UWARUNKOWANIA ROZWOJU RYNKU MIÊSA W POLSCE CONDITIONS OF DEVELOPMENT OF MEAT MARKET IN POLAND

Transkrypt

1 20 Ewa B¹k-Filipek STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XII l zeszyt 4 Ewa B¹k-Filipek Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie UWARUNKOWANIA ROZWOJU RYNKU MIÊSA W POLSCE CONDITIONS OF DEVELOPMENT OF MEAT MARKET IN POLAND S³owa kluczowe: uwarunkowania, rozwój, rynek miêsa Key words: conditions, development, meat market Synopsis. Rynek miêsa w Polsce nie jest jednorodny. Zmiany gospodarcze zachodz¹ce w ci¹gu ostatnich dwudziestu lat doprowadzi³y do wyraÿnego wyodrêbnienia siê rynku ywca i miêsa, a w jego obrêbie kilku subrynków: ywca wo³owego i cielêcego, ywca wieprzowego, drobiu i innych. Celem opracowania by³o okreœlenie uwarunkowañ rozwoju rynku miêsa, tj. wskazanie podstawowych obszarów, które w sposób bezpoœredni i znacz¹cy wp³ywaj¹ na sytuacjê na rynku miêsa w Polsce. Wstêp Cech¹ charakterystyczn¹ kana³ów dystrybucji na rynku produktów miêsnych jest ich skomplikowana struktura. Wynika ona g³ównie, ze specyfiki hodowli zwierz¹t rzeÿnych, wra liwych na warunki przetrzymywania, transportu i uboju. Inn¹ cech¹ determinuj¹c¹ specyfikê kana³ów dystrybucji na rynku produktów miêsnych jest du a ró norodnoœæ podmiotów bior¹cych udzia³ w obrocie towarowym. Ró norodnoœæ ta odnosi siê, zarówno do ich wielkoœci, jak i do ich form w³asnoœci i prawnych form dzia³ania. Po urynkowieniu gospodarki ywnoœciowej powsta³o wiele firm zwi¹zanych z przetwórstwem i dystrybucj¹ miêsa. Konkurencja spowodowa³a du e zró nicowanie asortymentowe oferty i zmianê pozycji konsumenta na rynku. Miêso i jego przetwory nabywane s¹ przez finalnych konsumentów za poœrednictwem ró nych kana³ów dystrybucji [K³osiewicz 1999]. Pe³ne kana³y marketingowe w sektorze gospodarki miêsnej mo na podzieliæ na dwie zasadnicze czêœci [Cholewicka-GoŸdzik 1996]: kana³y marketingowe ywca: do zak³adów przetwórczych (ubojnie, zak³ady miêsne), kana³y marketingowe gotowych produktów miêsnych, którymi trafiaj¹ przetwory miêsne do finalnych nabywców. Pierwszym ogniwem w kanale marketingowym jest chów zwierz¹t rzeÿnych. Ogniwo jest reprezentowane przez najwiêksz¹ liczbê uczestników. Znacznie mniej jest punktów skupu oraz agentów i poœredników, jak te firm realizuj¹cych skup zwierz¹t przeznaczonych na ubój. Jeszcze mniej jest ubojni i zak³adów przetwórstwa miêsnego. Pierwsze cztery ogniwa kana³u marketingowego obejmuj¹ce: rolnictwo, skup, ubojnie i przetwórstwo, mo na zaliczyæ do fazy koncentracji surowców do przetwórstwa. Natomiast ogniwa wchodz¹ce w sk³ad drugiej czêœci kompleksowego kana³u marketingowego w sektorze miêsnym, stanowi¹ podmioty realizuj¹ce dystrybucjê. Nale ¹ do nich hurtownie, podhurtownie, supersamy, megasamy, gastronomia oraz du a liczba drobnych punktów sprzeda y detalicznej. Te podmioty mo na zaliczyæ do fazy rozproszonej relatywnie skoncentrowanej poda y produktów miêsnych. Wszystkie ogniwa obrotu towarowego wp³ywaj¹ na warunki istnienia i funkcjonowania ca³ego rynku produktów miêsnych. Zachodz¹ce w nich zmiany decyduj¹ o op³acalnoœci produkcji miêsa. Zarówno rolnicy jako pierwotni producenci, jak i podmioty zajmuj¹ce siê przetwórstwem, maj¹ decyduj¹cy wp³yw na koñcowy asortyment oferowanych konsumentom produktów. Dlatego, nale y przeanalizowaæ ró ne elementy rynku, aby móc okreœliæ warunki w jakich funkcjonuje polski rynek miêsa.

2 Uwarunkowania rozwoju rynku miêsa w Polsce 21 Organizacja obrotu towarowego na rynku miêsa W sektorze miêsnym wyró nia siê w zasadzie szerokie kana³y dystrybucji, co w praktyce oznacza, e na ka dym szczeblu obrotu znajduje siê wiele podmiotów. Hodowcy zwierz¹t rzeÿnych korzystaj¹ z kilku ró nych kana³ów marketingowych, sprzedaj¹c w nich swoje zwierzêta, jako surowiec do dalszego przetworzenia. Przy wyborze kana³u marketingowego rolnicy oraz hodowcy zwierz¹t rzeÿnych niebêd¹cy rolnikami, kieruj¹ siê kilkoma przes³ankami, takimi jak: oferowana cena, warunki odbioru oraz warunki i terminy p³atnoœci. Innym sposobem dotarcia do konsumenta mo e byæ sprzeda bezpoœrednia. Zak³ady ze sprzeda ¹ bezpoœredni¹ mog¹ stanowiæ szansê dynamicznego rozwoju rzemios³a miêsnego, utrwalania tradycji wytwarzania i jej ci¹g³oœci. W przypadku sprzeda y bezpoœredniej wystêpuj¹ terytorialne ograniczenia, w zwi¹zku z tym ma ona raczej charakter lokalny. Zasadnicz¹ cech¹ sprzeda y bezpoœredniej jest sprzeda miêsa i jego przetworów bezpoœrednio konsumentowi z wyeliminowaniem poœrednictwa obrotu. Uwzglêdniaj¹c, e miêso i jego przetwory maj¹ trafiæ bezpoœrednio do konsumenta, dopuszcza siê tak e sprzeda do zbiorowego ywienia. Nale y zaznaczyæ, e w ramach sprzeda y bezpoœredniej obowi¹zuj¹ te same standardy sanitarno-weterynaryjne, ale s¹ przewidziane odstêpstwa, które uwzglêdniaj¹ m.in. wielkoœæ produkcji. Przedstawione aspekty sprzeda y bezpoœredniej wskazuj¹, e ta forma organizacji produkcji i sprzeda y w ramach sektora miêsnego uzyska³a prawne podstawy, zosta³a okreœlona i zdefiniowana. Sprzeda bezpoœrednia mo e byæ cennym uzupe³nieniem struktury bran y miêsnej. Sprzeda bezpoœrednia miêsa i jego przetworów mo e stanowiæ alternatywê dla wielu firm, pozwalaj¹c im funkcjonowaæ w ramach rynku lokalnego (powiat i powiaty przyleg³e). Ponadto, sprzeda bezpoœrednia powinna sprzyjaæ uporz¹dkowaniu rynku w Polsce, np. sprzeda y targowiskowej, która mog³aby byæ przejêta przez te zak³ady. Stwarza to mo liwoœci eliminowania szarej strefy i ucywilizowania tej formy sprzeda y. Nie nale y równie zapominaæ, e sprzeda bezpoœrednia rozszerza mo liwoœci rozwoju przedsiêbiorczoœci i stanowi wsparcie dla rozwoju ma³ych przedsiêbiorstw. Badania oceny typów kana³ów dystrybucji przeprowadzone przez Instytut Rynku Wewnêtrznego i Konsumpcji (IRWiK) wskazuj¹ jednoznacznie, e do typów kana³ów marketingowych wykorzystywanych przez firmy bran y spo ywczej, mo na zaliczyæ nastêpuj¹ce ich rodzaje [S³omiñska 1999]: w³asna sieæ dystrybucji, w³asna lub prowadzona wspólnie z innymi firmami sieæ hurtowni, sprzeda bezpoœrednia do krajowych przedsiêbiorstw detalicznych, sprzeda bezpoœrednia do zagranicznych sieci detalicznych, sprzeda bezpoœrednia wspó³praca z obcymi przedsiêbiorstwami hurtowymi (bez cash and carry), sprzeda produktów do sieci hurtowych typu cash and carry. Powy sze badania IRWiK-u wykaza³y, e przedsiêbiorstwa korzystaj¹, zarówno z w³asnych kana³ów dystrybucji, jak i z us³ug wyspecjalizowanych w sprzeda y poœredników (tj. przedsiêbiorstw hurtowych funkcjonuj¹cych w tradycyjnej formie oraz typu cash and carry, a tak e krajowych i zagranicznych detalistów). Posiadanie przez przedsiêbiorstwa w³asnych sklepów firmowych oraz w³asnych hurtowni pozostaje w œcis³ym zwi¹zku z bran ¹ przetwórstwa, w której przedsiêbiorstwo dzia³a. Najczêœciej w³asnymi sklepami firmowymi i w³asnymi hurtowniami dysponuj¹ producenci z bran przetwórstwa miêsa i mleka. W przedsiêbiorstwach bran y miêsnej przewa aj¹ bardzo dobre i dobre oceny u ytecznoœci wykorzystywanych kana³ów dystrybucji (rys. 1). Konsekwencj¹ rozproszenia uczestników kana³ów dystrybucji w bran- y miêsnej i zwi¹zanego z tym wyd³u ania siê kana³ów, jest brak mo liwoœci kontrolowania dostarczenia produktu do finalnego nabywcy oraz utrudnione jest pozyskiwanie zwrotnych informacji rynkowych. Rosn¹ca konkurencja rodzi potrzebê okreœlenia miejsca i pozycji produktów firmy, wobec produktów konkurentów, zbadania intensywnoœci dystrybucji produktów firmy oraz mo liwoœci kszta³towania za poœrednictwem kana³ów dystrybucji wizerunku produktu na rynku. GREUD QLHGRVWDWHF]QH Z \VWDUF]DM FD EDUG]RÃGREUD UDF]HMÃVáDED Rysunek 1. Ocena u ytecznoœci wykorzystywanych kana³ów dystrybucji przez przedsiêbiorstwa bran y miêsnej ród³o: opracowanie w³asne na podstawie [

3 22 Ewa B¹k-Filipek Funkcjonuj¹ce kana³y nie zawsze s¹ w stanie spe³niæ te potrzeby, co staje siê powodem konfliktów w kanale, chocia mo e sk³oniæ producentów do wiêkszej aktywnoœci w kreowaniu nowych, doskonalszych rozwi¹zañ w systemach sprzeda y. Przewaga na rynku miêsa i przetworów miêsnych, tzw. kana³ów konwencjonalnych (tzn. takich, w których ogniwa uczestnicz¹ce w kana³ach kieruj¹ siê przede wszystkim w³asnymi odrêbnymi celami i realizuj¹ w³asne zadania) wywo³uje wiele negatywnych konsekwencji w dzia³alnoœci kana³ów dystrybucji. Przyczyny takiego stanu rzeczy mo na upatrywaæ w istniej¹cych strukturach produkcyjnych Tabela 1. Liczba zwierz¹t gospodarskich stan w czerwcu L ata Liczba zwierzat gospodarskich [tys. szt] chlewna o gó³em w tym: o gó³em w tym: krowy lochy drób kurzy konie 5483, , , , 2 316, , , , , , 4 300, , , , , , 4 331, , , , , , 8 323, , , , , , 8 286, , 9 ród³o: U ytkowanie gruntów Tabela 2. Produkcja miêsa w Polsce w latach - P rodukcja Produkcja miêsa [kg/ha UR] ywiec w wadze ywej, w tym: 295, 4 316, 7 320, 1 308, 0 37, 6 43, 3 43, 5 44, 7 cielêta 3, 9 3, 8 3, 8 4, 1 chlewna 159, 7 174, 0 171, 6 153, 7 0, 3 0, 3 0, 3 0, 3 Wprzeliczeniu na miêso (³¹czni e z t³uszczami i podrobami), w tym: 224,1 242, 0 243, 3 232, 2 miêso i t³uszcze 212, 9 229, 8 231, 0 220, 1 wo³owe 19, 7 22, 7 22, 8 23, 4 cielêce 2, 3 2, 3 2, 3 2, 4 wieprzowe 124, 6 135, 7 133, 8 119, 9 baranie 0, 1 0, 1 0, 1 0, 2 ród³o: Rocznik Statystyczny Tabela 3. Wartoœæ produkcji ywczego (ceny bie ¹ce) Wyszczególnienie Artyku³y spo ywcze i napoje Miêso œwie e i wyroby z miêsa spo- sprzedanej przemys³u Produkcja sprzedana przemys³ u spo ywczego [mln z³] , , , , , , , , 0 W odsetkach wartoœci sprzedanej wyrobów przemys³owych ogó³em Artyku³y spo ywcze i napoje Miêso œwie e i wyroby z miêsa 19,4 18, 8 18, 8 19, 4 4,8 4, 6 4, 5 4, 8 tej bran y oraz zasiêgu terytorialnym jej sprzeda y, który znacznie czêœciej ni w przypadku innych bran ma charakter lokalny b¹dÿ regionalny. Odpowiedzi¹ na nie s¹ ró ne formy wspó³pracy podejmowane przez uczestników kana³ów, np. tworzenie grup producenckich przez producentów ywca wieprzowego lub wo³owego. Wszystko to ma na celu uzyskiwanie ró norodnych korzyœci, g³ównie p³yn¹cych z ekonomii skali. Zmiany w produkcji i spo yciu Produkcja miêsa w Polsce zale y w du ej mierze od pog³owia zwierz¹t gospodarskich (tab. 1 i 2). Po wejœciu Polski do Unii Europejskiej (w latach - ) nast¹pi³ wzrost pog³owia byd³a. W 2009 roku odnotowano spadek pog³owia. W przypadku pog³owia trzody chlewnej sytuacja by³a inna. Wzrost odnotowano tylko w okresie dwóch lat po akcesji, natomiast od r. Na pozosta³ych rynkach ywca mia³y miejsce wahania w liczbie zwierz¹t. Zmiany w liczbie zwierz¹t gospodarskich odbi³y siê na wielkoœci produkcji miêsa ogó³em. Ogólnie produkcja miêsa spad³a o blisko 5%. Sytuacja w produkcji poszczególnych rodzajów miêsa by³a ró na: miêsa wo³owego wzros³a o 2,6%, natomiast spad³a znacz¹co produkcja miêsa wieprzowego o 10,4%. W analizowanym okresie odnotowano systematyczny wzrost wartoœci produkcji sprzedanej przemys³u spo ywczego wyra ony w cenach bie ¹cych (tab. 3). W latach - wyniós³ on odpowiednio (w stosunku do analogicznego okresu roku ubieg³ego): 6,5, 12,4 i 10,8%. W roku zwiêkszy³ siê tak e udzia³ wartoœci produkcji sprzedanej miêsa i wyrobów z miêsa w wartoœci sprzedanej wyrobów przemys³owych ogó³em i wyniós³ 4,8%, tj. osi¹gn¹³ poziom z roku.

4 Uwarunkowania rozwoju rynku miêsa w Polsce 23 Tabela 4. Przeciêtne ceny skupu produktów zwierzêcych w latach - ywiec rzeÿny Œrednie ceny skupu [z³/kg] Byd³o 4,05 4,04 3,94 4,03 Cielêta 9,77 10,21 8,59 7,60 Trzoda chlewna 3,82 3,56 3,46 4,01 Owce 6,83 6,35 6,09 5,82 Konie 6,04 6,15 6,14 5,90 Drób 3,14 2,76 3,52 3,46 W\ Và SURGXNW\ ÃXERMXÃE\ GáDÃLÃFLHO W SURGXNW\ ÃXERMXÃWU]RG\ ÃFKOHZQHM PL VRÃGURELRZH Z GOLQ\ Rysunek 2. Produkty miêsne przemys³u spo ywczego Wielkoœæ produkcji miêsa i produktów z miêsa wyra ona w tys. ton w latach - by³a w miarê stabilna. Najwiêksz¹ produkcjê odnotowano w przypadku miêsa drobiowego oraz produktów uboju trzody chlewnej, chocia ta ostatnia wielkoœæ uleg³a obni eniu w roku o 16,5% w stosunku do roku poprzedniego (rys. 2). Jednym z najwa niejszych elementów rynku, który w sposób istotny wp³ywa na warunki jego rozwoju, s¹ ceny. Ceny skupu na rynku rolnym s¹ czynnikiem warunkuj¹cym utrzymywanie odpowiedniego pog³owia zwierz¹t, a ich zmiany powoduj¹ zmiany w poda y i produkcji miêsa (tab. 4). Ceny skupu na rynku ywca wzros³y w momencie wejœcia Polski do Unii Europejskiej w sposób gwa³towany, co nazwano nawet szokiem cenowym. W latach nastêpnych uleg³y obni eniu, jednak epozosta³y na poziomie wy szym ni by³ notowany w okresie przedakcesyjnym. Wartoœæ skupu jest wypadkow¹ dwóch wielkoœci: iloœci skupionych produktów i ich cen skupu (tab. 5). W zwi¹zku ze zmniejszaj¹cym siê pog³owiem zwierz¹t i spadkiem ich cen zmniejszy³a siê tak e wartoœæ skupu. Dotyczy³o to wszystkich rodzajów ywca, z wyj¹tkiem ywca drobiowego, którego wartoœæ skupu w 2009 roku wzros³a o blisko 12% w stosunku do roku poprzedniego. Spo ycie miêsa wp³ywa bezpoœrednio na Tabela 5. Wartoœæ skupu produktów zwierzêcych Wyszczególnienie Rysunek 3. Spo ycie miêsa i podrobów w przeliczeniu na 1 mieszkañca w Polsce w latach - produkcjê i poda miêsa. Spo ycie miêsa i podrobów ros³o w latach - i wynios³o 77,6 kg na osobê w roku. W roku nast¹pi³ spadek spo ycia per capita, który wyniós³ ok. 3% w stosunku do roku poprzedniego. Zmniejszy³o siê spo ycie zarówno miêsa wo³owego jak i wieprzowego, przy nieznacznym wzroœcie spo ycia miêsa drobiowego (rys. 3). Obroty w handlu zagranicznym s¹ tak e elementem wp³ywaj¹cym w sposób zasadniczy na warunki op³acalnoœci na rynku miêsa w Polsce (tab. 6). Nale y zauwa yæ, e w ca³ym analizowanym okresie - saldo obrotów w handlu zagranicznym by³o ujemne, natomiast saldo obrotów w handlu zagranicznym zwierzêtami ywymi i produktami pochodzenia zwierzêcego w tym okresie by³o dodatnie. By³o to spowodowane systematycznie rosn¹c¹ wartoœci¹ eksportu, przy relatywnie niewielkiej, chocia te rosn¹cej, wartoœci importu. NJPLHV]ND FD Skup produktów [mln z³] Ogó³em 30948, , , , 5 Produkty zwierzêw ce, tym: 22386, , , , , , , , 1 cielêta 157, 6 171, 7 140, 0 110, 7 chlewna 7429, , , , 5 14, 2 13, 3 14, 3 10, 3 konie 125, 5 110, 9 100, 6 86, 4 drób 4109, , , , 1 PL VRÃLÃSRGURE\ Z LHSU]RZ H GURELRZ H PL VR ZRáRZH

5 24 Ewa B¹k-Filipek Tabela 6. Obroty handlu zagranicznego wyrobami przemys³u spo ywczego W yszczególnienie Obroty handlu zagranicznego [mln z³ ] Import, w tym: , , , , 3 zwierzêta ywe i produkty pochodzenia zwierzêcego 4960, , , , 0 Eksport, w tym: , , , , 1 zwierzêta ywe i produkty pochodzenia zwierzêcego , , , , 9 Saldo obrotów w handlu zagranicznym , , , , 2 Saldo obrotów w handlu zagranicznym zwierzêtami ywym i produktami pochodzenia zwierzêcego , , 9 Podsumowanie Poszczególne obszary rynku wymienione i omówione w artykule wskazuj¹ w sposób jednoznaczny na cechy charakterystyczne rynku ywca i miêsa. Rynek miêsa w Polsce jest niejednorodny, ró ni siê wielkoœci¹ wyra on¹, zarówno w jednostkach naturalnych, jak i w wartoœci pieniê nej. Ró na jest wielkoœæ spo ycia poszczególnych rodzajów miêsa i ró ne zmiany zachodz¹ w tym zakresie: wzrasta spo ycie, a co za tym idzie i produkcja miêsa drobiowego, natomiast spada nadal miêsa wo³owego i waha siê miêsa wieprzowego, którego jednak pozycja dominuj¹ca w spo yciu jest na polskim rynku nadal niezagro ona. Du e znaczenie odgrywa sytuacja w handlu zagranicznym. Saldo handlu zagranicznego w sprzeda y zwierz¹t ywych i miêsa jest dodatnie od wielu lat, co daje mo liwoœci utrzymania w miarê stabilnej sytuacji we wszystkich krajowych segmentach rynku miêsa. Istotne znaczenie dla polskiego rynku miêsa mia³o wst¹pienie Polski do UE i korzystanie z pomocy, zw³aszcza dla producentów wo³owiny. Akcesja Polski do Unii Europejskiej spowodowa³a tak e podwy szenie cen skupu, co zwiêkszy³o op³acalnoœæ produkcji poszczególnych rodzajów ywca i miêsa. Literatura Cholewicka-GoŸdzik K. (red.) 1996: Marketing w agrobiznesie. Wyd. FAPA, Warszawa, s Por. Bowersox D., Cooper N. 1992: Strategic Marketing Channel Management. Mc-Graw-Hilly, New York. K³osiewicz U. 1999: Wspó³praca przedsiêbiorstw przemys³u spo ywczego z przedsiêbiorstwami handlowymi. Marketing i Rynek, nr 4, s. 27. Rocznik Statystyczny Rolnictwa : GUS, Warszawa. S³omiñska B. 1999: Ocena kana³ów dystrybucji artyku³ów przemys³u spo ywczego. Marketing i Rynek, nr 3, s. 21. U ytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pog³owie zwierz¹t gospodarskich w 2009 roku. 2009: GUS, Warszawa. [ Summary Meat market in Poland is not homogeneous. Economic changes occurring in the last twenty years have led to a clear separation of livestock and meat market, and within it several sub-markets: - live bovine animals - pigs - poultry and others. In this study, identified the main areas that contribute directly and significantly to the meat market situation in Poland, and the changes in these areas can result in the development or stagnation in the market. Adres do korespondencji: dr in. Ewa B¹k-Filipek Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu ul Nowoursynowska Warszawa tel. (22) ewa.bak.filipek@wp.pl