodą ekstrakcji jest zastosowanie tak zwanych polimerów z odciskami molekularnymi (z ang. Molecular Imprinted Polymers, MIP), które potrafią doskonale naśladować obiekty naturalne, takie jak enzymy i przeciwciała. Stąd wykorzystanie powinowactwa oznaczanych substancji do otrzymanych polimerów umożliwia ich selektywne wydzielenie. Polimery te mogą być zastosowane jako wypełnienie w kolumnach SPE lub mogą być upakowane w zwykłych kolumnach chromatograficznych [36]. Metoda ta jest także proponowana do oznaczania farmaceutyków w próbkach środowiskowych [27]. Złoża takie charakteryzują się bardzo dużą trwałością, są odporne na działanie silnych kwasów czy organicznych rozpuszczalników. Są bardzo specyficzne dla danego związku, co niestety stanowi ich wadę, bowiem niemożliwe jest wprowadzenie ich do rutynowych badań zawartości sumy zawartości leków w środowisku i żywności. Chromatografia gazowa sprzęgnięta ze spektrometrią mas (GC-MS) lub tandemową spektrometrią mas (GC-MS/MS) znajduje również swoje zastosowanie do oznaczania pewnych grup farmaceutyków [27, 37], przy czym nie jest ona tak uniwersalna jak technika LC-MS z powodu zbyt wysokiej polarności tych analitów. Związki te, aby mogły być oznaczone z zastosowaniem chromatografii gazowej muszą być poddane procesowi derywatyzacji (spochodniania), w celu zwiększenia ich lotności jak i poprawy czułości metody. Jednakże z powodu obecności w ich budowie chemicznej bardzo różnorodnych grup funkcyjnych opracowanie uniwersalnej metody spochodniania wszystkich oznaczanych substancji pozostaje zadaniem bardzo trudnym. Dodatkowo, wprowadzenie dodatkowego procesu przeprowadzania analitów w pochodne, powoduje, iż metoda staje się bardzo czasochłonna i pracochłonna. Ponadto, istnieje także możliwość zanieczyszczenia próbki lub jej częściowej utraty na skutek przeprowadzania dodatkowych operacji. Ponadto większość farmaceutyków jest termolabilna, więc ulegałaby degradacji w wysokiej temperaturze jaka panuje w chromatografie gazowym [27]. Między innymi z powyższych powodów techniki LC-MS i LC-MS/MS uważane są obecnie za najwłaściwsze metody oznaczania farmaceutyków w żywności i próbkach środowiskowych [5, 23]. Oprócz braku wymogu derywatyzacji oraz niskiej temperatury pracy aparatury techniki chromatografii cieczowej sprzęgniętej z tandemową spektrometrią mas pozwalają na rozdzielenie Strona 7 z 11
8 związków o tej samej masie cząsteczkowej, ale różniących się powstałymi jonami. Dodatkowo, możliwe jest jednoczesne oznaczenie związków należących do różnych grup kongenerycznych bez względu na ich polarność czy termolabilność [5, 38]. Analiza antybiotyków za pomocą tych metod polega na ich rozdzieleniu w odpowiednim układzie faz, a następnie detekcji za pomocą spektrometru mas. Anality są rozdzielane w kolumnie ze względu na różne powinowactwo do fazy stacjonarnej, a następnie eluowane za pomocą odpowiednio dobranych rozpuszczalników. Preferowane jest zastosowanie rozdzielania chromatograficznego w odwróconym układzie faz, stosując kolumny chromatograficzne z niepolarną fazą stacjonarną oraz polarne rozpuszczalniki i ich mieszaniny. Do tego celu najczęściej stosowane są mieszaniny metanol/woda, acetonitryl/woda przy odpowiednio dobranym ph z dodatkiem octanu amonu, mrówczanu amonu lub/i kwasu mrówkowego czy octowego, których dodatek powoduje zwiększenie czułości oznaczenia i poprawę jonizacji próbki [22, 24]. Identyfikacja rozdzielanych w kolumnie chromatograficznej antybiotyków na podstawie parametrów retencji jest na ogół metodą niewystarczającą, ponieważ w próbkach rzeczywistych istnieje wiele różnych substancji o charakterze interferetów, które mogą mieć bardzo zbliżony lub nawet identyczny czas retencji jak badane związki. Z tego względu, w celu dokonania poprawnej analizy jakościowej, produkty rozdzielania chromatograficznego są wraz z fazą ruchomą kierowane do spektrometru mas, gdzie następuje ich jonizacja i fragmentacja, natomiast identyfikacja poszczególnych związków potwierdzana jest na podstawie analizy ich widm mas [22, 30]. Możliwe jest zastosowanie chromatografii cieczowej sprzężonej ze spektrometrią mas z jonizacją na drodze elektrorozpraszania ESI (ang. Electrospray Ionization) lub z chemiczną jonizacją pod ciśnieniem atmosferycznym APCI (ang. Atmospheric Presure Chemical Ionisation). Jonizacja metodą elektrorozpraszania zaliczana jest do tak zwanych miękkich technik jonizacji próbki, prowadzących do otrzymania wyraźnego jonu molekularnego [5, 22]. W spektrometrii mas przedmiotem badań są jony powstałe na skutek jonizacji cząsteczki, rozdzielone w zależności od stosunku ich masy do ładunku (m/z) i następnie zarejestrowane, mierząc intensywność powstałego prądu jonowego. Najczęściej stosowanymi analizatorami mas jest pojedynczy (Q) lub potrójny (QqQ) kwadrupol, pułapka jonowa ITP. (ang. Ion Trap Detector) lub rzadziej analizator czasu przelotu TOF (ang. Time of Flight) [38, 39]. W wyniku jonizacji powstaje jon pseudomolekularny (w zależności od trybu pracy: [M-H]- dla ujemnej jonizacji lub [M+H]+w przypadku dodatniej jonizacji), odpowiadający masie cząsteczkowej substancji, który następnie ulega rozpadowi, dając inne jony fragmentacyjne. Powstałe w ten sposób jony są następnie rozdzielane w zależności od stosunku m/z w analizatorze, skąd przemieszczają się do detektora, który przekształca prąd jonowy w mierzalny sygnału. Stosowane są różnego rodzaju detektory, takie, które dokonują bezpośredniego pomiaru ładunków docierających do detektora jak i zwiększające intensywność wykrywanego sygnału. Uzyskiwane ze spektrometru mas dane są przekształcane w zależności od potrzeb przez komputer w wykres zależności intensywności pików od wartości stosunku m/z. Bez względu na zastosowany sposób jonizacji próbki wyróżnia się trzy główne sposoby zbierania danych [40]: przemiatanie (ang. scanning) w którym rejestruje się pełne widma mas między dwoma zadanymi skrajnymi wartościami mas; fragmentografię mas SIM (ang. selected ion monitoring) stosuje się, gdy celem analizy jest wykrycie określonych substancji o znanych wcześniej widmach. Monitorowane są jedynie wybrane, charakterystyczne fragmenty jonów o określonych masach, które nie występują w potencjalnie interferujących innych związkach, a są wystarczające do identyfikacji danego antybiotyku. Jest to metoda, która odznacza się dużo większą czułością i selektywnością niż Strona 8 z 11
9 technika zbierania wszystkich jonów pochodzących z rozpadu danego związku chemicznego (total scanning); monitorowanie wybranych fragmentacji MRM (ang. Multiple Reaction Monitoring), w której sprawdza się obecność jonów fragmentacyjnych powstałych z danego jonu macierzystego, dzięki czemu przewyższa ona obie wyżej wymienione techniki zbierania danych i jest najbardziej miarodajną metodą potwierdzania obecności danego związku z próbce. Oznaczanie farmaceutyków w próbkach środowiskowych przy zastosowaniu metody LC-MS lub LC-MS/MS pracującego w trybie SIM lub MRM charakteryzuje się wysoką czułością i selektywnością. W przypadku próbek środowiskowych o bardzo złożonym składzie matrycy jak próbki ścieków, osadów ściekowych czy tkanek zwierzęcych zalecane jest stosowanie właśnie tych trybów. Wadą tej techniki jest jednak niemożność zbierania i tworzenia biblioteki widm danych związków, jak to ma miejsce w przypadku analizowania związków metodą GC-MS. Widma mas uzyskiwane w metodzie LC-MS są bardzo zmienne, bardzo rzadko powtarzalne i zależą od wielu różnych czynników jak na przykład rodzaju fazy ruchomej, natężenie jej przepływu oraz zastosowane warunki analizy i jonizacji próbki. Można przypuszczać, że dalsze badania w zakresie analityki farmaceutyków w tego typu próbkach będą skierowane przede wszystkim w stronę opracowania nowych procedur analitycznych umożliwiających oznaczenie znacznie większej liczby farmaceutyków, ich metabolitów na bardzo niskich poziomach stężeń w jednym cyklu analitycznym oraz na identyfikację i analizę ilościową produktów ich degradacji, stanowiących potencjalne zagrożenie dla organizmów żywych. Uzyskane informacje będą stanowiły podstawę do wyciągnięcia odpowiednich wniosków jak i oceny trwałości danych farmaceutyków w środowisku, a to z kolei będzie przesłanką dla projektantów leków, którzy powinni tworzyć leki znacznie bardziej przyjazne dla środowiska, człowieka i zwierząt. Zagrożenie jakie stwarza dziś obecność tych substancji w środowisku wobec człowieka i samego środowiska może ulec zmniejszeniu na skutek ograniczenia ich emisji poprzez prawidłowe i racjonalne stosowanie zarówno w produkcji żywności, hodowli i leczeniu zwierząt jak i medycynie człowieka. Literatura 1. R. Dobrzeniecka-Turek, W. Rusiniak, Chemia leków, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej, Szczecin N. A. Botsoglou, D. J. Fletouris, Drug residues in foods pharmacology, food safty and analysis, Mercel Dekker Inc., New York L. M. L. Nollet, Handbook of food analysis, Marcel Dekker Inc., New York N. Kemper, Veterinary antibiotics in the aquatic and terrestrial environment, Ecological Indicators, 8, 1-13, G. Balizs, A. Hewitt, Determination of veterinary drug residues by liquid chromatography and tandem mass spectrometry, Anal. Chim. Acta, 492, , T. Heberer, Occurrence, fate, and removal of pharmaceuticals residues in the aquatic environment: a review of recent research data, Toxicol. Lett., 131, 5-17, Strona 9 z 11
10 7. B. Halling-Sorensen i współpr., Occurrence, fate and effects of pharmaceutical substances in the environment A review, Chemosphere, 36, , K. Kummerer, Pharmaceuticals in the environment-sources, fate, effects and risks, Springer, Berlin, Heidelberg K. Sarmah, M. T. Meyer, A. B. A. Boxall, A global perspective on the use, sales, exposure pathways, occurrence, fate and effects of veterinary antibiotics (VAs) in the environment, Chemosphere, 65, , T. Reemtsma, M. Jekel, Organic pollutants in the water cycle, WILEY-VCH, Weinheim F. Sacher, F. T. Lange, H. Brauch, I. Blankenhom, Pharmaceuticals in ground waters. Analytical methods and result of a monitoring program in Baden-Wurttemberg, Germany, J. Chromatogr. A, 938, , M. Clara i współpr., Removal of selected pharmaceuticals, fragrances and endocrine disrupting compound in a membrane bioreactor and conventional wastewater treatment plants, Water Res., 39, , Y. Yoon et al., Removal of endocrine disrupting compounds and pharmaceuticals by nanofiltration and ultrafiltration membranes, Desalination, 202, 16-23, A. Gulkowska, H.W. Leung i współpr., Removal of antibiotics from wastewater by sewage treatment facilities in Hong Kong and Shenzhen, China, Water Res., Article in Press, J. Watkinson, E. J. Murby, S. D. Costanzo, Removal of antibiotics in conventional and advanced wastewater treatment: Implications for environmental discharge and wastewater recycling, Water Res., 41, , T. I. Jones-Lepp, R. Stevens, Pharmaceuticals and personal care products in biosolids/sewage sludge: the interface between analytical chemistry and regulation, Anal. Bioanal. Chem., 387, , T. A. Ternes, Analytical methods for the determination of pharmaceuticals in aqueous environmental samples, Trends Anal. Chem., 20, , F. Ingerslev, i współpr., Primary biodegradation of veterinary antibiotics in aerobic and anaerobic surface water simulation system, Chemosphere, 44, , J. Dębska, A. Kot-Wasik, J. Namieśnik, Pozostałości środków farmaceutycznych w środowisku przemiany, stężenia, oznaczanie, Chem. Inż. Ekol., 8, , A. Kot-Wasik, J. Dębska, J. Namieśnik, Analytical techniques in studies of the environmental fate of pharmaceuticals and personal care products, Trends Anal. Chem., 26, , J. Dębska, Oznaczanie pozostałości farmaceutyków o charakterze kwasowym, zasadowym i neutralnym w próbkach środowiskowych, Praca Doktorska, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska, Gdańsk W. M. A. Niessen, Analysis of antibiotics by liquid chromatography mass spectrometry, J. Chromatogr. A, 812, 53-75, P. Munoz i współpr., A versatile liquid chromatography-tandem mass spectrometry system for the analysis of different groups of veterinary drugs, Anal. Chim. Acta, 529, , M. J. López de Alda, S. Diaz-Cruz, M. Petrović, D. Barceló, Liquid chromatography - (tandem) mass spectrometry of selected emerging pollutants (steroid sex, drugs and alkyphenolic surfactants) in the aquatic environment, J. Chromatogr. A, 1000, , E. P. Popek, Sampling and analysis of environmental chemical pollutants, Academic Press, Walnut Creek J. Namieśnik, Z. Jamrógiewicz, M. Pilarczyk, L. Torres, Przygotowanie próbek środowiskowych do analizy, WNT, Warszawa M. S. Diaz-Cruz, J. López de Alda, D. Barceló, Environmental behavior and analysis of veterinary and human drugs in soils, sediments and sludge, Trends Anal. Chem., 22, , D. Mutavdźić Pavlović, S. Babić, A. J. M. Horvat, M. Kastelan-Macan, Sample preparation in analysis of pharmaceuticals, Tredns Anal. Chem., 26, , J. Zhu i współpr., Analysis of oxytetracycline, tetracycline and chlorotetracycline in water using solid-phase extraction and liquid chromatography-tandem mass spectrometry, J. Chromatogr. A, 928, , M. J. Gomez, M. Petrović, A. R. Fernandez-Alba, D. Barceló, Determination of pharmaceuticals of various therapeutic classes by solid phase extraction and liquid chromatography tandem mass spectrometry analysis in hospitals effluent wastewater, J. Chromatogr. A, 1114, , W. W. Buchberger, Novel analytical procedures for screening of drugs residues in water, Strona 10 z 11
11 waste water, sediment and sludge, Anal. Chim. Acta, 593, , S. Ollers i współpr., Simultaneous quantification of neutral and acidic pharmaceuticals and pesticides at the low ng/l level in surface and waste water, J. Chromatogr. A, 911, , M. Gros, M. Petrović, D. Barceló, Development of multi-residue analytical methodology based on liquid chromatography-tandem mass spectrometry (LC-MS/MS) for screening and trace level determination of pharmaceuticals in surface and wastewaters, Talanta, 70, , W. Kleibohmer, Handbook of analytical separations, Elsevier, 3, , M. C. Hennion, Solid-phase extraction: method development, sorbents and coupling with liquid chromatography, J. Chromatogr. A, 856, 3-54, C. He i współpr., Application of molecularly imprinted polymers to solid-phase extraction of analytes from real samples, J. Biochem. Biophsys. Methods, 70, , W. C. Lin, H. C. Chen, W. H. Ding, Determination of pharmaceuticals residues in waters by solid-phase extraction and large-volume on-line derivatization with gas chromatography mass spectrometry, J. Chromatogr. A, 1065, , D. Fatta, A. Nikolaou, A. Achilles, S. Mric, Analytical methods for tracing pharmaceuticals residues in water and wastewater, Trends Anal. Chem., 26, , S. Perez, D. Barceló, Application of advanced MS techniques to analysis and identification of human and microbial metabolites of pharmaceuticals in the aquatic environment, Trends Anal. Chem., 26, , E. de Hoffmann, J. Charette, V. Stroobant, Spektrometria mas, WNT, Warszawa *Katedra Analizy Środowiska, Wydział Chemii Uniwersytetu Gdańskiego Adres URL źródła (wygenerowano 13/10/ :04): skowych Strona 11 z 11
IDENTYFIKACJA SUBSTANCJI W CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ
IDENTYFIKACJA SUBSTANCJI W CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ Prof. dr hab. inż. Agata Kot-Wasik, prof. zw. PG agawasik@pg.gda.pl 11 Rozdzielenie + detekcja 22 Anality ZNANE Co oznaczamy? Anality NOWE NIEZNANE WWA
Bardziej szczegółowoOZNACZENIE JAKOŚCIOWE I ILOŚCIOWE w HPLC
OZNACZENIE JAKOŚCIOWE I ILOŚCIOWE w HPLC prof. Marian Kamiński Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska CEL Celem rozdzielania mieszaniny substancji na poszczególne składniki, bądź rozdzielenia tylko wybranych
Bardziej szczegółowoFormularz opisu kursu (sylabus przedmiotu) na rok akademicki 2011/2010
Formularz opisu kursu (sylabus przedmiotu) na rok akademicki 2011/2010 Opis ogólny kursu: 1. Pełna nazwa przedmiotu: Metody Chromatografii... 2. Nazwa jednostki prowadzącej: Wydział Inżynierii i Technologii
Bardziej szczegółowoTECHNIKI SEPARACYJNE ĆWICZENIE. Temat: Problemy identyfikacji lotnych kwasów tłuszczowych przy zastosowaniu układu GC-MS (SCAN, SIM, indeksy retencji)
TECHNIKI SEPARACYJNE ĆWICZENIE Temat: Problemy identyfikacji lotnych kwasów tłuszczowych przy zastosowaniu układu GC-MS (SCAN, SIM, indeksy retencji) Prowadzący: mgr inż. Anna Banel 1 1. Charakterystyka
Bardziej szczegółowoOFERTA TEMATÓW PROJEKTÓW DYPLOMOWYCH (MAGISTERSKICH) do zrealizowania w Katedrze INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ
OFERTA TEMATÓW PROJEKTÓW DYPLOMOWYCH (MAGISTERSKICH) do zrealizowania w Katedrze INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ Badania kinetyki utleniania wybranych grup związków organicznych podczas procesów oczyszczania
Bardziej szczegółowoOKREŚLANIE STRUKTURY RÓŻNYCH TOKSYN PRZY ZASTOSOWANIU TECHNIKI CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ SPRZĘŻONEJ ZE SPEKTROMETREM MASOWYM (HPLC-MS)
KREŚLANIE STRUKTURY RÓŻNYC TKSYN PRZY ZASTSWANIU TECNIKI CRMATGRAFII CIECZWEJ SPRZĘŻNEJ ZE SPEKTRMETREM MASWYM (PLC-MS) Dr inż.agata Kot-Wasik Dr anna Mazur-Marzec Katedra Chemii Analitycznej, Wydział
Bardziej szczegółowo2. Ż. Bargańska, J. Namieśnik, Pesticide analysis of bee and bee product samples, Crit. Rev. Anal. Chem., 40 (2010) 159.
Publikacje w czasopismach z Listy Filadelfilskiej: 1. A. Dołęga, K. Baranowska, Ż. Jarząbek, ((4-Hydroxymethyl-1H-imidazole-N3)bis(tritert-butoxysilanethiolato-2O,S)cadmium(II), Acta Crystal., E64 (2008)
Bardziej szczegółowoOznaczanie wybranych farmaceutyków w próbach wody
Oznaczanie wybranych farmaceutyków w próbach wody WPROWADZENIE Dynamiczny rozwój społeczno gospodarczy doprowadził do degradacji środowiska wodnego, które w wyniku działalności człowieka narażone jest
Bardziej szczegółowoCz. 5. Podstawy instrumentalizacji chromatografii. aparatura chromatograficzna w skali analitycznej i modelowej - -- w części przypomnienie -
Chromatografia cieczowa jako technika analityki, przygotowania próbek, wsadów do rozdzielania, technika otrzymywania grup i czystych substancji Cz. 5. Podstawy instrumentalizacji chromatografii aparatura
Bardziej szczegółowoPodstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 6-1 w PWN. Warszawa, cop.
Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 6-1 w PWN. Warszawa, cop. 2017 Spis treści Przedmowa 11 1. Wprowadzenie 13 1.1. Krótka historia
Bardziej szczegółowoROZDZIELENIE OD PODSTAW czyli wszystko (?) O KOLUMNIE CHROMATOGRAFICZNEJ
ROZDZIELENIE OD PODSTAW czyli wszystko (?) O KOLUMNIE CHROMATOGRAFICZNEJ Prof. dr hab. inż. Agata Kot-Wasik Katedra Chemii Analitycznej Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska agawasik@pg.gda.pl ROZDZIELENIE
Bardziej szczegółowoPodstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 5, 4 dodr. Warszawa, 2015.
Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 5, 4 dodr. Warszawa, 2015 Spis treści Przedmowa 11 1. Wprowadzenie 13 1.1. Krótka historia chromatografii
Bardziej szczegółowoTECHNOLOGIE OCHRONY ŚRODOWISKA (studia I stopnia) Mogilniki oraz problemy związane z ich likwidacją prof. dr hab. inż.
Pestycydy i problemy związane z ich produkcja i stosowaniem - problemy i zagrożenia związane z występowaniem pozostałości pestycydów w środowisku; Mogilniki oraz problemy związane z ich likwidacją - problem
Bardziej szczegółowoTechniki immunochemiczne. opierają się na specyficznych oddziaływaniach między antygenami a przeciwciałami
Techniki immunochemiczne opierają się na specyficznych oddziaływaniach między antygenami a przeciwciałami Oznaczanie immunochemiczne RIA - ( ang. Radio Immuno Assay) techniki radioimmunologiczne EIA -
Bardziej szczegółowoEKSTRAKCJA W ANALITYCE. Anna Leśniewicz
EKSTRAKCJA W ANALITYCE Anna Leśniewicz definicja: ekstrakcja to proces wymiany masy w układzie wieloskładnikowym i wielofazowym polegający na przeniesieniu jednego lub więcej składników z jednej fazy do
Bardziej szczegółowoChemia środków ochrony roślin Katedra Analizy Środowiska. Instrukcja do ćwiczeń. Ćwiczenie 2
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ CHEMII Chemia środków ochrony roślin Katedra Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń Ćwiczenie 2 Ekstrakcja pestycydów chloroorganicznych z gleby i opracowanie metody analizy
Bardziej szczegółowoPytania z Wysokosprawnej chromatografii cieczowej
Pytania z Wysokosprawnej chromatografii cieczowej 1. Jak wpłynie 50% dodatek MeOH do wody na retencję kwasu propionowego w układzie faz odwróconych? 2. Jaka jest kolejność retencji kwasów mrówkowego, octowego
Bardziej szczegółowoŚlesin, 29 maja 2019 XXV Sympozjum Analityka od podstaw
1 WYMAGANIA STAWIANE KOLUMNIE CHROMATOGRAFICZNEJ w chromatografii cieczowej Prof. dr hab. inż. Agata Kot-Wasik Katedra Chemii Analitycznej Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska agawasik@pg.edu.pl 2 CHROMATOGRAF
Bardziej szczegółowoProjekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego O O
Zastosowanie spektrometrii mas do określania struktury związków organicznych (opracowała Anna Kolasa) Uwaga: Informacje na temat nowych technik jonizacji, budowy analizatorów, nowych metod detekcji jonów
Bardziej szczegółowoInstrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ CHEMII Pracownia studencka Zakład Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych Ćwiczenie nr 1 Ekstrakcja pestycydów chloroorganicznych z gleby i opracowanie metody
Bardziej szczegółowoANALIZA ŚLADOWYCH ZANIECZYSZCZEŃ ŚRODOWISKA I ROK OŚ II
ANALIZA ŚLADOWYCH ZANIECZYSZCZEŃ ŚRODOWISKA I ROK OŚ II Ćwiczenie 1 Przygotowanie próbek do oznaczania ilościowego analitów metodami wzorca wewnętrznego, dodatku wzorca i krzywej kalibracyjnej 1. Wykonanie
Bardziej szczegółowoNowoczesne metody analizy pierwiastków
Nowoczesne metody analizy pierwiastków Techniki analityczne Chromatograficzne Spektroskopowe Chromatografia jonowa Emisyjne Absorpcyjne Fluoroscencyjne Spektroskopia mas FAES ICP-AES AAS EDAX ICP-MS Prezentowane
Bardziej szczegółowoIdentyfikacja węglowodorów aromatycznych techniką GC-MS
Identyfikacja węglowodorów aromatycznych techniką GC-MS Instrukcja do ćwiczeń opracowana w Katedrze Chemii Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego. 1.Wstęp teoretyczny Zagadnienie rozdzielania mieszanin związków
Bardziej szczegółowoTECHNIKA SPEKTROMETRII MAS ROZCIEŃCZENIA IZOTOPOWEGO (IDMS)-
TECHNIKA SPEKTROMETRII MAS ROZCIEŃCZENIA IZOTOPOWEGO (IDMS)- - narzędzie dla poprawy jakości wyników analitycznych Jacek NAMIEŚNIK i Piotr KONIECZKA 1 Wprowadzenie Wyniki analityczne uzyskane w trakcie
Bardziej szczegółowoKontrola produktu leczniczego. Piotr Podsadni
Kontrola produktu leczniczego Piotr Podsadni Kontrola Kontrola - sprawdzanie czegoś, zestawianie stanu faktycznego ze stanem wymaganym. Zakres czynności sprawdzający zapewnienie jakości. Jakość to stopień,
Bardziej szczegółowoOZNACZANIE WYBRANYCH FARMACEUTYKÓW W PRÓBACH WODY.
OZNACZANIE WYBRANYCH FARMACEUTYKÓW W PRÓBACH WODY. Wprowadzenie: Dynamiczny rozwój społeczno gospodarczy doprowadził do degradacji środowiska wodnego, które w wyniku działalności człowieka narażone jest
Bardziej szczegółowoCHROMATOGRAFIA W UKŁADACH FAZ ODWRÓCONYCH RP-HPLC
CHROMATOGRAFIA W UKŁADACH FAZ ODWRÓCONYCH RP-HPLC MK-EG-AS Wydział Chemiczny Politechniki Gdańskiej Gdańsk 2009 Chromatograficzne układy faz odwróconych (RP) Potocznie: Układy chromatograficzne, w których
Bardziej szczegółowoAdsorpcja wybranych jonów metali ciężkich na biowęglu pochodzącym z komunalnych osadów ściekowych
Adsorpcja wybranych jonów metali ciężkich na biowęglu pochodzącym z komunalnych osadów ściekowych mgr Ewelina Ślęzak Opiekun pomocniczy: dr Joanna Poluszyńska Opiekun: prof. dr hab. inż. Piotr Wieczorek
Bardziej szczegółowoChemia kryminalistyczna
Chemia kryminalistyczna Wykład 2 Metody fizykochemiczne 21.10.2014 Pytania i pomiary wykrycie obecności substancji wykazanie braku substancji identyfikacja substancji określenie stężenia substancji określenie
Bardziej szczegółowoInstrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ CHEMII Pracownia studencka Katedra Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych Ćwiczenie nr 2 OPTYMALIZACJA ROZDZIELANIA MIESZANINY WYBRANYCH FARMACEUTYKÓW METODĄ
Bardziej szczegółowo2.1. Charakterystyka badanego sorbentu oraz ekstrahentów
BADANIA PROCESU SORPCJI JONÓW ZŁOTA(III), PLATYNY(IV) I PALLADU(II) Z ROZTWORÓW CHLORKOWYCH ORAZ MIESZANINY JONÓW NA SORBENCIE DOWEX OPTIPORE L493 IMPREGNOWANYM CYANEXEM 31 Grzegorz Wójcik, Zbigniew Hubicki,
Bardziej szczegółowoNowe wyzwania. Upowszechnianie zasad ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO pociąga za sobą konieczność:
Nowe wyzwania Upowszechnianie zasad ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO pociąga za sobą konieczność: Wprowadzenia do laboratoriów analitycznych ZASAD (12) ZIELONEJ CHEMII Można, więc mówić o ZIELONEJ CHEMII ANALITYCZNEJ
Bardziej szczegółowoRenata Czeczko* ZASTOSOWANIE METOD CHROMATOGRAFICZNYCH DO OZNACZANIA POZOSTAŁOŚCI PESTYCYDÓW W OWOCACH I WARZYWACH
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 48, 2011 r. Renata Czeczko* ZASTOSOWANIE METOD CHROMATOGRAFICZNYCH DO OZNACZANIA POZOSTAŁOŚCI PESTYCYDÓW W OWOCACH I WARZYWACH APPLICATION OF CHROMATOGRAPHIC
Bardziej szczegółowodr Małgorzata Czerwicka Zakład Analizy Środowiska Instytut Ochrony Środowiska i Zdrowia Człowieka Wydział Chemii UG
dr Małgorzata Czerwicka Zakład Analizy Środowiska Instytut Ochrony Środowiska i Zdrowia Człowieka Wydział Chemii UG Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu
Bardziej szczegółowoTECHNOLOGIE OCHRONY ŚRODOWISKA (studia I stopnia) Derywatyzacja w analizie środowiskowej zanieczyszczeń typu jony metali i jony metaloorganiczne
Destylacja z parą wodną jako metoda wzbogacania i izolacji zanieczyszczeń organicznych z próbek wodnych i stałych w środowiskowej analizie chromatograficznej Destylacja z parą wodną może być stosowana
Bardziej szczegółowoPOTWIERDZANIE TOŻSAMOSCI PRZY ZASTOSOWANIU RÓŻNYCH TECHNIK ANALITYCZNYCH
POTWIERDZANIE TOŻSAMOSCI PRZY ZASTOSOWANIU RÓŻNYCH TECHNIK ANALITYCZNYCH WSTĘP Spełnianie wymagań jakościowych stawianych przed producentami leków jest kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa pacjenta.
Bardziej szczegółowoBADANIE ZAWARTOŚCI WIELOPIERŚCIENIOWYCH WĘGLOWODORÓW AROMATYCZNYCH (OZNACZANIE ANTRACENU W PRÓBKACH GLEBY).
BADANIE ZAWARTOŚCI WIELOPIERŚCIENIOWYCH WĘGLOWODORÓW AROMATYCZNYCH (OZNACZANIE ANTRACENU W PRÓBKACH GLEBY). Wprowadzenie: Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) to grupa związków zawierających
Bardziej szczegółowoPytania z Chromatografii Cieczowej
Pytania z Chromatografii Cieczowej 1. Podaj podstawowe różnice, z punktu widzenia użytkownika, między chromatografią gazową a cieczową (podpowiedź: (i) porównaj możliwości wpływu przez chromatografistę
Bardziej szczegółowoTechniki Rozdzielania Mieszanin
Techniki Rozdzielania Mieszanin Techniki Sorpcji i Chromatografii cz. I prof. dr hab. inż. Marian Kamiński Gdańsk 2010 Chromatografia cieczowa jako technika analityki, przygotowania próbek, wsadów do rozdzielania,
Bardziej szczegółowoKreacja aromatów. Techniki przygotowania próbek. Identyfikacja składników. Wybór składników. Kreacja aromatu
Kreacja aromatów Techniki przygotowania próbek Identyfikacja składników Wybór składników Kreacja aromatu Techniki przygotowania próbek Ekstrakcja do fazy ciekłej Ekstrakcja do fazy stałej Desorpcja termiczna
Bardziej szczegółowoJonizacja plazmą wzbudzaną indukcyjnie (ICP)
Jonizacja plazmą wzbudzaną indukcyjnie (ICP) Inductively Coupled Plasma Ionization Opracowane z wykorzystaniem materiałów dr Katarzyny Pawlak z Wydziału Chemicznego PW Schemat spektrometru ICP MS Rozpylacz
Bardziej szczegółowoPolitechnika Śląska Wydział Chemiczny Katedra Technologii Chemicznej Organicznej i Petrochemii INSTRUKCJA. Metody analizy związków chemicznych:
Politechnika Śląska Wydział Chemiczny Katedra Technologii Chemicznej Organicznej i Petrochemii INSTRUKCJA Metody analizy związków chemicznych: UPLC-MS U/HPLC Wprowadzenie Chromatografia cieczowa, w swoich
Bardziej szczegółowoAnalityka przemysłowa i środowiskowa. Nowoczesne techniki analityczne. Analityka środowiskowa. Analityka radiochemiczna
Analityka przemysłowa i środowiskowa Nowoczesne techniki analityczne 1. Wyjaśnić ideę pomiarów amperometrycznych. 2. Funkcje elektrolitu podstawowego i elektrody odniesienia w woltamperometrii. 3. Zastosowanie
Bardziej szczegółowoĆwiczenie 2 Wyodrębnianie pozostałości farmaceutyków z próbek wodnych techniką ekstrakcji do fazy stałej (SPE) Wstęp
Ćwiczenie 2 Wyodrębnianie pozostałości farmaceutyków z próbek wodnych techniką ekstrakcji do fazy stałej (SPE) Wstęp Farmaceutyki to substancje aktywne biologicznie, które po wprowadzeniu do organizmu
Bardziej szczegółowoModelowanie w ochronie środowiska
Modelowanie w ochronie środowiska PARAMETRY FIZYKO-CHEMICZNE WPŁYWAJĄCE NA TRWAŁOŚĆ I ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH W ŚRODOWISKU NATURALNYM KOMPOENTY ŚRODOWISKA TRWAŁOŚĆ! CZAS PRZEBYWANIA
Bardziej szczegółowoCHROMATOGRAFIA CHROMATOGRAFIA GAZOWA
CHROMATOGRAFIA CHROMATOGRAFIA GAZOWA CHROMATOGRAFIA GAZOWA Chromatografia jest fizycznym sposobem rozdzielania gdzie rozdzielane składniki rozłożone są między dwiema fazami, Z których: jedna jest nieruchoma
Bardziej szczegółowoCentrum Doskonałości Analityki i Monitoringu Środowiska CEEAM
Centrum Doskonałości Analityki i Monitoringu Środowiska CEEAM Politechnika Gdańska Wydział Chemiczny Katedra Chemii Analitycznej ul. G. Narutowicza 11/12 80-952 Gdańsk Tel: (+45 58) 348 60 79 Fax: (+48
Bardziej szczegółowoSpektrometria mas (1)
pracował: Wojciech Augustyniak Spektrometria mas (1) Spektrometr masowy ma źródło jonów, które jonizuje próbkę Jony wędrują w polu elektromagnetycznym do detektora Metody jonizacji: - elektronowa (EI)
Bardziej szczegółowoefekty kształcenia grupa zajęć** K7_K03 K7_W05 K7_U02 K7_W05 A Z K7_K02 K7_W05 K7_U02 A Z K7_U03 K7_U04 K7_W01
WYDZIAŁ: KIERUNEK: poziom kształcenia: profil: forma studiów: PLAN STUDIÓW Wydział Chemiczny Zielone Technologie i Monitoring / Green Technologies and Monitoring II stopnia ogólnoakademicki stacjonarne
Bardziej szczegółowoBadania trwałości i jednorodności wytworzonych materiałów referencyjnych gleby i kormorana
Badania trwałości i jednorodności wytworzonych materiałów referencyjnych gleby i kormorana Katedra Chemii Środowiska i Bioanalityki Wydział Chemii Uniwersytet Mikołaja Kopernika ul. Gagarina 7, Toruń Osad
Bardziej szczegółowoMetody chemiczne w analizie biogeochemicznej środowiska. (Materiał pomocniczy do zajęć laboratoryjnych)
Metody chemiczne w analizie biogeochemicznej środowiska. (Materiał pomocniczy do zajęć laboratoryjnych) Metody instrumentalne podział ze względu na uzyskane informację. 1. Analiza struktury; XRD (dyfrakcja
Bardziej szczegółowoAnalityka Zanieczyszczeń Środowiska
Katedra Chemii Analitycznej Analityka Zanieczyszczeń Środowiska Oznaczanie Pestycydów w Wodach (GC) Prowadzący: mgr inż. Monika Kosikowska Gdańsk, 2010 1 1. Wprowadzenie Pestycydy to liczna i zróżnicowana
Bardziej szczegółowoANALITYKA PRZEMYSŁOWA I ŚRODOWISKOWA
Zakład ad Chemii Analitycznej Laboratorium Analiz Śladowych Politechniki Krakowskiej Wydział Inżynierii i Technologii Chemicznej ANALITYKA PRZEMYSŁOWA I ŚRODOWISKOWA Laboratorium Analiz Śladowych IIIp..
Bardziej szczegółowoInstrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych
UNIWERSYTET GDAŃSKI Pracownia studencka Katedry Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych Ćwiczenie nr 2 Oznaczanie benzoesanu denatonium w skażonym alkoholu etylowym metodą wysokosprawnej
Bardziej szczegółowoKolumnowa Chromatografia Cieczowa I. 1. Czym różni się (z punktu widzenia użytkownika) chromatografia gazowa od chromatografii cieczowej?
Kolumnowa Chromatografia Cieczowa I 1. Czym różni się (z punktu widzenia użytkownika) chromatografia gazowa od chromatografii cieczowej? 2. Co jest miarą polarności rozpuszczalników w chromatografii cieczowej?
Bardziej szczegółowoInstrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ CHEMII Pracownia studencka Katedra Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych Ćwiczenie nr 1 CHROMATOGRAFIA GAZOWA WPROWADZENIE DO TECHNIKI ORAZ ANALIZA JAKOŚCIOWA
Bardziej szczegółoworodzajach chromatografii cieczowej w związku ze wszczętym na
Katedra Chemii Analitycznej Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska, ul. G. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdańsk tel. 058 347 10 10 Kierownik Katedry 058 347 19 10 Sekretariat 058 347 21 10 Laboratorium fax.
Bardziej szczegółowoMATERIAŁY DO ĆWICZEŃ LABORATORYJNYCH - CHROMATOGRAFIA JONOWA
MATERIAŁY DO ĆWICZEŃ LABORATORYJNYCH - CHROMATOGRAFIA JONOWA mgr inż. Malwina Diduch mgr inż. Ewa Olkowska 1. WPROWADZENIE Termin chromatografia obejmuje wiele technik fizykochemicznych ogólnie zdefiniowanych
Bardziej szczegółowoProblemy oznaczania pierwiastków w osadach i glebie Marcin Niemiec, Jacek Antonkiewicz, Małgorzata Koncewicz-Baran, Jerzy Wieczorek
Problemy oznaczania pierwiastków w osadach i glebie Marcin Niemiec, Jacek Antonkiewicz, Małgorzata Koncewicz-Baran, Jerzy Wieczorek Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Katedra Chemii Rolnej i Środowiskowej
Bardziej szczegółowoIlościowa analiza mieszaniny alkoholi techniką GC/FID
Ilościowa analiza mieszaniny alkoholi techniką GC/FID WPROWADZENIE Pojęcie chromatografii obejmuje grupę metod separacji substancji, w których występują diw siły: siła powodująca ruch cząsteczek w określonym
Bardziej szczegółowoPORÓWNANIE FAZ STACJONARNYCH STOSOWANYCH W HPLC
PORÓWNANIE FAZ STACJONARNYCH STOSOWANYCH W HPLC Instrukcja do ćwiczeń opracowana w Katedrze Chemii Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego 1. Wstęp Chromatografia jest techniką umożliwiającą rozdzielanie składników
Bardziej szczegółowoIdentyfikacja substancji pochodzenia roślinnego z użyciem detektora CORONA CAD
Identyfikacja substancji pochodzenia roślinnego z użyciem detektora CORONA CAD Przemysław Malec Department of Plant Physiology and Biochemistry, Faculty of Biochemistry, Biophysics and Biotechnology, Jagiellonian
Bardziej szczegółowoWoltamperometryczne oznaczenie paracetamolu w lekach i ściekach
Analit 6 (2018) 45 52 Strona czasopisma: http://analit.agh.edu.pl/ Woltamperometryczne oznaczenie lekach i ściekach Voltammetric determination of paracetamol in drugs and sewage Martyna Warszewska, Władysław
Bardziej szczegółowoPP7: Wymiana jonowa i chromatografia jonowymienna oznaczanie kationów i anionów
PP7: Wymiana jonowa i chromatografia jonowymienna oznaczanie kationów i anionów Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych - ćwiczenie nr 7 przedmiot: Metody Analizy Technicznej kierunek studiów: Technologia
Bardziej szczegółowoEfekty kształcenia dla studiów podyplomowych*
poszerzenie wiedzy i umiejętności pracownikom uniwersyteckim oraz innych jednostek naukowych Wskazanie związku programu studiów podyplomowych z misją i strategią Wydziału: Wskazanie, czy w procesie określania
Bardziej szczegółowoWZPiNoS KUL Jana Pawła II Rok akademicki 2016/2017 Instytut Inżynierii Środowiska Kierunek: Inżynieria środowiska II stopnia
WZPiNoS KUL Jana Pawła II Rok akademicki 2016/2017 Instytut Inżynierii Środowiska Kierunek: Inżynieria środowiska II stopnia Zagadnienia do egzaminu magisterskiego na rok akademicki 2016/2017 Kierunek:
Bardziej szczegółowoPOLITECHNIKA WROCŁAWSKA INSTYTUT TECHNOLOGII NIEORGANICZNEJ I NAWOZÓW MINERALNYCH. Ćwiczenie nr 6. Adam Pawełczyk
POLITECHNIKA WROCŁAWSKA INSTYTUT TECHNOLOGII NIEORGANICZNEJ I NAWOZÓW MINERALNYCH Ćwiczenie nr 6 Adam Pawełczyk Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych USUWANIE SUBSTANCJI POŻYWKOWYCH ZE ŚCIEKÓW PRZEMYSŁOWYCH
Bardziej szczegółowoRys. 1. Chromatogram i sposób pomiaru podstawowych wielkości chromatograficznych
Ćwiczenie 1 Chromatografia gazowa wprowadzenie do techniki oraz analiza jakościowa Wstęp Celem ćwiczenia jest nabycie umiejętności obsługi chromatografu gazowego oraz wykonanie analizy jakościowej za pomocą
Bardziej szczegółowoZadanie 3. Analiza jakościowa auksyn metodą chromatografii gazowej sprzężonej ze spektrometrią mas (GC-MS). WPROWADZENIE
Zadanie 3. Analiza jakościowa auksyn metodą chromatografii gazowej sprzężonej ze spektrometrią mas (GC-MS). WPROWADZENIE Chromatografia jest metodą rozdzielania składników jednorodnych mieszanin w wyniku
Bardziej szczegółowoRola normalizacji w ochronie wód. Jeremi Naumczyk Marzec, 2018
Rola normalizacji w ochronie wód Jeremi Naumczyk Marzec, 2018 Cel normalizacji Opracowywanie i publikowanie norm dotyczących procedur badania wód Procedury podane w normach są w przepisach prawnych (rozporządzenia
Bardziej szczegółowoANEKS 5 Ocena poprawności analiz próbek wody
ANEKS 5 Ocena poprawności analiz próbek wody Bilans jonów Zasady ogólne Kontroli jakości danych dokonuje się wykonując bilans jonów. Bilans jonów jest podstawowym testem poprawności wyników analiz chemicznych
Bardziej szczegółowo1.Wstęp. Ćwiczenie nr 9 Zatężanie z wody związków organicznych techniką SPE (solid phase extraction)
1.Wstęp Ćwiczenie nr 9 Zatężanie z wody związków organicznych techniką SPE (solid phase extraction) W analizie mikrośladowych ilości związków organicznych w wodzie bardzo ważny jest etap wstępny, tj. etap
Bardziej szczegółowoChemia środków ochrony roślin Katedra Analizy Środowiska. Instrukcja do ćwiczeń. Ćwiczenie 5
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ CHEMII Chemia środków ochrony roślin Katedra Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń Ćwiczenie 5 Ekstrakcja mieszaniny herbicydów o charakterze kwaśnym z gleby Gdańsk 2015
Bardziej szczegółowoĆwiczenie 1 Analiza jakościowa w chromatografii gazowej Wstęp
Pracownia dyplomowa III rok Ochrona Środowiska Licencjat (OŚI) Ćwiczenie 1 Analiza jakościowa w chromatografii gazowej Wstęp Chromatografia jest metodą fizykochemiczną metodą rozdzielania składników jednorodnych
Bardziej szczegółowo4. WYZNACZENIE IZOTERMY ADSORPCJI METODĄ ECP
4. WYZNACZENIE IZOTERMY ADSORPCJI METODĄ ECP Opracował: Krzysztof Kaczmarski I. WPROWADZENIE W chromatografii adsorpcyjnej rozdzielanie mieszanin jest uwarunkowane różnym powinowactwem adsorpcyjnym składników
Bardziej szczegółowoBADANIA WŁAŚCIWOŚCI LIPOFILOWYCH ZWIĄZKÓW PRZECIWUTLENIAJĄCYCH
BADANIA WŁAŚCIWOŚCI LIPOFILOWYCH ZWIĄZKÓW PRZECIWUTLENIAJĄCYCH Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny Tomasz Chmiel, Agata Kot-Wasik, Jacek Namieśnik Gdańsk 03.11.2017 Lipofilowość definicja IUPAC*
Bardziej szczegółowo12 ZASAD ZIELONEJ CHEMII
Pracownia dyplomowa III rok Ochrona Środowiska Licencjat (OŚI) Ćwiczenie 3 Oznaczanie węglowodorów BTEX w glebie techniką ekstrakcji do fazy gazowej połączonej z analizą za pomocą chromatografii gazowej
Bardziej szczegółowoKRYTERIA WYBORU W PLANOWANIU I REALIZACJI ANALIZ CHEMICZNYCH
KRYTERIA WYBORU W PLANOWANIU I REALIZACJI ANALIZ CHEMICZNYCH ANALTYKA OBEJMUJE WIELE ASPEKTÓW BADANIA MATERII. PRAWIDŁOWO POSTAWIONE ZADANIE ANALITYCZNE WSKAZUJE ZAKRES POŻĄDANEJ INFORMACJI, KTÓREJ SŁUŻY
Bardziej szczegółowoĆwiczenie nr 3. Ekstrakcja lotnych związków chloroorganicznych z wody techniką SPME (solid phase micro-extraction)
Ćwiczenie nr 3 Ekstrakcja lotnych związków chloroorganicznych z wody techniką SPME (solid phase micro-extraction) Wprowadzenie: Mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej (z ang. Solid-Phase Micro Extraction)
Bardziej szczegółowoGraŜyna Chwatko Zakład Chemii Środowiska
Chromatografia podstawa metod analizy laboratoryjnej GraŜyna Chwatko Zakład Chemii Środowiska Chromatografia gr. chromatos = barwa grapho = pisze Michaił Siemionowicz Cwiet 2 Chromatografia jest metodą
Bardziej szczegółowoANALIZA ŚLADOWYCH ZANIECZYSZCZEŃ ŚRODOWISKA I ROK OŚ II. OznaczanieBTEX i n-alkanów w wodzie zanieczyszczonej benzyną metodą GC/FID oraz GC/MS 1
OznaczanieBTEX i n-alkanów w wodzie zanieczyszczonej benzyną metodą GC/FID oraz GC/MS 1 ANALIZA ŚLADOWYCH ZANIECZYSZCZEŃ ŚRODOWISKA I ROK OŚ II Ćwiczenie 5 Oznaczanie BTEX oraz n-alkanów w wodzie zanieczyszczonej
Bardziej szczegółowoBIOTECHNOLOGIA OGÓLNA
BIOTECHNOLOGIA OGÓLNA 1. 2. 3. 4. 5. Ogólne podstawy biologicznych metod oczyszczania ścieków. Ścieki i ich rodzaje. Stosowane metody analityczne. Substancje biogenne w ściekach. Tlenowe procesy przemiany
Bardziej szczegółowoOpis przedmiotu zamówienia
1 Załącznik nr 1 do Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia Opis przedmiotu zamówienia Przedstawione niżej szczegółowe parametry zamawianej aparatury są parametrami minimalnymi. Wykonawca może zaproponować
Bardziej szczegółowoEKSTRAKCJA I CHROMATOGRAFIA
EKSTRAKCJA I CHROMATOGRAFIA W ANALITYCE CHC 023018W prof Grażyna Gryglewicz prof Stanisław Gryglewicz Anna Leśniewicz EKSTRAKCJA W ANALITYCE Anna Leśniewicz w klasycznym ujęciu: ekstrakcja to metoda pozwalająca
Bardziej szczegółowoMODELOWANIE W OCHRONIE
MODELOWANIE W OCHRONIE ŚRODOWISKA Ćwiczenie 1 CZĘŚĆ I PARAMETRY FIZYKO- CHEMICZNE WPŁYWAJĄCE NA TRWAŁOŚĆ I ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH W ŚRODOWISKU NATURALNYM KOMPONENTY ŚRODOWISKA log
Bardziej szczegółowoWysokosprawna chromatografia cieczowa dobór warunków separacji wybranych związków
Wysokosprawna chromatografia cieczowa dobór warunków separacji wybranych związków Instrukcja do ćwiczeń opracowana w Katedrze Chemii Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego Opis programu do ćwiczeń Po włączeniu
Bardziej szczegółowoWybrane zastosowania chromatografii jonowej w badaniach jakości produktów spożywczych
Wybrane zastosowania chromatografii jonowej w badaniach jakości produktów spożywczych RAJMUND MICHALSKI, ALEKSANDRA ŁYKO ŚLĄSKA WYŻSZA SZKOŁA ZARZĄDZANIA IM. GEN. J. ZIĘTKA, KATOWICE STRESZCZENIE Chromatografia
Bardziej szczegółowoRP WPROWADZENIE. M. Kamiński PG WCh Gdańsk Układy faz odwróconych RP-HPLC, RP-TLC gdy:
RP WPRWADZENIE M. Kamiński PG WCh Gdańsk 2013 Układy faz odwróconych RP-HPLC, RP-TLC gdy: Nisko polarna (hydrofobowa) faza stacjonarna, względnie polarny eluent, składający się z wody i dodatku organicznego;
Bardziej szczegółowoZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII WYKŁAD 15 NOWE ZASTOSOWANIA I KIERUNKI ROZWOJU SPEKTROMETRII MAS
ZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII WYKŁAD 15 NOWE ZASTOSOWANIA I KIERUNKI ROZWOJU SPEKTROMETRII MAS Instytut Chemii Organicznej PAN, Warszawa Podstawowe kierunki rozwoju spektrometrii
Bardziej szczegółowodobry punkt wyjściowy do analizy nieznanego związku
spektrometria mas dobry punkt wyjściowy do analizy nieznanego związku cele: wyznaczenie masy cząsteczkowej związku wyznaczenie wzoru empirycznego określenie fragmentów cząsteczki określenie niedoboru wodoru
Bardziej szczegółowoJakościowa i ilościowa analiza mieszaniny alkoholi techniką chromatografii gazowej
Jakościowa i ilościowa analiza mieszaniny alkoholi techniką chromatografii gazowej WPROWADZENIE Pojęcie chromatografii obejmuje grupę metod separacji substancji, w których występują diw siły: siła powodująca
Bardziej szczegółowoOZNACZANIE TOKSYN SINICOWYCH W WODZIE METODĄ SPE-HPLC
OZNACZANIE TOKSYN SINICOWYCH W WODZIE METODĄ SPE-HPLC Toksyny sinicowe (cyjanotoksyny) są zróżnicowaną pod względem chemicznym, jak i toksykologicznym grupą toksyn naturalnych. Pomimo tego, że występują
Bardziej szczegółowoWpływ ilości modyfikatora na współczynnik retencji w technice wysokosprawnej chromatografii cieczowej
Wpływ ilości modyfikatora na współczynnik retencji w technice wysokosprawnej chromatografii cieczowej WPROWADZENIE Wysokosprawna chromatografia cieczowa (HPLC) jest uniwersalną techniką analityczną, stosowaną
Bardziej szczegółowoWYKRYWANIE ZANIECZYSZCZEŃ WODY POWIERZA I GLEBY
WYKRYWANIE ZANIECZYSZCZEŃ WODY POWIERZA I GLEBY Instrukcja przygotowana w Pracowni Dydaktyki Chemii Zakładu Fizykochemii Roztworów. 1. Zanieczyszczenie wody. Polska nie należy do krajów posiadających znaczne
Bardziej szczegółowoNOWE PRZEPŁYWOWE METODY OZNACZANIA PLATYNOWCÓW WYKORZYSTUJĄCE BIOSORPCJĘ I ZJAWISKO CHEMILUMINESCENCJI (streszczenie)
UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU WYDZIAŁ BIOLOGICZNO-CHEMICZNY NOWE PRZEPŁYWOWE METODY OZNACZANIA PLATYNOWCÓW WYKORZYSTUJĄCE BIOSORPCJĘ I ZJAWISKO CHEMILUMINESCENCJI (streszczenie) Julita Malejko Praca doktorska
Bardziej szczegółowoWPŁYW ILOŚCI MODYFIKATORA NA WSPÓŁCZYNNIK RETENCJI W TECHNICE WYSOKOSPRAWNEJ CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ
WPŁYW ILOŚCI MODYFIKATORA NA WSPÓŁCZYNNIK RETENCJI W TECHNICE WYSOKOSPRAWNEJ CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ Wprowadzenie Wysokosprawna chromatografia cieczowa (HPLC) jest uniwersalną technika analityczną, stosowaną
Bardziej szczegółowoCENTRUM CZYSTYCH TECHNOLOGII WĘGLOWYCH CLEAN COAL TECHNOLOGY CENTRE. ... nowe możliwości. ... new opportunities
CENTRUM CZYSTYCH TECHNOLOGII WĘGLOWYCH CLEAN COAL TECHNOLOGY CENTRE... nowe możliwości... new opportunities GŁÓWNY INSTYTUT GÓRNICTWA fluidalnym przy ciśnieniu maksymalnym 5 MPa, z zastosowaniem różnych
Bardziej szczegółowoOFERTA TEMATÓW PRAC DYPLOMOWYCH do zrealizowania w Katedrze Chemii Analitycznej
OFERTA TEMATÓW PRAC DYPLOMOWYCH do zrealizowania w Katedrze Chemii Analitycznej TECHNOLOGIE OCHRONY Badania poziomu składników organicznych w próbkach opadów atmosferycznych (deszcz, śnieg, szron, sadź).
Bardziej szczegółowoTECHNOLOGIE OCHRONY ŚRODOWISKA. (studia II stopnia) Ocena zawartości węgla całkowitego i nieorganicznego w próbkach rzeczywistych (gleba, woda).
Kierunek i rodzaj TECHNOLOGIE OCHRONY ŚRODOWISKA Badanie jakości powietrza wewnętrznego. Porównanie dozymetrii pasywnej oraz metod dynamicznych wykorzystywanych do oceny jakości powietrza wewnętrznego.
Bardziej szczegółowoW analizie oznaczania tetracyklin w paszach leczniczych zastosowano micelarną fazę ruchomą składająca się z 7% butanolu, 0,02 M kwasu szczawiowego i
STRESZCZENIE W części wstępnej pracy przedstawiono charakterystykę pasz oraz omówiono właściwości fizykochemiczne, zakres i mechanizm działania tetracyklin. Przedyskutowano występowanie pozostałości tych
Bardziej szczegółowo