Badania stratygraficzne opracowanie i dokumentację fotograficzną wykonał: Marcin Pechacz

Transkrypt

1 Stratygrafia opracowań elewacji i występującego na niej detalu architektonicznego oraz opracowań kolorystycznych zachowanej oryginalnej stolarki okiennej budynku dydaktycznego szkoły przy ulicy Szprotawskiej 2 w Kożuchowie. Badania stratygraficzne opracowanie i dokumentację fotograficzną wykonał: Marcin Pechacz Zielona Góra 2010

2 Spis treści: Spis treści.str. 1 Stratygrafia budynku str. 2 Szkice elewacji i miejsca pobrania próbek..str. 4 Stratygrafia stolarki okiennej..str. 8 Załącznik 1 (badania laboratoryjne polichromii ze stolarki okiennej) str. 10 Załącznik 2 (badania laboratoryjne tynków i sztukaterii)...str. 11 1

3 Stratygrafia budynku. Budynek dydaktyczny należący do Szkoły Podstawowej nr 1 w Kożuchowie, położony przy ulicy Szprotawskiej 2 leży w strefie ścisłej ochrony konserwatorskiej, nie figuruje samodzielnie w rejestrze zabytków. Obiekt reprezentuje styl secesyjny i jako starszy od całego założenia szkoły pochodzącego z lat trzydziestych XX wieku został adaptowany do celów szkolnych około lat pięćdziesiątych XX wieku. Wcześniej według relacji osób związanych ze szkołą, w okresie po 1945 roku budynek pełnił funkcję banku oraz mieścił oddział zakładów energetycznych. Budynek jest murowany, ceglany, otynkowany. Każdą z czterech jego elewacji zdobią wykonane na tynku z odcisku ornamenty secesyjne. W południowej części zachodniej elewacji w okresie powojennym dostawiono do budynku przybudówkę znacznie zaburzającą estetykę całego obiektu (str. 5-7). Główna bryła budynku posiada zasadnicze trzy warstwy tynków. Pierwsza, najstarsza warstwa to zaprawa wapienna z kruszywem kwarcowym (próbka C, załącznik 2). Warstwa ta stanowi pierwotne opracowanie elewacji. W pobranych próbkach nie udało się na niej odnaleźć ewentualnych śladów opracowań kolorystycznych. Warstwę tą przykrywa kolejna cienka warstwa tynku o spoiwie wapienno-cementowym z niedużym udziałem drobnokrystalicznego kruszywa kwarcowego (próbka D A, załącznik 2). Tynk ten pokrywa elewację głównej bryły budynku warstwą nie przekraczającą grubości 2-3mm (omija ornamentalne zdobienia), a na przybudówce przy zwiększonym udziale kruszywa, grubiej kładziony (0,5-1 cm) stanowi pierwszą chronologicznie warstwę. Ostatnią wierzchnią warstwę występującą na całej powierzchni obiektu stanowi 2-3mm grubości zaprawa wapienna z drobnoziarnistym kruszywem kwarcowym (próbka D B, załącznik 2). Na powierzchni żadnej z powyższych warstw tynków nie udało się stwierdzić opracowań kolorystycznych. Lokalnie na obszarze głównego wejścia do budynku na wschodniej elewacji występuje przecierka z zaprawy cementowo-akrylowej wykonana współcześnie przed kilkoma laty oraz łaty w dolnej partii obiektu wykonane na bazie zapraw cementowych o zróżnicowanym czasie powstania. Wykonane z odcisku ornamentalne sztukaterie składają się zasadniczo z dwu warstw zapraw (próbka A, załącznik 2). Warstwa spodnia o dużej twardości jest przykryta 2-5 mm warstwą wierzchnią o podobnym składzie, lecz mniejszym udziale kwarcowego kruszywa. Zaprawy w obu warstwach obok zasadniczego kruszywa w postaci piasku kwarcowego 2

4 zawierają podobne mu udziałem frakcje pelitowe. Spoiwo obu zapraw jest podobne, wapienno-ilaste. Ciągnione profile gzymsów zbudowane są podobnie jak powyżej opisane ornamenty z odcisku (próbka E, załącznik 2). Jedyną różnicę stanowi kruszywo kwarcowe w zewnętrznej warstwie, którego ziarna nie przekraczają rozmiaru 0,5mm, gdy w pozostałych zaprawach obok frakcji pelitowej średnia frakcja to około 1mm. Tak ornamenty odciskane, jak i gzymsy pokrywa cienka warstwa wapiennej pobiały. Jest ona w każdym z przypadków oddzielona od powyżej opisanych oryginalnych warstw zapraw cienką czarną warstewką zanieczyszczeń, co wskazuje na jej wtórny charakter. Pobiałę najprawdopodobniej naniesiono równolegle z cementowo-wapienną warstwą tynków (pomijającą elementy zdobień, próbka D A ), dla uwydatnienia sztukaterii. Ostatnią, powierzchniową warstwę pokrywającą gzymsy i ornamenty stanowi 2-3mm grubości zaprawa wapienna z drobnoziarnistym kruszywem kwarcowym, występująca wcześniej również jako ostatnia z warstw na tynkach (próbka D B ). Tabela 1: stratygrafia elewacji. nr warstwy oznaczenie graficzne warstwy charakterystyka warstwy grubość warstwy faza chronologiczna datowanie 1 zaprawa cementowoakrylowa wsch. elew. 0,3-2cm VI po 2000r 2 zaprawy cementowe ~1cm V? (łaty) 4 wapienna zaprawa 2-3mm IV? tynkarska (baranek) pobiała na >1mm III 5 sztukateriach tynk 0,2-1cm po 1945r cementowo-wapienny 6 pustak ceramiczny - II 7 sztukaterie 1-8cm I obiekt z okresu 8 tynk o spoiwie 0,5-1cm wapiennym 9 mur ceglany - secesji, brak dokładnego datowania, przełom XIX-XXw. 3

5 Szkice elewacji i miejsca pobrania próbek. Elewacja wschodnia: 4

6 Elewacja północna: 5

7 Elewacja zachodnia: 6

8 Elewacja południowa: Na szkicach elewacji wyróżniono kolorem wtórną dobudówkę. Zaznaczono na czerwono miejsca pobrania próbek do badań laboratoryjnych: A próbka sztukaterii wykonanej metodą odcisku z formy (fragment wici roślinnej), B próbka polichromii ze stolarki okiennej, C próbka tynku, warstwa głębsza (oryginalna), D próbka tynku z dobudówki, oraz warstw powierzchniowych występujących na całości obiektu, E próbka sztukaterii, elementów ciągnionych. 7

9 Stratygrafia stolarki okiennej. W budynku zachowała się oryginalna stolarka okienna wykonana najprawdopodobniej w drewnie modrzewiowym. Jak wykazały badania pokrywających je warstw malarskich oryginalnym opracowaniem kolorystycznym była ciemna czerwień pochodząca od pigmentów żelazowych zawartych w spoiwie farby olejnej (próbka B). W późniejszym okresie stolarkę wielokrotnie odświeżano przemalowując ją wielokrotnie farbami olejnymi o białej kolorystyce. Wtórne warstwy różnią się od siebie odcieniami bieli niekiedy bardziej kremowymi, niekiedy bardziej szarymi. Różnice te są nieznaczne i mogą być zarówno wtórne, wynikające z procesów starzeniowych spoiw kolejnych warstw, jak i pierwotne wynikające z różnorodności użytych farb. Tabela 2: stratygrafia kolorystyki stolarki okiennej. nr warstwy oznaczenie graficzne warstwy charakterystyka warstwy grubość warstwy faza chronologiczna datowanie 1 farba olejno-akrylowa biała ~0,2mm VII po 2000r 2 farba olejna ~0,5mm VI? biało-kremowa 4 farba olejna biała ~0,5mm V? farba olejna ~0,2mm IV? biało-szarawa 5 farba olejna biała ~0,2mm III? 6 farba olejna biała 1-8cm II? 7 farba olejna czerwień żelazowa 8 drewno modrzewiowe - ~0,5mm I obiekt z okresu secesji, brak dokładnego datowania, przełom XIX- XXw. Stolarka opierzenia dachu nosi widoczne oryginalne opracowanie kolorystyczne farbą olejną z pigmentem w postaci czerwieni żelazowej, analogicznie do pierwotnej warstwy malarskiej na stolarce okiennej. 8

10 Przekrój przez warstwy malarskie występujące na stolarce okiennej wykonany na próbce B: rys.: E. Orłowska Widoczna na przekroju i rysunku warstwa 8 powstała poprzez wpłynięcie farb z warstw 1-6 pod podniesioną na krawędzi łuskę oryginalnej powłoki malarskiej oznaczonej nr 7. Laboratoryjne badanie próbki B w załączniku 1. 9

11 Załącznik 1 Badanie laboratoryjne warstwy czerwonej z próbki B przeprowadzone przez Panią mgr Elżbietę Orłowską: W próbce B bezpośrednio na powierzchni drewna leży gruba, czerwona, twarda warstwa ściśle związana z warstwami przemalowań. Z próbki wypreparowano fragmenty czerwieni w postaci okruchów i pasemek - w 2M NaOH warstwa nie ulega zmianom, po upływie 2 godz. lekko mięknie - po wyprażeniu pozostaje bez zmian - w 2M HCl na gorąco rozpuszcza się częściowo - z KSCN i K 4 [Fe(CN) 6 ] daje intensywne reakcje barwne charakterystyczne dla żelaza Wniosek: w warstwie obecna jest czerwień żelazowa Fe 2 O 3. 10

12 warstwa spodnia warstwa wierzchnia %ilość frakci pelitowej % ilość kruszywa próbka A % ilość węglanów stosunek spoiwa do wypełniacza Załącznik 2. Badania laboratoryjne wykonane przez mgr Elżbietę Orłowską, porównanie zapraw na podstawie próbek. Fragment sztukaterii z próbki A składa się z dwu zasadniczych warstw zapraw, z których wierzchnia jest pokryta warstwą pobiały o zmiennej grubości, oddzielonej od zaprawy cieniutką czarną warstewką, którą stanowią prawdopodobnie zanieczyszczenia. Na pobiale leży kolejna warstwa jasnoszara (próbka D). Obie główne warstwy zapraw z próbki A wyizolowano, wysuszono i zadano nadmiarem 2M HCl (reakcja burzliwa). Po 24 godzinach roztwory przesączono, sączki z zawartością wysuszono do stałej masy i wyliczono procentową ilość części nierozpuszczalnych w kwasie w procentach masowych. Pozostały po trawieniu wypełniacz próbek z dużą zawartością frakcji pelitowej przesiano przez sito o oczku 0,1mm w celu jej oddzielenia. Następnie wyliczono stosunek spoiwa do wypełniacza. Wyekstrahowany w ten sposób wypełniacz poddano obserwacjom mikroskopowym dla określenia przybliżonego składu jakościowego. Wyniki badań zestawiono w tabelii: spoiwo % ilość części nierozpuszczalnych w HCl razem w tym główny składnik wypełniacza inne składniki ilastowapiene ilastowapiene 54,6 26,1 28,5 45,4 1:0,4 60,8 25,7 35,1 39,2 1:0,5 kwarc o różnej wielkości ziaren (lecz poniżej 0,5mm), z przewagą drobnoziarnistego, średnio obtoczony kwarc o różnej wielkości ziaren (średnio 1mm) i różnym stopniu obtoczenia skalenie, fragmenty skał, biotyt, muskowit, minerały nieprzezroczyste, włókna roślinne skalenie, skupienia mikrytowe, minerały nieprzezroczyste, okruchy ceramiczne, włókna roślinne W próbkach po odsianiu frakcji pelitowej oddzielają się beżowe materiały ilaste pochodzące prawdopodobnie z gliny, która obok wapna wchodzi w skład spoiwa. W obu warstwach stanowi ono nadmiar w stosunku do kruszywa. W wierzchniej warstwie zaprawy 11

13 kruszywo ma drobniejszą granulację niż w spodniej i jest go mniej. Warstwy różnią się także nieznacznie procentową ilością wapna. Badania laboratoryjne wykonane przez dr Wojciecha Bartza, porównanie zapraw na podstawie próbek. Próbka E sztukateria elementy ciągnione. Próbka o barwie biało-szarej, zwięzła składa się z następujących warstw: - warstwa E A, podstawowa - spodnia, o obfitym i relatywnie gruboziarnistym wypełniaczu, spoiwo wapienno-ilaste, burzliwa reakcja z HCl, - warstwa E B, wierzchnia o niewielkiej miąższości, o ubogim i relatywnie gruboziarnistym wypełniaczu, spoiwo wapienno-ilaste, burzliwa reakcja z HCl, - warstwa E C, pobiała wapienna oddzielona warstewką zanieczyszczeń o niewielkiej miąższości, o relatywnie dość obfitym i drobnoziarnistym wypełniaczu. Próbka jest niejednorodna, składa się z trzech warstw, różniących się petrograficznie. Warstwa (A), posiada znaczną miąższość, jest to warstwa podstawowa, posiada obfity szkielet ziarnowy. Kolejna warstwa (B) charakteryzuje się niewielką miąższością, ostro kontaktuje z warstwą (A). Miąższość warstwy (B) waha się w granicach od 2,0 mm do 3,5 mm. Jej cechą charakterystyczną jest bardzo niewielka ilość ziaren szkieletu ziarnowego. Na warstwie (B) leży kolejna, niewielkiej miąższości warstwa, o grubości około 0,3 mm. Tu obok spoiwa występują liczne ziarna szkieletu ziarnowego, jednak mają one niewielką miąższość, poniżej 0,1 mm. Szkielet ziarnowy warstwy E A składa się z ziaren kwarcu o różnej wielkości ziaren (średnio 1mm) i różnym stopniu obtoczenia. Składniki akcesoryczne to skalenie, skupienia mikrytowe, minerały nieprzezroczyste. Sam kwarc wykazuje budowę subziarnową, również znaczna część populacji ziaren tego minerału ma charakter polikrystaliczny. Zaobserwować można drobne fragmenty prawdopodobnie łupka metamorficznego (mikowego?). Szkielet ziarnowy warstwy E B jest ubogi (mało obfity), co powoduje że spoiwo zajmuje objętość w granicach 86-90%. Szkielet ten składa się z podrzędnych ziaren kwarcu oraz dodatków akcesorycznych: skaleni, biotytu, muskowitu, minerałów nieprzezroczystych oraz fragmentów skał, w obrębie których spotyka się głownie osobniki o składzie zbliżonym do granitu. Spoiwo ma charakter mikrokrystaliczny, jest niejednorodne. Składa się z nierozróżnialnych kryształów węglanów, wykształconych pod postacią mikrytu, jest słabo przezroczyste, w większości wypadków o brunatnym zabarwieniu. 12

14 A B Obraz mikroskopowy próbki E (warstwa E A ), obserwowany przy jednym polaryzatorze (A) i dwóch, skrzyżowanych polaryzatorach (B). 13

15 A B Obraz mikroskopowy próbki E, obserwowany przy jednym polaryzatorze (A) i dwóch, skrzyżowanych polaryzatorach (B). Widoczna warstwa E A (od góry fotografii), z 14

16 gruboziarnistym wypełniaczem, warstwa E B, pozbawiona wypełniaczem i cienka warstwa E C (dół fotografii). Próbka C tynk oryginalny z głównej części budynku. Próbka o barwie biało-szarej, zwięzła, reakcja z HCl burzliwa. Skład mineralny: kwarc, skalenie, fragmenty skał, cyrkon, muskowit, staurolit, amfibol, epidot, rutyl, granat, minerały nieprzezroczyste. Kwarc wykształcony jest w postaci detrytycznych ziaren, stanowiących główny składnik szkieletu ziarnowego. Rozmiar ziaren kwarcowych zróżnicowany, największe osobniki dochodzą do około 2,0 mm, większość natomiast to osobniki o wielkości poniżej 1,0 mm. Większość ziaren wchodzących skaład szkieletu jest monokrystalicznych, natomiast osobniki polikrystaliczne, składające się z zrostów kilku mniejszych kryształów są rzadsze, spotykane przede wszystkim wśród ziaren o większych rozmiarach, przekraczających 1,0 mm. Kwarc wykształcony jest zarówno w postaci ziaren izometrycznych jak i niekiedy silnie wydłużonych, choć te ostatnie są podrzędne. Obtoczenie ziaren średnie, większość z ziaren to osobniki półostrokrawędziste do półobtoczonych czy ostrokrawędzistych. Przy jednym nikolu ziarna kwarcowe są bezbarwne i niepleochroiczne, charakteryzują się stosunkowo niskim reliefem, nie posiadają widocznej łupliwości. Przy skrzyżowanych nikolach kwarc wykazuje niskie, szare barwy interferencyjne I rzędu. Część ziaren wykazuje faliste wygaszanie światła, czy niekiedy silnie wykształconą budowę subziarnową. Wrostki innych minerałów nie występują, obecne w ziarnach jedynie submikroskopowe inkluzje ciekło-gazowe, powodujące zmętnienie ziarna. Spoiwo bardzo drobnokrystaliczne, zbudowane z węglanu wapniowego wykształconego pod postacią mikrytu, poszczególne składniki są nierozróżnialne pod mikroskopem optycznym. Mikryt wchodzący w skład spoiwa ma żółtobrunatne zabarwienie, jest słabo przezroczysty, a przy skrzyżowanych nikolach wykazuje wysokich rzędów barwy interferencyjne, maskowane przez cechy obserwowane przy jednym nikolu. Lokalnie dość mocno spękane, drobne pęknięcia są krótkie i wyklinowują się, przebiegają w różnych kierunkach, zazwyczaj pomiędzy sąsiadującymi ziarnami szkieletu ziarnowego. Stosunki procentowe w próbce: Spoiwo: ~39,5%, kwarc: ~31,5%, skalenie: ~5,5%, fragmenty skał: ~18,5%, inne: poniżej 0,5%, pory: ~4,5%. 15

17 A B Obraz mikroskopowy próbki C, obserwowany przy jednym polaryzatorze (A) i dwóch, skrzyżowanych polaryzatorach (B). 16

18 Próbka D tynk na dobudówce i wtórne warstwy tynku na całości obiektu. Próbka jest niejednorodna, składa się z dwóch warstw, różniących się petrograficznie. Warstwa spodnia tożsama z tynkiem pierwotnym na dobudówce (A), o znacznej miąższości, składa się głównie z spoiwa, w obrębie którego sporadycznie spotyka się pojedyncze ziarna szkieletu ziarnowego. Warstwa wierzchnia występująca na całej powierzchni elewacji (B) posiada podobną miąższości co warstwa (A), z którą kontaktuje ostro. Warstwa (B) posiada bardzo obfity szkielet ziarnowy, który stanowi znaczną część próbki. Warstwa (A) biało-szara o słabej zwięzłości, słabo reaguje z HCl. Skład mineralny: kwarc, skalenie, fragmenty skał, biotyt, skupienia mikrytowe, minerały nieprzezroczyste. Kwarc ma postać detrytycznych ziaren, które stanowią większość szkieletu ziarnowego, spotyka się je relatywnie rzadko, co spowodowane jest silnie rozproszonym szkieletem ziarnowym. Wielkość ziaren kwarcu nie przekracza 1,0 mm, choć tej wielkości osobniki są ekstremalnie rzadkie, przeważająca większość ziaren ma rozmiary poniżej 0,5 mm. Ziarna kwarcu w większości wypadków wykształcone są w postaci ziaren monokrystalicznych, nieliczne jedynie są polikrystaliczne, zbudowane z kilkukilkudziesięciu zrośniętych ze sobą mniejszych osobników. Forma ziaren kwarcu zwykle zbliżona jest do kształtów izometrycznych, obok nich nieco rzadziej spotyka się ziarna w różnym stopniu wydłużone. Obtoczenie ziaren kwarcu zmienne, większość z ziaren wykazuje dość dobre wyoblenie, są to osobniki głównie półobtoczone, do obtoczonych. Część ziaren charakteryzuje się gorszym wyobleniem, wykształcone są jako osobniki półostrokrawędziste do bardzo rzadkich ostrokrawędzistych. Kwarc przy jednym nikolu jest bezbarwny i niepleochroiczny, pozbawiony łupliwości, wykazuje niski relief. Przy skrzyżowanych nikolach ziarna kwarcu wykazują niskie, szare lub słomkowo szare barwy interferencyjne I rzędu. Wrostki innych minerałów w ziarnach kwarcu zasadniczo nie występują, bardzo rzadko w jego wnętrzu spotkać można drobną blaszkę miki. Natomiast bardzo często ziarna kwarcowe zamykają w swym wnętrzu submikroskopowe inkluzje ciekło-gazowe, powodujące zmętnienie kryształów. Spoiwo mieszane, cementowo-wapienne, składa się z bardzo niehomogenicznej masy drobnokrystalicznej do afanitowej. W jej obrębie obecne są skupienia submikroskopowej wielkości produktów hydratacji cementu, submikroskopowe skupienia brunatnego mikrytu, oraz liczne relikty składników cementu portlandzkiego. W miejscach gdzie dominują produkty hydratacji cementu obserwuje się typowe, niskie, szare barwy 17

19 interferencyjne, natomiast w miejscach gdzie lokują się węglany obserwuje się wyższych rzędów barwy interferencyjne. Relikty klinkieru składają się z szeregu drobnych ziaren o żółtawym zabarwieniu, będących krzemianami wapniowymi, pomiędzy którymi lokuje się całkowicie ksenomorficzny braunmileryt, o ciemnobrunatnej barwie. Tego typu zrosty polikrystaliczne mają rozmiary dochodzące do maksymalnie 0,2 mm, zwykle posiadają izometryczne kształty. Stosunki procentowe w próbce: spoiwo: ~85,5%, kwarc: ~12,0%, skalenie: poniżej 0,5%, fragmenty skał: poniżej 0,5%, inne: pon. 0,5%, pory: ~1,0% A Obraz mikroskopowy próbki D (warstwy D A ), obserwowany przy jednym polaryzatorze (A). 18

20 B Obraz mikroskopowy próbki D (warstwy D A ), obserwowany przy dwóch, skrzyżowanych polaryzatorach (B). Warstwa (B) biało-szara o słabej zwięzłości, burzliwie reaguje z HCl. Skład mineralny: kwarc, skalenie, fragmenty skał, glaukonit, muskowit, amfibol, zoizyt, minerały nieprzezroczyste. Kwarc jest to główny składnik szkieletu ziarnowego. W jego skład wchodzą ziarna o detrytycznym charakterze, których maksymalna wielkość dochodzi do około 0,6 mm. Obok ziaren dość dużych spotyka się bardzo liczne osobniki drobne, wielkości poniżej 0,1 mm, przy czym często niektóre z nich są zupełnie drobne, o rozmiarach poniżej 0,05 mm. Ziarna większe wykazują dość zmienną formę, obecne są zarówno ziarna izometryczne jak i ziarna niekiedy dość silnie wydłużone. Pod względem wyoblenia ziarna te zazwyczaj są półobtoczone lub obtoczone, obok których spotyka się mniej liczne ziarna półostrokrawędziste. W odróżnieniu ziarna bardzo drobne o wielkości poniżej 0,1 mm są zwykle izometryczne, bardzo słabo wyoblone, najczęściej półostrokrawędziste do ostrokrawędzistych. Ziarna drobne występują wyłącznie w formie monokryształów, Ziarna większe zasadniczo również tworzą ziarna monokrystaliczne, ilość zrostów ogranicza się do kilku osobników. Przy jednym nikolu ziarna kwarcowe są bezbarwne i niepleochroiczne, nie 19

21 posiadają łupliwości, wykazują niski relief. Przy skrzyżowanych nikolach obserwuje się niskie, I rzędu barwy interferencyjne, szare do słomkowo szarych. Wrostków innych minerałów w ziarnach kwarcu nie spotyka się, natomiast w jego obrębie licznie występują submikroskopowe inkluzje ciekło-gazowe, których obecność powoduje zmętnienie ziaren kwarcu. Spoiwo bardzo drobnokrystaliczne, stosunkowo jednorodne, zbudowane z drobnych kryształków węglanu wapnia, o charakterze mikrytu, zabarwione na żółto-brunatno, charakteryzuje się słabą przezroczystością. Przy skrzyżowanych nikolach uwidacznia barwy interferencyjne wysokie, IV rzędu, maskowane przez jego naturalną barwę. W obrębie szkieletu rzadko obserwuje się relikty faz cementowych. Są to polikrystaliczne skupienia wchodzące w skład klinkieru cementu portlandzkiego, praktycznie wszystkie zachowane śladowo, posiadające silnie rozmyte brzegi, wnętrza zbliżone do homogenicznych, ze słabo zaznaczoną ziarnistością, odpowiadającą budowie typowych agregatów klinkieru. Stosunki procentowe w próbce: spoiwo: ~35,5%, kwarc: ~56,0%, skalenie: ~1,0%, fragmenty skał: ~3,0%, inne: pon. 0,5%,pory: ~4,0%. A 20

22 B Obraz mikroskopowy próbki D (warstwa D B ), obserwowany przy jednym polaryzatorze (A) i dwóch, skrzyżowanych polaryzatorach (B). 21