EKSPERTYZA KONSERWATORSKA DOTYCZĄCA PRZEDPROŻA RATUSZA GŁÓWNEGO MIASTA GDAŃSKA WRAZ Z PROGRAMEM PRAC KONSERWATORSKICH

Transkrypt

1 EKSPERTYZA KONSERWATORSKA DOTYCZĄCA PRZEDPROŻA RATUSZA GŁÓWNEGO MIASTA GDAŃSKA WRAZ Z PROGRAMEM PRAC KONSERWATORSKICH TORUŃ - SIERPIEŃ

2 I.INFORMACJE WSTĘPNE 1. RODZAJ OBIEKTU: kamienne przedproże wraz z portalem ratusza główno/miejskiego w Gdańsku 2. LOKALIZACJA: kamienne przedproże wraz z portalem osadzone w elewacji południowej Ratusza Głównego Miasta Gdańska od strony ul. Długiej 46/47. Obiekt usytuowany w centralnym punkcie Starego Miasta, w pierzei północnej ul. Długiej, u zbiegu ulic Kramarskiej i Długiego Targu. 3. NUMER REJESTRU ZABYTKU: 4. INFORMACJE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA: ekspertyza konserwatorska opracowana na podstawie umowy o dzieło nr 130/15/D, zawartej pomiędzy MHMG, a Marią Rudy zam. w Toruniu ul. Rakowicza 7b/68 w dniu tytuł dzieła: Ocena stanu zachowania Przedproża Ratusza Głównego Miasta wraz ze sporządzeniem programu prac konserwatorskich ZAMAWIAJĄCY: MUZEUM HISTORYCZNE MIASTA GDAŃSKA 4.2. PODSTAWA OPRACOWANIA: - wizja lokalna - dokumentacja fotograficzna - wyniki badań materiałoznawczych - dokumentacja naukowa dla potrzeb konserwatorskich, 4.3. PRZEDMIOT OPRACOWANIA Przedmiotem ekspertyzy są badania stanu zachowania, określenie przyczyn zniszczeń i opracowanie programu prac zabezpieczająco-konserwatorskich oraz restauratorskich w oparciu o wytyczne do programu oraz dane historyczno-materiałoznawcze i stanu zachowania kamiennych elementów przedproża ratusza głównego w Gdańsku 4.4. ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie obejmuje dokumentację badawczą obecnego stanu zachowania przedproża w formie opisowej i fotograficznej, wraz z wytycznymi konserwatorskimi dotyczących zagadnień konstrukcyjno-budowlanych i technologicznych zabudowy przedproża wraz z przyległym murem ceglanym w przyziemiu oraz programem prac konserwatorskorestauratorskich AUTOR OPRACOWANIA: mgr Maria Rudy rzeczoznawca MKiDN w dziedzinie: rzeźba, detal architektoniczny i powierzchnie architektoniczne autor opinii Konstrukcyjnej: inż. Ryszard Kowalski - autor Ekspertyzy Konstruktorskiej dot. Przedproża wraz z murami otaczającymi. 2

3 W niniejszym opracowaniu wykorzystano następujące materiały dokumentacyjne konserwatorskie i techniczno-budowlane: 1. Projekt techniczny konstrukcyjny wzmocnienia Przedproża w Ratuszu Główno/miejskim, opr. mgr inż. Bernard Hoffmann, Gdansk Ratusz Głównego Miasta Gdańska - Figury atlantów z reprezentacyjnego wejścia, opr. konserwatorskie mgr-a Wacława Rasnowskiego, Gdańsk Program prac konserwatorskich przy Portalu Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku, opr. Piotr Białko - firma konserwatorska, Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne w rejonie Ratusza Głównego Miasta przy ul. Długiej 47 w Gdańsku, mgr Jacek Kuciaba, mgr inż.jacek Bohdziewicz, Gdańsk czerwiec 2002r. 5. Opinia Geotechniczna do projektu budowlano-wykonawczego pt.: Remont murów fundamentowych Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku, opr. dr hab. inż Adam Bolt, prof. PG, Gdańsk Propozycja podchwycenia Przedproża na budowie: konserwatorskie prace ratownicze zabezpieczenia partii podziemnych murów i fundamentów budynku Ratusza głównego Miasta w Gdańsku, opr. mgr inż. Marek Byczkowski i mgr inż. Hubert Wilk, przedsiębiorstwo ECOBUD, Gdańsk

4 1. DANE HISTORYCZNE DOTYCZĄCE PRZEDPROŻA 1.1. Opis obiektu W skład elementów architektonicznych Przedproża wchodzi: reprezentacyjny, kamienny Portal osadzony w elewacji południowej Ratusza wokół wejścia głównego do budynku od strony ul. Długiej oraz przyległe do muru przyziemia i Portalu - kamienne Przedproże zbudowane z dwustronnych schodów z ażurową balustradą osadzoną centralnie na osi wejścia głównego, wspieraną przez popiersia dwóch Atlantów na cokołach. U zbiegu schodów całość Przedproża flankują cztery żeliwne latarnie na kamiennych postumentach. Portal w zwieńczeniu głównych drzwi wejściowych, zamknięty jest półkoliście ze zwornikiem /kluczem/ spinającym u szczytu, przechodząc w pion ościeży zwieńczonych po obu stronach - uskokowymi kapitelami. Po bokach otworu wejściowego stoją na cokołach i skromnych bazach dwie kanelowane kolumny, zwieńczone korynckimi kapitelami. Na nich wspiera się przerwane belkowanie z typowym architrawem, fryzem i gzymsem; na belkowaniu widnieje data powstania Portalu (1768 r.). Nad nim biegnie naczółek o łuku segmentowym, przerwanym. Pole pomiędzy łukiem archiwolty a naczółkiem wypełnia ozdobny herb Gdańska, podtrzymywany przez dwa lwy. Przed portalem osadzone jest przedproże z dwubiegowymi, obustronnymi schodami, tworząc razem z nim architektoniczną całość. Figury dwóch atlantów wspartych na wydłużonych hermowych cokołach, podtrzymują dekoracyjną balustradę z prześwitami, zdobioną od lica ornamentem reliefowym i symbolami władzy. Pomiędzy atlantami znajdują się dębowe drzwi z dekoracjami okuciowymi, prowadzące do pomieszczenia pod schodami. U zbiegu schodów osadzono cztery dekoracyjne latarnie żeliwne (dwie po bokach jednego zbiegu) na kamiennych, kanelowanych cokołach. Wszystkie kamienne elementy Przedproża wykonano z drobnoziarnistego, porowatego piaskowca opracowanego dłutami, obróbką kamieniarską. Barwa piaskowca jest nieco zróżnicowana; w elementach portalu dominuje biało-szarawy, bardziej jednorodny odcień skały, zaś w przedprożu - jasno/ugrowo/szarawy z bardziej wyrazistą sedymentacją w formie warstwowań/użyleń żelazistoilastych. Stopnie schodów odkute są prawdopodobnie z gruboziarnistego szarego piaskowca kwarcytowego o jednorodnej/bezładnej budowie teksturalnej. Portal osadzony jest na zaprawie wapienno-piaskowej i stalowych bolcach, natomiast przedproże wraz ze schodami na zaprawie cementowo-wapiennej pochodzącej z lat 70-tych 1 Drzwi zamykające wejście główne do Ratusza są okute blachą miedzianą. Drzwi prowadzące do piwnicy/pomieszczenia pod schodami są dwuskrzydłowe, łukowo zwieńczone, osadzone w portalu na kutych hakach/zawiasach, których dekoracyjne lico wykonano w typie rocaill'u. W każdym ze skrzydeł występują cztery dębowe deski łączone na obce pióro. W dolnej i górnej części drzwi znajdują się otwory wentylacyjne 1 Program prac konserwatorskich przy portalu Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku, opr. Firma Konserwatorska Piotr Białko, 1996 r. 4

5 1.2. Historia obiektu. Pierwotny, gotycki portal ostrołukowy zabytkowego Ratusza przetrwał do jego pożaru w 1556 r. W trakcie odbudowy, po 1559 r. wykonano nowy kamienny portal 2. Na odrzwiach wspierał się łuk archiwolty spięty kluczem, zaś po bokach wejścia stały dwie kolumny z marmuru o barwie białawobrązowym. Nad gzymsem wspartym na kolumnach, widniał biały orzeł - Godło Państwa Polskiego, herb rodzinny Wazów i data wykonania portalu r. Poniżej, w owalu, występował herb Prus Królewskich i Gdańska. Po prawej stronie (wg. układu heraldycznego), stała figura Justycji (Sprawiedliwość) z mieczem, wagą i opaską na oczach, zaś po lewej - figura Pietas (Pobożność), trzymająca w lewej ręce tablicę z łacińskim napisem. Przed głównym wejściem znajdowały się schody podobne do dzisiejszych. W latach rzeźbiarz Daniel Eggert odkuł w piaskowcu nowy, okazały Portal oraz dwubiegunowe schody wraz z Przedprożem, które to elementy architektoniczne, w niezmienionej formie przetrwały do dziś. Ratusz zniszczony w marcu 1945 roku, odbudowany w ; oddany został do użytku jako muzeum - w 1970 r. Głównym projektantem był Kazimierz Macur. Schody z balustradą podpartą atlantami oraz latarnie, w latach 70-tych zostały powtórnie osadzone na żelbetowej płycie wraz z izolacją poziomą Historia prac naprawczych i konserwatorskich w Przedprożu na podstawie udostępnionych dokumentów (patrz: spis s.3 Ekspertyzy) 1) Dane z roku 1973 (P.P.PKZ Oddział w Gdańsku) dotyczą projektu techniczno-konstrukcyjnego wzmocnienia przedproży wejścia głównego Ratusza Miejskiego w Gdańsku projektu mgr.inż. Bernarda Hoffmanna zakładającego projekt konstrukcyjny wzmocnienia sklepień przedproża. Z powyższego opracowania wynika że stopnie i spoczniki kamienne przedproża zostały oparte częściowo na murach obwodowych części podpiwniczonej. W/g stanu istniejącego,cyt." skrajne części sklepień (na których opierają się schody) uległy znacznemu obrotowi na zewnątrz, co doprowadziło do pęknięcia murów zewnętrznych ograniczających pomieszczenie, oraz sklepień. Powyższe doprowadziło do przechylenia się skrajnych fragmentów schodów na zewnątrz (w kierunku ul. Długiej). Niewłaściwa izolacja schodów (lub wręcz jej brak) spowodowała dodatkowo, że zamarzające wody opadowe doprowadziły do odsunięcia się policzkowych elementów kamiennych na zewnątrz, a powstałe szczeliny wypełniano sukcesywnie zaprawą. Stosunkowo najlepiej zachowała się środkowa część sklepienia która nie uległa deformacji." koniec cytatu. Projekt zakłada zdjęcie stopni i spoczników w celu wzmocnienia pękniętego sklepienia za pomocą płyty żelbetowej zbrojonej o średniej grubości 8 cm, którą przewidziano wprowadzić poza obrys sklepień na dolne stopnie-patrz załącznik rys.2. 2) W dokumentacji z roku 1986 autorstwa Wacława Rasnowskiego dotyczącej interwencyjnej renowacji dwóch figur atlantów z reprezentacyjnego wejścia Ratusza Głównego, dowiadujemy się o stanie zachowania torsów figur kamiennych, m/in silnie zabrudzona (czarna powierzchnia kamienia) kamień rozwarstwiał się i osypywał. Torsy posiadały pęknięcia pionowe, które zagrażały lub doprowadziły do odpadnięcia całych fragmentów opracowań rzeźbiarskich (głowy, ręki, draperii). 2 Program prac konserwatorskich... op.cit. 5

6 Dowiadujemy się ponadto że obiekt w okresie przedwojennym pokryto prawdopodobnie fluatami, które uszczelniły powierzchnię kamienia przyspieszając tym samym procesy destrukcji w postaci rozwarstwiania kamienia i odpadania cienkich zbitych warstw kamienia. Autor zwrócił także uwagę na niejednorodność sedymentacyjną materiału kamiennego, który w z związku z obecnością w jego strukturze iłów, miał w wyniku ich pęcznienia, tendencje do pękania wzdłuż użyleń. Autor opracowania zaznacza że powyższe prace ograniczają się jedynie do tymczasowych zabezpieczeń i wymagają w przyszłości kompleksowych prac konserwatorskich całego przedproża. 3) Dokumentem szerzej traktującym historię prac wykonywanych przy schodach ratusza jest pisemna relacja konserwatora zabytków mgr Piotra Białko wykonującego prace konserwatorskie w/g Programu prac konserwatorskich Portalu Ratusza w 1996 roku. Relacja ta jest następująca, cyt. : "Wypisy z dokumentacji oraz wywiad z wykonawcami" Wg W. Rasnowskiego jeden z dwóch rodzajów kamienia użytych w przedprożu to rosyjski biały drobnoziarnisty piaskowiec. Całe przedproże było przemontowywane przez Niemców i po wojnie. Niemcy zaimpregnowali całe przedproże pokostem. Lokalnie p. Rasnowski zalecił w miejscach zaskorupiałych czarnych nagarów przesączonych pokostem usuwanie mechaniczne. Fragmenty z dokumentacji: Ostatnią warstwą historyczną, prawdopodobnie mniej istotną, możliwe że tylko lokalną jest biała przemalówka pokrywająca kamieniarkę. Zauważalna jest na portalu i schodach wejściowych. Obecna jest w załamaniach formy; spękana, łuszcząca się i poczerniała. [ ] kamieniarkę portalu i schodów wejściowych do Ratusza pomalowano na biało, najprawdopodobniej w celu scalenia kolorystycznego po uzupełnieniu ubytków kitami i taszlami. Owa monochromia położona była w grubej warstwie, kryjąco, bezpośrednio na kamień. Najprawdopodobniej w XIX w. szarym kolorem odświeżono okna i portal. Badania laboratoryjne w obrębie elewacji wykazały znaczną zawartość soli w strukturze kamieni i zaprawy - głównie fluatów oraz, na powierzchni, gipsów. Destrukcyjny wpływ soli widoczny jest na parterze ściany wschodniej, gdzie bardzo zniszczone są ościeża i laskowania okien. Zauważalne jest tu wyraźnie osypywanie się przypowierzchniowe piaskowca z rozwarstwieniami struktury. Stan zachowania z dokumentacji powykonawczej: Duże zawilgocenie oraz stały przepływ wody opadowej spowodowały liczne uszkodzenia elementów rzeźbiarskich i detali architektonicznych w obrębie portalu, który wykonano z piaskowca. Najbardziej wysunięte elementy były szczególnie narażone na oddziaływanie czynników atmosferycznych. Były to jego dolne partie, gdzie dodatkowo najwyższy okazał się stopień zawilgocenia wywołany podciąganiem kapilarnym. Duże zawilgocenie balustrady mogła wywołać również woda opadowa gromadząca się na posadzce, czego przyczyną jest zbyt mały jej kąt nachylenia i częste zatykanie się odpływu. Wypłukanie lepiszcza oraz zjawiska związane z krystalizacją soli: były przyczyną powstania spęcherzeń, rozwarstwień i następującego w ich wyniku osypywania się przypowierzchniowej warstwy kamienia. Niemały wpływ na taki stan miało pokrycie tych partii glinką kaolinową w trakcie poprzednich prac konserwatorskich. Również niekorzystnie na stan kamieniarki wpływały liczne cementowe fugowania. Przebiegający przez portal i tuż obok niego trakt komunikacyjny był przyczyną powstania zniszczeń typu mechanicznego: odłamań, pęknięć i zarysowań. Parapet balustrady oraz załamania form rzeźbiarskich pokrywały glony. Poważną przyczyną złego stanu kamieniarki portalu było również wykonanie w latach 70-tych wylewki betonowej nad piwnicami. 6

7 Technologia prac konserwatorskich jaka była stosowana w obrębie Ratusza oraz mogła być zastosowana przy portalu i przedprożu: Oczyszczanie w zależności od rodzaju i charakteru nawarstwień: okłady z kwaśnego węglanu amonu (brud i rozmiękczanie pokostu), fluorek amonu, mikropiaskarka z użyciem pyłu kwarcowego uzyskiwanego z izolatorów (bezpieczników). Doczyszczanie skalpelami. Odsalanie metodą swobodnej migracji do rozszerzonego środowiska. Zastosowano okłady z pulpy celulozowej oraz pulpy mineralno-celulozowej: bentonit, piasek, celuloza. Wzmocnienie w miejscach osłabionych - Funcosil Steinfestiger OH. Podklejenie i utrwalenie polichromii roztworem Paraloidu B72. Pęknięcia i spękania na elewacji sklejono żywicą epoksydową Viscasid Epoxi Iniektionscharz 100 firmy Remmers. Na przedprożu nie koniecznie. Ubytki kamienia uzupełniono zaprawą wapienno-piaskową barwioną w masie pigmentami mineralnymi oraz kitami Restauriermörtel firmy Remmers po odsianiu najgrubszej frakcji. Fugi uzupełniano prawdopodobnie gotową zaprawą mineralną, odsalającą Sanierfugen-Mörtel SFM 98 firmy Bayosan. Do wypełniania Fugi między blokami kamienia użyto również gotową zaprawę spoinującą (modyfikowaną dodatkiem żywicy epoksydowej) Funcosil ECC - Fugenmörtel firmy Remmers. Parteru i przedproża nie hydrofobizowano. Pan inż. Bernard Hoffman był w trakcie prac i stwierdził konieczność kompleksowego rozwiązanie zawilgocenia całego ratusza. Po nas (czyli po Firmie Konserwatorskiej- Piotr Białko) jakieś prace prowadziła firma Geo-ekspert z Gdańska" koniec cytatu. Udostępniona przez kierownika i wykonawcę prac - p. mgr Piotra Białko - dokumentacja fotograficzna z wybranych prac konserwatorskich wyżej omówionych, częściowo informuje nas o charakterze zniszczeń i poważnej destrukcji elementów kamiennych Przedproża w latach 90-tych XXw., przed wykonaniem w/w prac, a także wyglądu obiektu po ich przeprowadzeniu w 1996 roku. 7

8 8

9 9

10 4) Dokumentacja hydrogeologiczna z czerwca 2002r. w rejonie Ratusza Gł. zakładała ustalenie warunków hydrogeologicznych oraz zainstalowanie 3 piezometrów. Wykonanie sieci monitoringu lokalnego wód podziemnych w rejonie Ratusza Gł. oraz ustalenie warunków hydrogeologicznych zrealizowano w/g projektu P.U.P. Fundament Sp.z o.o. Rozpoznanie warunków hydrogeologicznych wynikało z zalewania piwnic przez wody gruntowe i zawilgocenia murów piwnicznych. Planowano osuszenie piwnic i pomieszczeń podziemnych Ratusza Gł., oraz zabezpieczenie ich przed zalewaniem wodami w przyszłości oraz uniknięcie destrukcyjnego działania wód na fundamenty oraz mury piwniczne przez wykonanie drenażu odwadniającego. W opracowaniu stwierdzono m/in że w pobliżu Ratusza występują dwa poziomy wodonośne posiadające kontakt hydrauliczny. Zaobserwowano bardzo duży wpływ opadów atmosferycznych na poziom zwierciadła wód gruntowych I i II poziomu wodonośnego, świadczące o dobrej infiltracji wód opadowych. Zaproponowano wykonanie drenażu przechwytującego wody infiltracyjne i gruntowe w celu trwałego obniżenia poziomu wód gruntowych. Zainstalowano trzy piezometry: P-1 w strefie występowania I poziomu wodonośnego, P-2 i P-3 w strefie II poziomu wodonośnego. 5) W 2003 roku powstała opinia geotechniczna (Politechnika Gdańska-dr.hab.inż Adam Bolt )do projektu budowlano-wykonawczego zatytułowanego: Remont murów fundamentowych Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku autorstwa Pracowni Hydrotechniki i Inżynierii Środowiska CHUDZIAK s.c. Projekt zakładał m/in renowacje ścian Ratusza oraz wykonanie na nich powłoki wodochronnej przed przenikaniem wody do środka obiektu, obniżenie zwierciadła wody gruntowej poprzez wykonanie wykopu i odsłanianie podziemnych elementów budowli w celu instalacji drenażu odwadniającego zapobiegającego zalewaniu piwnic i zawilgoceniu ścian Ratusza Gł. w Gdańsku. W tym celu projekt przewiduje osiągnięcie dna wykopu na rzędnej + 1,70 m npm z iniekcją uszczelniającą podłoże do warstwy gruntów granicznych, oraz dalsze pogłębianie wykopu w obrębie wody gruntowej, aż do pogłębienia dna do rzędnej ok -0,70 m npm. W ocenie cyt."w zastosowanym rozwiązaniu zdecydowanie zaważyły potrzeby archeologiczne i chęć osiagnięcia z wykopem poziomu posadowienia fundamentów, co nie jest korzystne z uwagi na warunki geotechniczne. Istniejące uszczelnienie torfowe wewnątrz obiektu zostało zniszczone w trakcie prac archeologicznych i w jakimś zakresie odtworzone zostało uszczelnieniem mineralnym. Uszczelnienie to jednak nie odtworzyło naturalnej miąższości torfów, co oznacza, że infiltracja będzie postępowała wzdłuż muru. Woda może wędrować wzdłuż murów, które dochodzą bezpośrednio do warstwy wodonośnej. 10

11 W analizowanym przypadku przecięcie warstwy wodonośnej żwirów i utworzenie nieprzepuszczalnej bariery niekorzystnie wpłynie na okresowy poziom wody w tym rejonie, szczególnie w okresie stanów wysokich II poziomu wód gruntowych...drenaż zewnętrzny nie zabezpieczy przed przepływem wody przez mur. Proponujemy rozważenie drenażu wewnętrznego. Wykonanie częściowej iniekcji...dla zabezpieczenia piwnic i migracji wewnątrz obiektu jest niewystarczające. Niejasne są motywy odsłaniania kamienia poniżej rzędnej + 0,30 m. Dla całości zagadnienia należy rozwiązać drenaż wewnętrzny trwale stabilizujący poziom zwierciadła wody wewnątrz obiektu" 6) W 2004 roku podczas realizacji prac związanych z wykonaniem zabezpieczenia murów Ratusza przed napływem wód gruntowych zlokalizowano w obrębie wykopu, niezinwentaryzowany relikt przedproża, konieczne stało się opracowanie projektu podtrzymania w/w przedproża. Projekt przedsiębiorstwa ECOBUD zakładał m/in wywiercenie 10 sztuk otworów iniekcyjnych (dł.3,5 m) spełniających rolę mikropali, przecięcie lub rozkucie prawego murku przedproża, wykonanie uszczelnienia pomiędzy ścianą wsch. Ratusza (uszczelnienie na styku z murem Ratusza i iniekcji zamkniętej szczeliny). Iniekcje dwu etapowe cyt."etap I zakłada iniekcję strefową zaczynu z cementu trassowego z dodatkiem bentonitu, Etap II zakłada iniekcję krzemianową - silikatyzacja jednoroztworowa na bazie preparatu OMBRAN lub dwuroztworowa w efekcie gwarantuje to otrzymanie odpowiednich parametrów gruntu wzmocnionego" Podsumowanie. Z pisemnych opracowań, dotyczących prac przy przedprożu wynika że już od lat 70-tych przedproże nie posiadało izolacji i wykazywało tendencję do odchyleń i skręceń spowodowanych działaniem mechanicznym zamarzających wód opadowych. Zaobserwowano pęknięcia sklepień i murów przedproża. Relacja z 1986 roku informuje że materiał kamienny posiada w swoim składzie spoiwo ilaste które m/in było przyczyną osłabienia struktury kamienia, który był w latach przedwojennych przesycany fluatami co doprowadziło do jego uszczelnienia, ponadto autor relacji zwraca uwagę na możliwość impregnacji przedproża pokostem w okresie międzywojennym. Pochodzenie materiału kamiennego wskazuje jako rosyjski biały drobnoziarnisty piaskowiec, co może tłumaczyć odmienne procesy starzeniowe w zachowaniu się materiału kamiennego zbliżonego składem do piaskowca Gotlandzkiego (potwierdzają to badania petrograficzne - badania niejednoznacznie określają w/w materiał kamienny jako Gotlandzki, prawdopodobieństwo pochodzenia cyt."odmienny poziom w profilu skał osadowych... bardziej prawdopodobne wydaje się pochodzenie materiału z innych lokalizacji. "- patrz Podsumowanie badań petrograficznych ). Dokumentacja z roku 1996 potwierdza w zawartych w niej badaniach laboratoryjnych obecność fluatów. Zwrócono uwagę na duże zasolenie kamienia oraz cyt:" wyraźnie osypywanie się przypowierzchniowe piaskowca z rozwarstwieniami struktury". Ponadto już od XIX w przedproże było wielokrotnie naprawiane kitami i taszlami, pokrywane kryjąco monochromią. Zwrócono ponadto uwagę na zły stan kamieniarki wywołany m/in zawilgoceniem na skutek podciągania kapilarnego w porach kamienia- cyt: "Wypłukiwanie lepiszcza przez wody opadowe jak również zjawiska związane z krystalizacją soli znacznie przyczyniły się do powstania spęcherzeń, rozwarstwień i następującego w ich wyniku osypywania się przypowierzchniowej warstwy kamienia. Niemały wpływ na taki stan miało pokrycie tych partii glinką kaolinową w trakcie poprzednich prac konserwatorskich. Również niekorzystnie na stan kamieniarki wpływały liczne cementowe fugowania. Przebiegający przez portal i tuż obok niego trakt komunikacyjny był przyczyną powstania zniszczeń typu mechanicznego: odłamań, pęknięć i zarysowań. 11

12 Parapet balustrady oraz załamania form rzeźbiarskich pokrywały glony. Poważną przyczyną złego stanu kamieniarki portalu było również wykonanie w latach 70-tych wylewki betonowej nad piwnicami." Z relacji dotyczącej zastosowania technologii prac konserwatorskich nie wynika wprost co zostało zastosowane przy konserwacji przedproża, jedynie załączony w dokumentacji Program Prac oraz zdjęcia pozwalają domniemać, że obiekt odsalano, uzupełniano ubytki i wykonano spoinowanie przy pomocy gotowej zaprawy. Dokumentacje od świadczą o istnieniu ciągłych problemów związanych z zawilgacaniem murów Ratusza przez wody opadowe od strony piwnic. Jak sobie poradzono z tym problemem mogą świadczyć aktualne zdjęcia uwidaczniające strefy wilgoci w piwnicach ratusza. WNIOSKI Przedproże od lat 70-tych nie doczekało się osobnego opracowania w formie wyczerpującej dokumentacji konserwatorskiej. Wykonywano przy nim jedynie prace interwencyjne, lub prace zabezpieczające i estetyzujące jak to było przy okazji konserwacji elewacji Ratusza. Nie wykonywano żadnych badań laboratoryjnych pod kątem petrograficznym i zasolenia, uwzględniając jedynie samo przedproże. Należy dodać że badania hydrotechniczne dotyczące zawilgocenia piwnic a tym samym murów Ratusza, mają wpływ na stan zachowania samego przedproża, a ich problemy hydrologiczne są ze sobą powiązane i mają wpływ na stan zachowania konstrukcji murowej i samego wystroju kamiennego przedproża. 12

13 2. DOKUMENTACJA OPISOWA I FOTOGRAFICZNA OBECNEGO STANU ZACHOWANIA PRZEDPROŻA ZAREJESTROWANA W CZERWCU I LIPCU 2015 r. 1 Główne zmiany wietrzeniowe i destrukcyjne w kamiennych elementach zabytkowego Przedproża, związane są z następującymi zjawiskami wietrzeniowymi, korozyjnymi oraz zniszczeniami mechanicznymi: lokalne nawarstwienia na licu piaskowca i przyległego muru Najbardziej intensywne ich występowanie obserwuje się w dolnych, cokołowych partiach Portalu, wzdłuż kamiennej listwy biegnącej na styku muru przyziemia ze stopnicami schodów oraz w załomach i obszarach pod/gzymsowych okolic balustrady i atlantów. Na fot. 2- ukazano charakter zabrudzeń, które miejscowo tworzą czarną patynę szkodliwą/fałszywą

14

15 zasolenie piaskowca (Grafika 1,2) wykwity solne najintensywniej występują w przedniej części Przedproża, tj. w okolicach balustrady i atlantów, zarówno w ich górnej jak i dolnej partii. Potwierdzają to wyniki badań laboratoryjnych (patrz: p-kt 3.Ekspertyzy), wykazujące wysoką zawartość procentową soli rozpuszczalnych w wodzie, wśród których dominują siarczany sodu i wapnia, a w bardziej zróżnicowanej ilości - azotany i chlorki. Na fot przykładowo ukazano obszary zasolonego piaskowca, z czym ściśle wiążą się zjawiska dezintegracji porowatych materiałów, tj. utraty spójności pomiędzy składnikami skał, cegieł, zapraw murarskich i spoinowych; w efekcie obserwujemy odspajanie i osypywanie się materiału zabytkowego oraz wcześniejszych uzupełnień konserwatorskich

16

17 strukturalne pęknięcia/rysy w blokach piaskowca, spękania na granicy kamień/spoina/zaprawy uzupełniające i rekonstrukcyjne oraz wzdłuż sedymentacji piaskowca (Grafika 1) Ukazane na poniższych zdjęciach spękania mają zróżnicowane przyczyny wynikające z: - niestabilności podłoża gruntowego pod -najsilniej wysuniętą przed elewację- częścią Przedproża, tj. balustradą wraz z atlantami i mniejszymi blokami kamienia osadzonymi w ich pobliżu (słupki, latarnie), czego efektem są strukturalne pęknięcia skały (niekiedy wraz z przemieszczeniem) występujące notorycznie mimo wcześniejszych napraw w postaci klejenia, łączenia na bolce, wielokrotnie uzupełnianych różnymi zaprawami konserwatorskimi i budowlanymi (o różnej sile klejenia i podwyższonej wytrzymałości mechanicznej zapraw klejowych); patrz fot spękania na granicy materiału oryginalnego i zapraw spoinujących/uzupełniających, których pochodzenie można łączyć, m.in. ze wspomnianą wyżej niestabilnością gruntową, a także zawilgoceniem i zasoleniem (utrata mrozoodporności, dezintegracja granularna), fot W miejscach pęknięć sukcesywnie obmywanych przez wody opadowe, pojawiają się także glony (fot.35); w warstwach głębszych spękań mogą też występować ich odmiany (sinice) - lokalne uwarstwienia piaskowca (tekstura uporządkowana) o zróżnicowanym składzie mineralnym lepiszcza w obrębie poszczególnych warstw, sprzyjają ich rozwarstwianiu, pękaniu i odspajaniu w procesie intensywnego wietrzenia ściśle związanego, m.in. z podwyższonym zawilgoceniem skały i nadmierną aktywnością rozsadzającą krystalizujących soli rozpuszczalnych - co obserwujemy w przypadku wielu lokalnych obszarów piaskowca, gdzie intensywniej występują lepiszcza ilastożelaziste o bardzo niskiej odporności na wodę 3. Fot pęknięcia piaskowca w okolicy korodujących dybli/bolców stalowych, fot W. Bartz. Analiza petrograficzna piaskowca. Punkt 3... niniejszej Ekspertyzy. Zabytki kamienne i metalowe, ich zniszczenia i konserwacja profilaktyczna, pod red. W. Domasłowskiego, wyd. naukowe UMK, Toruń 2011, rozdz

18

19

20 wietrzenie piaskowca - jego osłabienie, wypłukiwanie i korozja lepiszcza Jak wykazuje analiza petrograficzna, obecna w składzie lepiszcza piaskowca - substancja ilasta oraz związki żelaza (m.in. glinokrzemiany żelaza) lokalnie rozmieszczone w skale w sposób często uporządkowany, są główną przyczyną przyspieszonego wietrzenia i korozji piaskowca w warunkach o podwyższonej agresywności środowiska oddziałującego na zewnątrz jak i w strukturze skały; woda kapilarna, kondensacyjna, opadowa, śnieg wraz z rozcieńczonymi kwasami (kwaśne deszcze), solami, drobnoustrojami wytwarzającymi kwasy nieorganiczne i organiczne - wypłukują oraz rozkładają chemicznie glinokrzemiany i krzemiany będące budulcem minerałów ilastych. W związku z drobno/porowatą teksturą skały (zbliżoną do piaskowców gotlandzkich), roztwory wodne kwasów i soli długo przemieszczają się w kapilarach kamienia zarówno w trakcie podciągania jak i odparowywania wody, stąd ich przedłużona obecność w masie piaskowca, stąd tak znaczna destrukcja związana z wymywaniem najdrobniejszych frakcji ilastych, powstawaniem rozpuszczalnych związków żelaza (pigmentu skalnego) przebarwiających lokalnie strefy przypowierzchniowe kamienia (smugowania żółtobruntane) i powierzchnię zabytku (żółtawe plamy limonitowe) wraz z utratą mrozoodporności skały i jej destrukcji solnej, mimo wielu zabiegów zabezpieczającokonserwatorskich przeprowadzanych w przeszłości. 20

21 Zjawiska wypłukiwania, zaplamiania lica i struktury kamienia rozpuszczalnymi związkami żelaza, a także przebiegu degradacji skały pod szczelniejszą warstewką licową (efekt dawnych zabiegów fluatowania lub/i pokrywania gorącym pokostem powierzchni detali kamiennych Przedproża, patrz: pkt 1.3. Ekspertyzy), prezentują fot

22 3.DOKUMENTACJA BADAWCZA OBECNEGO STANU ZACHOWANIA PRZEDPROŻA Analiza petrograficzna oryginalnego piaskowca w Przedprożu wraz z wtórnymi zaprawami uzupełniającymi Badania stopnia zasolenia piaskowca z Przedproża i muru od ul. Długiej w najniższej piwnicy Ratusza; analiza ilościowa i jakościowa soli rozpuszczalnych w wodzie Opinia mikrobiologiczna dotycząca skażenia ceglanych murów piwnic Ratusza Ocena stopnia zawilgocenia cegieł gotyckich z najniższej piwnicy Ratusza Grafika 1 22

23 Grafika 2 23

24 3.1.Badania petrograficzne 1. Numer próbki: SK0704 SK0705 Przedproże wraz z Portalem Ratusza Głównego Miasta Gdańska: (5) fr. wewnętrznej str. balustrady, prawy skos przy pęknięciu, (6) fr. kolumny prawej- cokolik pod bazą, tuż przy ścianie elewacji piaskowiec 2. Rodzaj skały: piaskowiec (arenit) kwarcowy 3. Barwa próbki: jasnoszaro-żółta 4. Zwięzłość próbki: zwięzła 5. Reakcja z HCl: brak 6. Struktura skały: struktura psammitowa, równoziarnista 7. Szkielet ziarnowy 7a. Typ szkieletu ziarnowego: zwarty 7b. Skład mineralny: kwarc, skalenie (?), glaukonit (?), fragmenty skał, turmalin, cyrkon, muskowit, tytanit, minerały nieprzezroczyste. Kwarc składnik ten stanowi podstawową część szkieletu ziarnowego. Tworzy ziarna zazwyczaj monokrystaliczne, znacznie rzadziej polikrystaliczne, zbudowane z kilku niewielkich kryształów tego minerału. Wielkość ziaren nie przekracza 0,2 mm. Forma ziaren kwarcu w niewielkim stopniu zróżnicowana, występują ziarna izometryczne i lekko wydłużone, bardzo rzadko spotyka się natomiast ziarna silniej wydłużone. Stopień obtoczenia słaby lub średni, większość ziaren przyjmuje formy półostrokrawędziste, ostrokrawędziste do rzadziej półobtoczonych. Kwarc przy jednym nikolu jest bezbarwny i niepleochroiczny, pozbawiony łupliwości, charakteryzuje się niskim reliefem. Przy skrzyżowanych nikolach wykazuje niskie lub średnie barwy interferencyjne I rzędu, szare do szaro-żółtych. Wrostków innych minerałów w ziarnach kwarcu nie obserwuje się. Obecne jedynie licznie nagromadzone banieczki inkluzji ciekło-gazowych, których obecność powoduje zmętnienie ziarna. Skalenie (?) występują rzadko, jako składnik akcesoryczny. Zasadniczo brak kryształów nie zwietrzałych, praktycznie wszystkie stanowią drobnoblaszkową pseudomorfozę. Wielkość takich pseudomorfoz zbliżona jest do rozmiarów ziaren kwarcowych, nie przekraczają one 0,2 mm. Są najczęściej lekko wydłużone do izometrycznych. Glaukonit (?) w składzie szkieletu skały sporadycznie (kilka w skali preparatu) spotkać można brązowe agregaty drobnoblaszkowej substancji, mające wielkość do 0,2 mm, oraz owalne kształty. Są to przypuszczalnie silnie zwietrzałe skupienia glaukonitu. Fragmenty skał sporadycznie w składzie szkieletu spotyka się ziarna o wielkości dochodzącej do maksymalnie 0,2 mm. Są one izometryczne lub lekko wydłużone, średnio lub słabo wyoblone. Są to drobnokrystaliczne skały, zbudowane z kwarcu i skaleni, o składzie zbliżonym do kwaśnych skał głębinowych. oraz mikrokrystaliczne skały będące fragmentami skał kwaśnych wylewnych bądź skał krzemionkowych osadowych. Turmalin występuje sporadycznie, są to ziarna o wielkości dochodzącej maksymalnie do 0,3 mm. Występują rzadko, w skali preparatu mikroskopowego to jeden czy dwa osobniki. Są one barwne i pleochroiczne, od bladozielonych po oliwkowozielone lub żółtozielone. Ziarna turmalinu posiadają dodatni relief, nie wykazują łupliwości. Przy skrzyżowanych nikolach obserwuje się barwy interferencyjne II rzędu, maskowane przez naturalne zabarwienie kryształów. Cyrkon jest to składnik akcesoryczny, w skali preparatu mikroskopowego to kilkanaście ziaren. Mają one izometryczne do wydłużonych kształty. Wielkość kryształów nie przekracza około 0,2 mm. Są w różnym stopniu wyoblone, bezbarwne i niepleochroiczne, nie posiadają łupliwości, wykazują silnie dodatni relief. Przy skrzyżowanych nikolach wykazują wysokie barwy interferencyjne III rzędu. 24

25 Muskowit występuje podobnie rzadko co turmalin, w skali preparatu to kilka blaszek o wielkości do 0,4 mm. Są one bezbarwne i niepleochroiczne, wykazują dodatni relief, posiadają jednokierunkową łupliwość. Przy skrzyżowanych nikolach wykazują II rzędu barwy interferencyjne. Tytanit jest to typowy składnik akcesoryczny. Jedno ziarno tego minerału obecne w próbce 5. Jest lekko wydłużone, słabo wyoblone, wielkości około 0,3 mm. Charakteryzuje się silnym, dodatnim reliefem, jest bladobrązowe do ciemnobrązowego, przy skrzyżowanych nikolach wykazuje bardzo silną dwójłomność, widoczna jest jego naturalna barwa. Minerały nieprzezroczyste stanowią także składnik akcesoryczny, z tej grupy występują najczęściej. Mają wielkość dochodzącą do około 0,3 mm. Mają czarną barwę i są całkowicie nieprzezroczyste, nie wykazują oznak wietrzenia. Tworzą ziarna izometryczne jak i wydłużone, słabo wyoblone. 7c. Wielkość ziarn szkieletu ziarnowego: Dominują ziarna wielkości do 0,2 mm, niektóre składniki akcesoryczne mogą osiągać do 0,4 mm wielkości. 7d. Morfologia ziarn: Ziarna zwykle są izometryczne lub lekko wydłużone, rzadko wydłużone. Stopień wyoblenia ziaren średni do słabego. 8. Spoiwo 8a. Typ spoiwa: porowo-kontaktowe 8b. Rodzaj spoiwa: krzemionkowe, ilaste, żelaziste Krzemionkowe wykształcone jako spoiwo regeneracyjne, kontaktowe, zbudowane z kwarcu. Tworzy on nieciągłe obwódki, wykształcone wokół niektórych ziaren kwarcowych, na ich bezpośrednim styku. Częściej krzemionka ma postać porową, wykształcona jako chalcedon, o żółtawym zabarwieniu i słabej dwójłomności, lokujący się w niektórych przestrzeniach porowych. Ilaste występuje jako spoiwo porowe, wykształcone w postaci niewielkich skupień-pakietów minerałów ilastych. Zazwyczaj stowarzyszone z spoiwem krzemionkowym (chalcedonowym). Spoiwo ilaste wykształcone jest jako drobnołuseczkowe kryształy minerałów ilastych, o żółtawym zabarwieniu. Przy skrzyżowanych nikolach pakiety minerałów ilastych wykazują bardzo słabą dwójłomność. Żelaziste ma podrzędny charakter, nie tworzy samodzielnych form, natomiast skrytokrystaliczne minerały żelaza, rozproszone w obrębie spoiwa ilastego i chalcedonowego, wyraźnie podbarwiają je na żółtawo. 9. Wysortowanie: bardzo dobre 10. Stopień dojrzałości składu: średni 11. Porowatość: średnia (w granicach 10,0-11,0% obj.) 12. Stosunki procentowe w próbce: Próbka 5 Kwarc Skalenie Fr. skał Inne Spoiwo Pory ~70,5% ~3,0% ~4,5 % ~1,5% ~9,5 % ~11,0% Próbka 6 Kwarc Skalenie Fr. skał Inne Spoiwo Pory ~70,5% ~2,0% ~5,0 % ~1,0% ~11,5 % ~10,0% 10. Stopień diagenezy: dość wysoki, ziarna szkieletu często są dość dobrze ze sobą pozazębiane, spoiwo jest dość obfite 25

26 1. Numer próbki: ZW0709 ZW0710 ZW0711 Przedproże wraz z Portalem Ratusza Głównego Miasta Gdańska: (1) fr. balustrady, str. prawa, (2) fr. Atlanta, lewy z zagł. pod szatą, (3) fr. boni górnej za prawym Atlantem (jej ściana boczna od str. Motławy). 3. Barwa próbki: szara 2. Rodzaj skały: 4. Zwięzłość próbki: 26 zaprawa zwięzła 6. Szkielet ziarnowy 6a. Typ szkieletu ziarnowego: zwarty 5. Reakcja z HCl: 6b. Skład mineralny: kwarc, skalenie, fragmenty skał, muskowit, biotyt, amfibol, rutyl, minerały nieprzezroczyste. Kwarc występuje najliczniej w składzie szkieletu ziarnowego. Ziarna kwarcu mają wielkość rzadko osiągającą maksymalnie do około 0,5-0,6 mm, przy czym tak duże ziarna są stosunkowo rzadko spotykane. Głównie w składzie szkieletu dominują ziarna o rozmiarach do około 0,2-0,3 mm. Są to ziarna monokrystaliczne, zrosty polikrystaliczne są bardzo rzadkie. Forma ziaren zwykle zbliżona do izometrycznej, część ziaren jest lekko wydłużona. Stopień obtoczenia ziaren zmienny, generalnie słaby, większość stanowią osobniki półostrokrawędziste i ostrokrawędziste, uzupełniane przez rzadsze półobtoczone. Przy jednym nikolu ziarna kwarcu są bezbarwne i niepleochroiczne, posiadają niski relief, natomiast nie wykazują łupliwości. Przy skrzyżowanych nikolach obserwuje się barwy interferencyjne I rzędu. Wrostków w kwarcu nie obserwuje się, jednie część ziaren zamyka w swym wnętrzu licznie niekiedy nagromadzone banieczki inkluzji ciekło-gazowych, powodujące zmętnienie ziarna. Skalenie występują jako składnik uzupełniający, zasadniczo można je zaliczyć do grupy składników akcesorycznych. Wielkość ziaren skaleni nie przekracza około 0,5 mm. Zazwyczaj skalenie tworzą osobniki lekko wydłużone, wydłużone, lub nieco rzadziej izometryczne. Stopień obtoczenia podobny jak w wypadku ziaren kwarcu, średni do słabego, ziarna są najczęściej półostrokrawędziste, ostrokrawędziste, rzadko półobtoczone. Przy jednym nikolu ziarna skaleni są bezbarwne i niepleochroiczne, wykazują niski relief, a przy skrzyżowanych nikolach obserwuje się barwy interferencyjne I rzędu. Zasadnicza część skaleni to odmiany sodowo-wapniowe (plagioklazy), rzadziej natomiast spotyka się skalenie alkaliczne, ich reprezentantem są ziarna pertytów, które składają się z żyłkowych przerostów skalenia sodowego w ziarnie skalenia potasowego. Plagioklazy są zbliźniaczone polisyntetycznie, posiadają jeden system lamelek bliźniaczych, które mają równą grubość i nie wyklinowują się. Skalenie zwykle są świeże i niezmienione, rzadziej ziarna są lekko przyprószone submikroskopowych rozmiarów wtórnymi minerałami blaszkowymi. Fragmenty skał stanowią składnik równie rzadki co ziarna skaleni. Reprezentowane są przez różne odmiany litologiczne. Są to m. in. skały krystaliczne, o charakterze skał głębinowych, zbudowane z bardzo drobnych kryształów kwarcu, skaleni. Mają one izometryczne do lekko wydłużonych kształty, ich wielkość dochodzi maksymalnie do około 0,5 mm. Są one półobtoczone do niekiedy półostrokrawędzistych. Obok nich spotyka się fragmenty skał osadowych, krzemionkowych. Są one zbudowane z mikrokrystalicznej masy, o bardzo niskiej dwójłomności. Tworzą one ziarna izometryczne do lekko wydłużonych, półobtoczone i półostrokrawędziste, wielkości do 0,5 mm. Muskowit sporadycznie w składzie szkieletu spotyka się drobne blaszki muskowitu. Mają one wielkość do około 0,5 mm, są bezbarwne i niepleochroiczne, posiadają dodatni relief, widoczny jeden system doskonałej łupliwości. Przy skrzyżowanych nikolach muskowit wykazuje II rzędu barwy interferencyjne. Biotyt jest to barwna odmiana mik, występuje podobnie jak muskowit rzadko. Są to drobne blaszki wielkości dochodzącej do około 0,4-0,6 mm, o dodatnim reliefie, barwne i pleochroiczne, pleochroiczne - słomkowe do brunatnych, posiadające łupliwość, a przy skrzyżowanych nikolach wykazujące II rzędu barwy interferencyjne. brak

27 Amfibol kolejny z składników akcesorycznych. Minerał ten tworzy osobniki wykształcone w postaci krótkich, słabo wyoblonych słupków. Mają one wielkość dochodzącą do około 0,4 mm. Są one barwne i pleochroiczne, ciemnozielone do jasnozielonych lub bezbarwnych, wykazują dodatni relief, oraz posiadają dobrą łupliwość. Przy skrzyżowanych nikolach wykazują II rzędu barwy interferencyjne Rutyl występuje rzadko, wykształcony w postaci krótkich słupków, o wielkości około 0,4 mm. Charakteryzują się one silnie dodatnim reliefem, barwne i pleochroiczne od jasnobrązowych do brunatnych. Przy skrzyżowanych nikolach wykazują ekstremalnie wysoką dwójłomność, co powoduje iż widoczne jest ich naturalne zabarwienie. Minerały nieprzezroczyste występują akcesorycznie, mają izometryczne, a rzadziej wydłużone kształty, są ksenomorficzne, dość słabo wyoblone. Największe nie przekraczają wielkości około 0,2-0,3 mm. Są zabarwione na czarno, całkowicie nieprzezroczyste. 6c. Wielkość ziarn szkieletu ziarnowego: Ziarna szkieletu osiągają rozmiary maksymalnie do około 0,5-0,6 mm. Ziarna szkieletu nie stykają się ze sobą, tworząc szkielet typu rozproszonego. 6d. Morfologia ziarn: Ziarna najczęściej mają izometryczne lub lekko wydłużone kształty, rzadko są wydłużone. Większość stanowią ziarna półostrokrawędziste, ostrokrawędziste do niekiedy półobtoczonych. 7. Spoiwo (tło) mikrokrystaliczne, o mieszanym charakterze, zbudowane jest z mieszaniny mikrokrystalicznego węglanu wapniowego, wykształconego pod postacią mikrytu, oraz mikrokrystalicznych krzemianów. Jasnobrunatne i dość dobrze przezroczyste, przy skrzyżowanych nikolach wykazuje wyższych rzędów barwy interferencyjne, choć lokalnie barwy są wyraźnie obniżone. W takiej masie spoiwa bardzo obficie występują relikty faz hydraulicznych. Są to drobne (do 0,2 mm) zrosty krzemianów wapnia (alit, belit), poprzerastane interstycjalnym glinożelazianem czterowapniowym. 8. Przybliżone stosunki objętościowe w próbce: Próbka 1 Kwarc Skalenie Fr. skał Tło Inne ~43,0% ~2,0% ~4,0% ~50,0% ~1,0% Próbka 2 Kwarc Skalenie Fr. skał Tło Inne ~38,0% ~1,5% ~4,0% ~56,0% ~0,5% Próbka 3 Kwarc Skalenie Fr. skał Tło Inne ~41,5% ~1,5% ~4,0% ~52,0% ~1,0% 27

28 28

29 29

30 30

31 31

32 32

33 PODSUMOWANIE Badania petrograficzne wykonano dla pięciu próbek zapraw i skał, pochodzących z przedproża i portalu Ratusza Głównego Miasta Gdańska. Próbki zapraw oznaczone były numerami 1(ZW0709), 2 (ZW0710), 3 (ZW0711). Próbki skał miały oznaczenia 5 (SK0704) i 6 (SK0705). Próbki zapraw wykształcone są w taki sam sposób, cechują się podobnymi cechami petrograficznymi. Zbudowane są z dość obfitego szkieletu ziarnowego (wypełniacza), którego głównym składnikiem jest kwarc. Skalenie i skały występują rzadko, nieco częstsze są od typowych składników akcesorycznych, takich jak muskowit, biotyt, amfibol, rutyl, minerały nieprzezroczyste. Szkielet ziarnowy jest bardzo drobnoziarnisty, składniki nie przekraczają zazwyczaj 0,3 mm, rzadko osiągając 0,6 mm wielkości. Ziarna są generalnie słabo wyoblone, rzadko spotyka się formy lepiej wyoblone półobtoczone. Spoiwo takiego szkieletu ziarnowego ma charakter mieszany, zbudowane jest z mieszaniny mikrokrystalicznego węglanu wapniowego (mikrytu), oraz mikrokrystalicznych krzemianów. Powstały one z hydratacji dodatków spoiwa hydraulicznego, którego liczne relikty obecnie obserwuje się rozmieszczone pomiędzy ziarnami szkieletu. Są to typowe zrosty krzemianów wapnia (alit, belit), poprzerastane międzyziarnowym glinożelazianem czterowapniowym. Drobne różnice pomiędzy próbkami zaznaczają się gdy porównamy pr.1,3, oraz pr.2. Ta ostatnia ma spoiwo nieco bogatsze w węglany, a zarazem w szkielecie ziarnowym częściej spotyka się ziarna o maksymalnych dla próbek rozmiarach (do 0,6 mm). Poza takim, stosunkowo niewielkim zróżnicowaniem, wszystkie trzy próbki można uznać za podobne pod względem petrograficznym. Skały reprezentowały próbki 5 i 6. Pod względem petrograficznym są to takie same skały, należące do skał osadowych, okruchowych piaskowców. Mają one charakter drobnoziarnisty, wielkość ziaren szkieletu nie przekracza w przeważającej większości 0,2 mm. Szkielet zdominowany jest przez kwarc, obok którego podrzędnie występują silnie zwietrzałe skalenie, rzadkie ziarna skał, oraz szereg składników akcesorycznych. Najliczniej spotyka się minerały nieprzezroczyste, oraz rzadsze turmalin, cyrkon, muskowit i najrzadszy tytanit. Spoiwo skał ma mieszany charakter. Na styku ziaren widoczne są obwódki regeneracyjnego kwarcu. Jednak pod względem objętościowym dominuje spoiwo chalcedonowo-ilaste, zajmujące przestrzenie pomiędzy ziarnami szkieletu. Zazwyczaj ma ono charakter porowo-kontaktowy, jednak w próbce 6 lokalnie nieco bardziej obfite ma charakter spoiwa bazalnego. Tego rodzaju spoiwo to przerosty chalcedonu i drobnych pakietów minerałów ilastych. Samo spoiwo w niewielkim stopniu zmienne, w próbce 5 nieco bardziej obfituje w minerały ilaste, a w próbce 6 w krzemionkę. W obu wypadkach spoiwo jest silnie zażółcone, prawdopodobnie przez występujące w masie krzemionkowo-ilastej skrytokrystalicznych minerałów żelaza. Pochodzenie samej skały jest dość enigmatyczne. Częściowo przypomina typowy dla zabudowy Gdańska piaskowiec Burgsvik (tzw. piaskowiec gotlandzki). Skład i uziarnienie szkieletu jest zbliżone, jedynie proporcje ziaren skał i ziaren skaleni różnią się w niewielkim stopniu. Dodatkowo w piaskowcu gotlandzkim obecne są skupienia świeżego glaukonitu, który nadaje skale charakterystyczne szaro-zielonkawe zabarwienie. Odmienne jest przede wszystkim spoiwo, ponieważ w wypadku piaskowca gotlandzkiego dość obficie występuje masa ilasta oraz węglany, gdzie tych ostatnich w badanych skałach nie stwierdzone, a ilość materii ilastej jest w nich mniejsza. Niewykluczone więc że piaskowce pochodzą również z Gotlandii, reprezentując odmienny poziom w profilu skał osadowych (warstw z Burgsvik). Generalnie w profilu stratygraficznym szaro-zielonkawe piaskowce są przykryte piaskowcem kwarcowym przeławiającym się z wapieniem oolitowym. Pochodzenie z tego poziomu wyjaśniałoby ewentualne różnice. Jednak bardziej prawdopodobne wydaje się pochodzenie materiału z innych lokalizacji. 33

34 3.2. Badania soli rozpuszczalnych w wodzie ANALIZA ILOSCIOWA I JAKOŚCIOWA SOLI Do badań otrzymano sześć próbek sproszkowanego kamienia z solami o numerach: 4, 7, 8, 9, 10, 11. Wszystkie próbki wysuszono do stałej masy w temperaturze 100 C, a następnie zmielono w moździerzu. Naważki zmielonych materiałów poddano ekstrakcji wodą, a gotowe ekstrakty poddano analizie ilościowej. Stopień zasolenia określono metodą konduktometryczną, a skałd jakościowy i ilościowy oznaczono przy użyciu aparatu do elektroforezy kapilarnej EA 102. Wyniki zestawiono w tabelach poniżej. OPIS PRÓBEK pr.4.- górny fr. boni za prawym Atlantem/ściana boczna pr.7.- fr. zaprawy konserwatorskiej na reliefie lewego boku balustrady pr.8.- fr. cokołu balustrady na jej spływie nad/przy lewym Atlancie pr.9.- fr. spod cokołu balustrady nad drzwiami dębowymi piwnicy od ul.długiej pr.10.- proszek kamienny z powierzchni prawego reliefu trójkątnego, część dolna pr.11.- żółte, luźne osady z lica skały obszar w pionie na osi pr.10, powyżej cokołu balustrady NUMER PRÓBKI MASA [g] BARWA/MĘTNOŚĆ EKSTRAKTU ph EKSTRAKTU PRZEWODNICTWO WŁAŚCIWE [ms/cm] STOPIEŃ ZASOLENIA [%] 4 1,6450 BRAK /KLAROWNY 7 1,4672 BRAK /KLAROWNY 8 1,0169 BRAK /KLAROWNY 9 2,0867 BRAK /KLAROWNY 10 1,2976 BRAK /KLAROWNY 11 1,5696 BRAK /KLAROWNY Tabela 1 Stopień zasolenia badanych próbek - zestawienie. 6,07 1,162 4,14 6,09 0,188 0,75 5,68 0,462 2,66 6,53 1,575 4,42 6,02 1,415 6,39 6,75 0,390 1,46 34

35 NUMER PRÓBKI K + Na + Mg 2+ Ca 2+ mg/l % mg/l % mg/l % mg/l % , ,43 3 0, , , ,27 1 0, , , ,35 3 0, , , ,55 2 0, , , ,17 1 0, ,33 Tabela 2 Zawartość kationów w badanych próbkach. NUMER Cl SO 4 NO 3 PRÓBKI mg/l % mg/l % mg/l % , , , , ,16 0 0, , , , , , , , ,71 0 0,00 Tabela 3 Zawartość anionów w badanych próbkach. Interpretacja wyników: (1). Wszystkie ekstrakty posiadały odczyn lekko kwaśny. (2). W badanych próbkach odnotowano znaczny stopień zasolenia, stąd niezbędna była ich analiza jakościowa i ilościowa. Wyjątek stanowi pr. nr 7, dla której uzyskano stopień zasolenia o wartości <1. (3). Na podstawie Instrukcji WTA Merkblatt /D Sanierputzsysteme w próbkach o numerach 4, 8 i 9 stwierdzono wysoką zawartość siarczanów, niską zawartość chlorków i również niską zawartość azotanów. W próbce nr 10 odnotowano wysoką zawartość siarczanów, wysoką zawartość chlorków i średnią zawartość azotanów. Próbka nr 11 charakteryzuje się natomiast niską zawartością azotanów, oraz średnimi zawartościami siarczanów i chlorków. (4). Analiza kationów w ekstraktach wykazała znaczne ilości jonów wapniowych, zwłaszcza w próbkach 4 oraz 9. W próbce nr 10 stwierdzono również znaczącą ilość jonów sodowych. Biorąc pod uwagę otrzymane wyniki można przypuszczać, że głównymi składnikami soli zawartych w próbkach są siarczany wapnia oraz sodu. Toruń, Analizę wykonała mgr Wioleta Oberta 35

36 ANALIZA ILOSCIOWA I JAKOŚCIOWA SOLI wykwity solne w przyziemiu, na styku lica muru kamiennego i ceglanego najniżej położonej piwnicy MHMG /mur od strony ul. Długiej/ Do badań otrzymano wykwity solne w postaci szarego proszku. Naważono ok 300mg próbki a następnie zalano wodą destylowaną w ilości 50ml i pozostawiono do ekstrakcji soli na ok. 24h. Po upływie tego czasu ekstrakt zdekantowano i poddano analizie jakościowej i ilościowej metodą izotachoforezy kapilarnej, oraz testami kolorymetrycznymi. Pozostałość, która nie uległa rozpuszczeniu w wodzie zadano 2M kwasem octowym. NUMER PRÓBKI MASA [g] ph EKSTRAKTU PRZEWODNICTWO WŁAŚCIWE [ms/cm] STOPIEŃ ZASOLENIA [%] 12 0,270 7,32 1,419 30,80 Tabela 4 Stopień zasolenia próbki. NUMER PRÓBKI K + Na + Mg 2+ Ca 2+ mg/l % mg/l % mg/l % mg/l % , ,56 3,8 0, ,26 Tabela 5 Zawartość kationów w badanej próbce. NUMER Cl SO 4 NO 3 PRÓBKI mg/l % mg/l % mg/l % , , ,37 Tabela 6 Zawartość anionów w badanej próbce. Interpretacja wyników: W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono lekko zasadowy odczyn ekstraktu, zbliżony do obojętnego. Na podstawie Instrukcji WTA Merkblatt /D Sanierputzsysteme stwierdzono wysoką zawartość siarczanów oraz azotanów, oraz średnią zawartość chlorków. Biorąc pod uwagę duże zawartości jonów siarczanowych, jonów wapnia i sodu w próbce, można przypuszczać, że duża część siarczanów pochodzi od siarczanu wapnia i sodu. W wyniku reakcji pozostałości próbki po ekstrakcji wodą z kwasem zauważalne było burzenie z wydzieleniem CO 2, co świadczyć może o obecności węglanów. Toruń, Analizę wykonała mgr Wioleta Oberta 36

37 3.3. Badania mikrobiologiczne na obecność bakterii nitryfikacyjnych w zabytkowych cegłach piwnic MHMG OPIS PRÓBEK pr.14.- puder ceglany z dolnej części muru północnego, w pierwszej piwnicy od wejścia ze schodów części biurowej pr puder ceglany z wnęki muru, w dolnej piwnicy z leżącym manekinem męskim Autor analizy: dr hab. Maria Swiontek Zakład Mikrobiologii Środowiskowej, UMK/Toruń 37

38 3.4. Badania stopnia zawilgocenia gotyckich cegieł z najniżej posadowionej piwnicy MHMG 1. Podstawa oraz zakres opracowania W trakcie wizji lokalnej ( ) pomieszczenia piwnicznego pobrano próbki odspajających się cegieł z muru od południa w najniższej piwnicy MHMG, określając stopień zawilgocenia ceramiki. Na podstawie stwierdzonych uszkodzeń murów, mogących mieć związek z oddziaływaniem wód gruntowych i opadowych (uszkodzenia wewnętrznych i zewnętrznych warstw wykończeniowych w postaci złuszczeń, spękań, odspojeń, przebarwień oraz porażenia przez czynniki biologiczne), dokonano pomiaru wilgotności masowej w/w próbek. 2. Metodyka badań Wstępnym założeniem wykonanych badań było uzyskanie pewnej informacji co do stopnia zawilgocenia muru piwnicznego od południa (od ul. Długiej), który stanowi kapilarne podłoże murowe dla detali kamiennych Przedproża, głównie dla Portalu i strefy przyziemia elewacji południowej Ratusza. Wyniki opisano w zestawieniu tabelarycznym (tab. 1). Próbki bezpośrednio po wydobyciu z muru pakowane były podwójnie w szczelne opakowania i ważone tuż po dostarczeniu ich do badań. Badania stopnia zawilgocenia wykonano metodą suszarkowo wagową przy zalecanych normowo parametrach: temperatura suszenia próbki 105 o C (nie pobierano próbek w skład których wchodzi gips). Doświadczalnie określono czas suszenia do stałej masy próbek. Przyjęto następującą procedurę obliczeniową, na podstawie której otrzymano wyniki wilgotności masowej: w m wilgotność masowa w % m w masa próbki pobranej m s masa próbki wysuszonej do stałej masy gdzie: 3. Badania stopnia zawilgocenia z analizą wyników Wilgotność materiału to względna zawartość wody w materiale, będąca wynikiem zarówno naturalnego stanu, jak i działania czynników zewnętrznych. Zjawisko zawilgocenia związane jest ściśle z budową kapilarną (włoskowatość) materiałów porowatych. W celu zdefiniowania wartości zawilgocenia w kategoriach zrozumiałych dla użytkownika, wprowadzono na podstawie wieloletnich doświadczeń następujący podział 4 (Tab.1): Wilgotność masowa w m do 3% Kategoria muru Mur o dopuszczalnej wilgotności 3 5% Mur o podwyższonej wilgotności 5 8% Mur średnio wilgotny 8 12% Mur mocno wilgotny powyżej 12% Mur mokry 4 Frank Frössel, Osuszanie murów i renowacja piwnic, W-wa 2007 J. Adamowski, Z. Matkowski, Ocena skuteczności osuszania ścian murowanych, Materiały budowlane nr

39 Z obiektu (mur od strony ul. Długiej) pobrano 3 fragmenty cegieł z miejsc wytypowanych przez autora ekspertyzy konserwatorskiej, zestawiając w poniższej tabeli uzyskane wyniki. Tab.2. Nr próbki Miejsce pobrania Zawartość wilgoci % wag. 1. Duży fr. ceramiki z odspajającej się cegły muru na styku z kamiennym fundamentem 12,1% Ok. 6 x 8 x 15 cm 2. Średni fr. cegły z naroża muru na styku z kamiennym fundamentem 14,4% Ok. 5 x 4 x 4 cm. 3. Mały fr. rozwarstwionej cegły leżącej luzem tuż przy murze 19,3% Ok. 1,5 x 6 x 8 cm Zgodnie z kategorią normową, patrz: tab.1., mur kamienno-ceglany w przyziemiu najniżej posadowionej piwnicy Ratusza, klasyfikuje się jako mokry. Badania wykonała: mgr Maria Rudy 39

40 3.WYTYCZNE I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE DOTYCZĄCE KAMIENNEGO PRZEDPROŻA RATUSZA GŁÓWNEGO MIASTA GDAŃSKA Analizując obecny stan zachowania obiektu (p-kt 2. Ekspertyzy), wyniki badań materiałoznawczych elementów kamiennych Przedproża (p-kt 3. Ekspertyzy), a także opracowane lub/i wykonane dotychczas prace projektowo-techniczne oraz konserwatorskie (p-kt 1.3. Ekspertyzy), należy zwrócić uwagę na możliwy brak stabilności podłoża gruntowego w najbardziej wysuniętej części Przedproża, tj. balustrady wraz z figurami atlantów i przyległych detali kamiennych (słupki, dwie najbliższe latarnie). Tego rodzaju wątpliwości może potwierdzać także zły stan sklepienia i murów pomieszczenia piwnicznego istniejącego bezpośrednio pod balustradą spocznikowo-schodową Przedproża. Notujemy tam silne zawilgocenia muru (fot.60,65,66,68,69), posadzki (fot.61,67,68,69) i tynków (60,62,65,68,69,71,76,77), które porażone są biologicznie (grzyby, pleśnie) oraz silnie zasolone, fot (widoczne spęcherzenia, odspojenia i obfite wykwity solne w rozwarstwieniach). Ponadto liczne elementy metalowe/stalowe tkwiące w sklepieniu i murach dookolnych omawianej "piwniczki", wykazują wysoki stopnień skorodowania, fot.60, Specyficzny zapach stęchlizny pleśniowej i rozkładu grzybowego, fot.67,76,77, potwierdza potrzebę wykonania dodatkowych pomiarów geotechnicznych w tym pasie podłoża gruntowego, tak by można było określić stopień zagrożenia dla porowatej kamieniarki, o cechach drobno-porowatego materiału kapilarnego, w którym mogą kumulować się roztwory wodne soli sukcesywnie podciągane z gruntu. Obecny stan murów "piwniczki" widoczny jest na poniższych zdjęciach (fot.60-77)

41

42 W przypadku braku jednoznacznej diagnozy przyczyny zawilgacania, zasalania i rozkładu chemicznego składników piaskowca w Przedprożu, a także pękania/rys bloków kamiennych, mimo ich wcześniejszego klejenia, wypełniania, spinania dyblami itp. (patrz: prace konserwatorskie wykonane w 1996 r. p-kt 1.3. Ekspertyzy), konieczne stanie się wykonanie prac inżynieryjnych powstrzymujących kapilarny transport wody i jej roztworów z gruntu lub/i nierozpoznanych zastoin wodnych w partiach fundamentów Przedproża. Oprócz tego, po odcięciu źródła/źródeł zawilgacania od dołu, należy przewidzieć ochronę struktury piaskowca w całej jego objętości (po wykonaniu podstawowych zabiegów zabezpieczająco-profilaktycznych), w formie strukturalnej impregnacji najbardziej osłabionej części Przedproża (balustrada wraz z figurami atlantów), preparatem o wysokich cechach hydrofobowych i niskiej lepkości, tak by gwarantował on szybką penetrację środka w głąb kapilar i równomiernie nasycał całą strukturę bloków kamiennych, nie uszczelniając porów piaskowca. Aby osiągnąć taki efekt, należałoby bezpiecznie usunąć wszystkie materiały wtórne (zaprawy, powłoki, kleje, itp.), które są szkodliwe dla materii zabytkowej lub/i przestały pełnić swą funkcję ochronną. W trakcie tego typu prac, konieczne będzie miejscowe wzmacniania miejsc najsilniej osłabionych, za pomocą materiałów i metod konserwatorskich. 42

43 4.PROPONOWANY PROGRAM PRAC KONSERWATORSKO-RESTAURATORSKICH PRZEDPROŻA WRAZ Z PRZYLEGŁYM MUREM CEGLANYM W PRZYZIEMIU Prace konserwatorskie mają za zadanie, usunięcie niewłaściwie dobranych materiałów przyspieszających destrukcję oryginalnych fragmentów kamiennych Przedproża, naprawę uszkodzonych obszarów oraz zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem w wyniku działania szkodliwych czynników środowiskowych otoczenia Ratusza Gł. Miasta Gdańska, głównie zaś wody, rozpuszczalnych soli mineralnych i mikroorganizmów, a także poprawę walorów estetycznych historycznych elementów zabudowy Przedproża i Portalu. Program prac uwzględnia zasadę zachowania i wyeksponowania jak największej ilości substancji zabytkowej. Przed przystąpieniem do konserwacji należy wykonać szczegółowe oględziny obiektu oraz zapoznać się z wynikami przeprowadzonych badań i opracowań dokumentacyjnych. W trakcie prac należy systematycznie prowadzić dziennik zabiegów oraz bieżącą dokumentację fotograficzną. Szczegóły dotyczące realizacji prac powinny być określane w trakcie ich trwania i konsultowane z inspektorem nadzoru konserwatorskiego, a ważniejsze decyzje podejmowane na komisjach konserwatorskich. 1. Wstępne wzmocnienie lub/i podklejenie osłabionych elementów kamiennych, zapraw spoinowych i historycznych cegieł w przyległym murze przyziemia Miejscowe wzmocnienie silnie zniszczonych, zdezintegrowanych partii piaskowca i zapraw zaleca się wykonać hydrofilnym preparatem krzemoorganicznym na bazie estrów kwasu krzemowego, np. Funcosil OH-300 lub KSE 300 E. Nasycanie należy prowadzić do momentu wchłaniania środka w strukturę materiału. Przy impregnacji, należy zachować pełną kontrolę nasycanych miejsc, aby nie nanieść preparatu na obszary zabrudzone bądź pokryte wtórnymi warstwami uszczelniającymi, co utrudni dalsze prace. Dlatego prekonsolidację należy przeprowadzać tylko w miejscach koniecznych do zabezpieczenia przed zabiegiem oczyszczania. Podobnie postępować w przypadku koniecznej iniekcji oraz kitów zabezpieczających. Do tego celu można użyć specjalistyczne produkty f-my Optolith lub o podobnym profilu konserwatorskim, np. zaprawę iniekcyjną TKI TrassIniekt oraz zaprawę wapienno-trasową TWM TrassMörtel, lub zbliżone właściwościami - materiały innych, renomowanych firm konserwatorskich. 2. Dezynfekcja Przed zabiegiem oczyszczania powierzchni detali kamiennych lub/i muru ceglanego, skażonych drobnoustrojami (glony, grzyby, bakterie nitryfikacyjne i siarkowe), należy je zdezynfekować metodą natrysku lub pędzlowania, w zależności od miejsca i rozmiaru skażonej powierzchni. W przypadku silnie zawilgoconych murów piwnicznych Ratusza, istotnym jest użycie preparatów nie wodnych, o wysokim działaniu biobójczym i rozpuszczalnych w rozpuszczalnikach organicznych, np. preparat IMPRAPOL PS firmy Altax/ Poznań (2% roztwór w alkoholu etylowym), zalecany do miejsc skażonych bakteriami nitryfikacyjnymi, siarkowymi, glonami i mchami; jest on pod względem chemicznym odpowiednikiem preparatu ALGAT f-my Altax/Poznań, jednak jest gotowym preparatem wodnym (2% roztwór środka biobójczego w wodzie), co w przypadku wilgotnych murów jest mniej bezpieczne z racji wprowadzania kolejnych ilości wody, zaś alkohol z IMPRAPOLEM PS-jako ciecz polarna, będzie przyspieszał wysychanie ścian i murów. Do zniszczenia grzybów i pleśni (ściany "piwniczki" pod balustradą Przedproża) proponuje się włoski środek Biotin R (2-3% roztwór w alkoholach lub ketonach) lub Boramon - wskazany w przypadku zakażonego drewna (obecne w murze piwniczki). Po oczyszczeniu lica kamienia i części zapraw oraz po osuszeniu ścian w pomieszczeniu pod schodami, zaleca się powtórzenie dezynfekcji. 43

44 3. Oczyszczanie powierzchni piaskowca oraz muru ceglanego w przyziemiu Przedproża. Oprócz poprawienia walorów estetycznych, istotnym celem oczyszczania jest przywrócenie skale i zaprawom spoinowym oraz tynkowym (otoczenie Portalu), ich pierwotnej porowatości i kapilarności. Wybór właściwej metody i środka powinien być poprzedzony próbami, aby zagwarantować najbardziej skuteczne, a jednocześnie bezpieczne dla osłabionych miejsc (np. z resztkami dekoracji malarskich) - oczyszczenie z luźnych osadów, zwartych nawarstwień oraz zabrudzeń i zaplamień organicznych. W tym celu, proponuje się wykonanie prób z następującymi środkami konserwatorskimi: - węglan amonu (kwaśny lub obojętny) o maksymalnym stężeniu - 20% - woda amoniakalna o stężeniu ok.25-15% (konieczna maska ochronna z filtrem na pary amoniaku), w mieszaninie z wodą utlenioną 15%-ową oraz z alkoholem etylowym w proporcjach 1:1:0,5 Usuwanie zmydlonych/zemulgowanych powłok (ewentualny pokost w porach) wykonać za pomocą chłonnych kompresów, a następnie miękkich szczotek lub/i za pomocą narzędzi konserwatorskich, przy jednoczesnym użyciu przegrzanej pary wodnej. Do usuwania czarnych nawarstwień (patyny fałszywej) obecnych lokalnie na powierzchni skał, zaleca się możliwie minimalne użycie wody w postaci przegrzanej pary wodnej, tak by ograniczyć wypłukiwanie osłabionych składników mineralnych, a także dostarczanie kolejnych porcji wody do głębszych partii możliwie zawilgoconych. Dotyczy to głównie obszarów przyziemia gdzie występuje kapilarne podciąganie wody z gruntu i gdzie najbardziej bezpieczną byłaby metoda oczyszczania przy pomocy mikropiaskarki z użyciem odpowiednio dobranego ścierniwa, uwzględniając jego: twardość w skali Mohsa, wielkość i morfologię ziaren, a także barwę. Parametry urządzeń, sposób i efekty oczyszczania powinien każdorazowo ustalać konserwator dzieł sztuki w specjalności: konserwacji rzeźby kamiennej i detali architektonicznych. 4. Usunięcie wtórnych, niewłaściwych zapraw spoinowych, rekonstrukcyjnych, zacierek cementowych oraz cementowo-wapiennych, nie pełniących już swej funkcji i szkodliwych dla zabytkowego podłoża. Należy usunąć nieestetyczne, szkodliwe dla zabytkowego obiektu, spoinowe zaprawy cementowe i cementowo-wapienne, a także inne wtórne zaprawy, które uległy destrukcji i straciły zdolność zabezpieczania elementów kamiennych Przedproża lub są zbyt szczelne i mocne w stosunku do osłabionych i bardziej porowatych fragmentów oryginalnych. Są to obszary współczesnych napraw gdzie występują zróżnicowane jakościowo, zbyt szczelne lub zwietrzałe zaprawy spoinowe i uzupełniające, które hamują proces swobodnego odparowywania wody i wynoszenia soli na powierzchnię piaskowca. Usuwanie ręczne narzędziami konserwatorskimi należy prowadzić bardzo ostrożnie (po wstępnym zwilżeniu wtórnych zapraw), kontrolując siłę nacisku dłutem lub skalpelem, przy ścisłej obserwacji podłoża które łatwo uszkodzić, zwłaszcza w miejscach występowania twardych i zbitych, dobrze przylegających zapraw cementowych. Odsłonięte, osłabione podłoże będzie miejscami wymagało wzmocnienia strukturalnego, podklejenia i uzupełnienia zarówno w obszarze kamienia jak i spoin. Sprawdzić kondycję tynków wokół portalu, w przypadku ich złuszczania się (działalność rozsadzająca soli min.), należy usunąć w całości. Podobnie postępować w odniesieniu do ceglanych wątków przyziemia, w okolicy Portalu. 5. Odsalanie W obszarach Przedproża o podwyższonym zasoleniu, należy wykonać zabieg przypowierzchniowego odsalania, jednak dopiero po wykonaniu wszystkich zabiegów związanych z poprawnym odprowadzeniem wód poza obszar Przedproża i muru elewacji południowej. A mianowicie: 44

45 do detali kamiennych, w celu ograniczenia dalszych zniszczeń, konieczne jest prawidłowe wykonanie zabiegu metodą swobodnej migracji soli do rozszerzonego środowiska, jakim są chłonne kompresy zakładane na powierzchnię zasolonego piaskowca czy zaprawy. Chłonne okłady odsalające należy wykonać z glinki bentonitowej z piaskiem i z pulpą celulozową, w proporcji objętościowej 1:6:1, zmieszanej z wodą do odpowiedniej konsystencji, z dodatkiem preparatu biobójczego np. Preventol R-80, aby zabezpieczyć odsalane miejsca przed ponownym rozwojem mikroorganizmów, w trakcie długotrwałego zabiegu, który musi być wykonany w porze letniej, możliwie bezdeszczowej. Do murów historycznie tynkowanych (częściowo lub całkowicie), a więc po bokach Portalu, gdzie stopień zawilgocenia tkanki muru jest zróżnicowany, nie należy stosować długo schnącej glinki, a ograniczyć się jedynie do pulpy celulozowej - w przypadku muru, który nie powinien być tynkowany. W przypadku możliwości zastosowania tynków odsalających, proponuje się użycie tynków traconych lub w systemie WTA, których obecność gwarantuje korzyści czasowe i wysoki stopień skuteczności, zarówno w osuszaniu jak i kumulowaniu soli z muru w swej szeroko porowatej teksturze, z lekkimi wypełniaczami posiadającymi b. dużą powierzchnię właściwą. Tynki takie oferują sprawdzone na polskim rynku konserwatorskim firmy, np. Optolith, Baumit/Bayosan, Remmers, Caparol, Keim ew. Deitermann. 6. Stabilizacja pęknięć i rozwarstwień w detalach kamiennych Wskazane jest zszycie niektórych pęknięć w blokach kamiennych, głównie w obrębie wysuniętych elementów Przedproża, co osiągnąć można m.in. w systemie HELFIX przy użyciu odpowiedniej klasy prętów HeliBar, ze stali nierdzewnej, o odpowiednio dobranej średnicy i długości na kotwiącą zaprawę HeliBond. Wtłoczenie do wnętrza szczelin zaprawy iniekcyjnej, np. TKI TrassIniekt f-my Optolith, można wykonać przy użyciu ręcznej pompy iniekcyjnej. Do wypełnienia szerszych szczelin w strukturze spękanego materiału, zalecić można zaprawę mineralną wapienno-trasową, np. TWM TrassMörtel, tej samej f-my lub podobną do niej. Nie dopuszcza się użycia klejów i zapraw opartych na żywicach chemoutwardzalnych, w kamienia i murach wilgotnych, co mogłoby zakłócić lub zahamować proces utwardzania żywic. Zabieg stabilizacji pęknięć i rozwarstwień w blokach zabytkowego piaskowca, powinien być nadzorowany specjalistycznie i konsultowany z nadzorem konserwatorskim. 7. Uzupełnienie ubytków w piaskowcu Uzupełnienie ubytków i rekonstrukcje rzeźbiarskie w ubytkach piaskowca, należy wykonać zaprawami mineralnymi, o parametrach zbliżonych do cech fizycznych i mechanicznych skały (nasiąkliwość i kapilarność nie powinna być niższa, a wytrzymałość mechaniczna nie powinna być wyższa od tych samych parametrów oryginalnego kamienia). Proponuje się użycie barwionych w masie zapraw mineralnych z przymieszką hydrauliczną (uwzględniając chlorkową atmosferę nadmorską), specjalistycznej f-my konserwatorskiej, przeznaczonej do wypełniania ubytków w historycznych materiałach kamiennych (Optolith, Remmers, Keim, Caparol). W celu poprawienia właściwości kapilarnych i estetycznych, można wykonać odpowiednie schudzenie zaprawy przez dodatek mieszaniny piasku kwarcowego szklarskiego z frakcją pyłową jasno-ugrowego piaskowca typu Żerkowice (1:1) o granulacji dobranej przez konserwatora, w proporcjach zależnych od indywidualnych cech poszczególnych bloków zabytkowego kamienia. W przypadku dużych, rozległych i głębokich ubytków należy zastosować kit na bazie zaprawy podstawowej, modyfikowanej dodatkiem mieszaniny gruboziarnistego kruszywa kwarcowego, w celu ograniczenia skurczu zaprawy. Powierzchnia uzupełnień wymaga właściwego opracowania po związaniu zaprawy (uwodnieniu spoiwa), w celu nadania odpowiedniej faktury. 45

46 8. Fugowanie - zaprawy spoinowe. Wykonanie spoinowania należy wykonać po usunięciu wszystkich współczesnych i szkodliwych spoin -mniej porowatych od oryginalnych- na wybranych powierzchniach Przedproża, zarówno w obszarze zrekonstruowanych fragmentów jak i w części oryginalnej (wymiana zniszczonych, spękanych i wtórnych fug do głębokości min. 1,5 cm). Uzupełnienie ubytków spoin przy pomocy masy mineralnej o parametrach fizyczno - mechanicznych zbliżonych (nieco niższych) od fugi oryginalnejhistorycznej. Ponadto zaprawa ta powinna charakteryzować się dobrą przyczepnością do podłoża oraz podobnym wyglądem do oryginału w zakresie faktury i kolorystyki. Podobne zasady dotyczą klejenia elementów porowatych kamieni, gdzie powłoka klejowa nie może być szczelna, a substancja błonotwórcza (klej), nie powinna impregnować kamienia, pozostając w szczelinie po związaniu. Istnieje szereg zapraw gotowych lub możliwych do modyfikacji, specjalistycznych firm konserwatorskich, typu: Optolith, Remmers, Keim, Caparol, Baumit-Bayosan, w przypadku konieczności doboru do zróżnicowanych materiałowo kamieni (skał), a także możliwości dobru właściwego kleju do osadzenia, np. fleków, pod warunkiem zachowania zasady użycia materiału, który nie będzie przesycał porowatego piaskowca i pozostanie w spoinie łączącej, zachowując porowatość błony klejowej. 9. Konserwacja tynku/pobiał przy Portalu wraz z ew. dekoracją malarską - Podklejenie odspojonych tynków zaprawą mineralną PLM AL. f-my CTS/Włochy, po wcześniejszym założeniu opasek zabezpieczających z zaprawy wapiennej -na bazie wapna dołowanego- z dodatkiem kruszywa kwarcowego (1:3) - Stabilizacja podłoża tynkowego poprzez: konsolidację osłabionych oryginalnych materiałów (tynki, pobiały) przy pomocy preparatu KSE HV, a następnie uzupełnienie ubytków zapraw spoinowych w okolicy tynków - jak w p-cie 8 - Uzupełnienie ubytków oraz wykonanie rekonstrukcji brakującego tynku, przy użyciu wypraw tynkarskich do historycznych podłoży, firm konserwatorskich: Caparol, Optholith, Remmers ew. Keim z zachowaniem efektu tzw. miękkiego, płynącego tynku. Uwaga: w przypadku odkrycia oryginalnych opracowań dekoracyjnych (tynki z pobiałami, monochromie, polichromie), wszelkie ustalenia dot. dalszego postępowania konserwatorskorestauratorskiego należy konsultować z nadzorem oraz na komisjach konserwatorskich z udziałem historyka sztuki. 10. Scalenie kolorystyczne uzupełnień W przypadku znaczących różnic kolorystycznych zapraw imitacyjnych do piaskowca oraz ewentualnych nowych cegieł w partii zrekonstruowanych fragmentów muru historycznego w przyziemiu Portalu, zaleca się scalenie kolorystyczne takich obszarów poprzez delikatne patynowanie za pomocą farb paro/przepuszczalnych o cechach hydrofilnych, np. farb opartych na wapnie dyspergowanym (Remmers, Caparol, Keim), ew. silikatowych f-my KEIM; te ostatnie jedynie w obszarach pozbawionych soli rozpuszczalnych. 11. Oczyszczenie i zabezpieczenie skorodowanych, stalowych elementów tkwiących w blokach kamiennych lub murach ceglanych Skorodowane elementy żelazne, które powinny pozostać w strukturze muru, do których nie ma bezpośredniego dostępu, należy zabezpieczyć chemicznie preparatem Sika Ferro Gard 903. Zewnętrzną powierzchnię dostępnych elementów stalowych, należy oczyścić mechanicznie i ustabilizować roztworem taniny oraz nanieść powłokę ochronną stosowaną w zabytkowych obiektach metalowych w specjalistycznych pracowniach konserwacji dzieł sztuki. 46

47 12.Uporządkowanie terenu wokół Przedproża oraz poprawne odprowadzenie wód opadowych W celu zahamowania transportu wody opadowej i śniegu z solą w dolne, wysunięte partie kamiennego Przedproża od ulicy Długiej (fot. 78) 78 należałoby zachować lekki skos gruntu na zewnątrz, poza obszar przy/przedprożowy, uniemożliwiający gromadzenie się wody opadowej, a w szczególności śniegu na styku mur kamienny/chodnik, a także w najbliższym jego sąsiedztwie. Można także rozważyć wykonanie opaski żwirowej wraz z drenażem odbierającym wody opadowe (podłączonym do miejskiej kanalizacji) w sąsiedztwie Przedproża. Miałoby to na celu likwidację przemieszczania się wód opadowych i topiącego się śniegu z solą, w strukturę porowatego piaskowca oraz porowatych murów "piwniczki", z których woda transportowana jest także w górne i boczne partie Przedproża. Należy pamiętać, iż drobno/porowaty oryginalny piaskowiec, z którego odkuto dekoracyjne elementy Przedproża (balustrada z atlantami, latarnie, słupki, portal), są materiałem kamiennym bardziej nasiąkliwym i podatnym na wietrzenie (m.in. nietrwałe lepiszcze ilasto-żelaziste), niż materiał skalny schodów i spoczników. Konieczne jest także, zachowanie odpowiedniej szczelności, adhezji i elastyczności materiału użytego do fugowania na styku górnego spocznika i górnych schodów z: balustradą, dolną częścią portalową oraz skośnym cokołem, by woda (deszcz, śnieg) nie penetrowała przez nieszczelności - w najbardziej cenny materiał stanowiący zabytkowe elementy Przedproża. 13. Dokumentacja konserwatorska Elementem końcowym prac konserwatorsko-budowlanych powinna być dokumentacja powykonawcza, technologiczno-konserwatorska, rejestrująca przeprowadzone prace wraz z danymi technicznymi użytych materiałów i metod. 47