KOMUNIKACJA W KSZTAŁCENIU

Transkrypt

1 A KOMUNIKACJA W KSZTAŁCENIU Komunikacja interpersonalna, rozumiana zarówno jako zachowania werbalne jak i niewerbalne, zachodzi nieustannie - każda sytuacja społeczna implikuje proces nadawania i odbierania różnych informacji. Nie wypowiadając ani słowa, ciało nieustannie emituje sygnały, które wyrażają samopoczucie, nastawienia, postawy etc. Komunikacja niewerbalna jest wielokanałowym procesem przebiegającym spontanicznie, obejmującym subtelne nielingwistyczne zachowania, dokonującym się w sposób ciągły i, w dużej mierze, bez udziału świadomości. Nawet jeżeli człowiek zdaje sobie sprawę z emitowania poprzez własne ciało określonych sygnałów niewerbalnych, to w niewielkim jedynie stopniu potrafi sprawować kontrolę nad tym procesem. Oto przykład: uczuciu silnego niepokoju, zdenerwowania często towarzyszy drżenie rąk. Pomimo usilnych starań,człowiek nie może tego powstrzymać, dokonuje się ono wbrew jego woli. Innym przykładem jest zmiana wielkości źrenic - dokonuje się bez udziału jego świadomości i nie sprawuje on nad nią żadnej kontroli. Podobnie jest w przypadku głosu - pomimo zaangażowania całej siły woli, ekspresja wokalna wciąż pozostaje poza jego kontrolą. Głos najwierniej wyraża stany emocjonalne, najszybciej zdradza smutek czy przygnębienie, uznaje się go za najbardziej "dziurawy" kanał. Ale na przykład twarz - "największy niewerbalny kłamca" - w dużej mierze podlega wolicjonalnej kontroli. Potrafi sprawić, by jego twarz wyrażała uśmiech, zdziwienie czy oburzenie. Poszczególne kanały ekspresji niewerbalnej, można podzielić na dwie grupy: ruchy ciała zależności przestrzenne Do pierwszej grupy - ruchy ciała - zalicza się: mimikę, kontakt wzrokowy, gesty, pozycję ciała, dotyk. Zależności przestrzenne natomiast to po prostu dystans, jaki utrzymujemy z rozmówcą w czasie interakcji. Mimika Twarz jest najbardziej ekspresyjną częścią ciała - odzwierciedla szybko zmieniające się nastroje, reakcje na wypowiedzi i zachowania rozmówcy. Wyraża przede wszystkim uczucia i emocje. Niektóre obszary twarzy są bardziej ekspresyjne niż inne. Bardzo wymowne są okolice brwi: całkowicie podniesione wyrażają niedowierzanie, podniesione do połowy - zdziwienie, stan normalny - bez komentarza, do połowy obniżone - zakłopotanie, całkowicie obniżone - złość. Podobną siłę ekspresji ma okolica ust. Zmiana położenia kącików ust wyraża stany od zadowolenia - podniesione, do przygnębienia - opuszczone. Zmiana w zakresie mimiki podlega w dużej mierze świadomej kontroli. Poprzez kontrolowanie i panowanie nad mięśniami twarzy, ukrywamy niestosowne lub nieakceptowane przez otoczenie reakcje Dzięki stosowaniu tzw. technik kierowania mimiką, możemy osiągać następujące efekty: intensyfikować emocje deintensyfikować emocje

2 neutralizować emocje maskować emocje Kontakt wzrokowy Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach przez ok. 43% czasu. Zasadniczą funkcją kontaktu wzrokowego jest przekazywanie komunikatów relacyjnych. Co to oznacza? Ogólnie można powiedzieć, że patrzenie na inną osobę jest wyrazem zainteresowania a jednocześnie przejawem pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na to zainteresowanie. Na przykład podczas rozmowy kwalifikacyjnej kandydat usiłuje nawiązać dobry kontakt wzrokowy z rozmówcą by poprzez ten kanał wyrazić swoją wiarygodność, kompetencję, zainteresowanie firmą. Jeżeli rozmówca jest zainteresowany kandydatem, będzie skłonny pozytywnie odpowiadać na jego próby nawiązania kontaktu wzrokowego. Inną ważną funkcją kontaktu wzrokowego jest redukowanie rozproszenia. W celu zwiększenia koncentracji uwagi, ograniczamy ilość odbieranych bodźców. Kanał wzrokowy jest jedną z dróg dostarczania bodźców, a zatem koncentrując myśli na pewnym zdarzeniu, przypominając sobie jakieś szczegóły, zastanawiając się nad odpowiedzią ograniczamy kontakt wzrokowy. Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również: zmianę wielkości źrenic (2-8 mm), wskaźnik mrugania (zwykle co 3-10 sek.), stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek), wyraz oczu - tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie. Dotyk Z powodu konotacji z seksem i agresją dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania. Dlatego istnieją określone normy społeczne, które regulują akceptowany obszar i liczbę dotyków w zależności od charakteru związku interpersonalnego. Istnieje szereg sytuacji, w których kontakt cielesny jest akceptowany, np. w sporcie, podczas tańca, podczas badania lekarskiego, w czasie składania życzeń. We wszystkich tych sytuacjach obowiązują inne reguły, ale wspólnym mianownikiem jest brak związku pomiędzy dotykiem i poczuciem intymności. Wymienione rodzaje dotyku stanowią bowiem przykłady dotyku funkcjonalnego. Najważniejsze funkcje komunikacyjne dotyku to: wspieranie/ pocieszanie, funkcja afiliacyjna, funkcja władzy Przekazy dotykowe są szczególnie skuteczne w dostarczaniu pocieszenia osobom potrzebującym psychicznego wsparcia. Poprzez dotyk najlepiej dokonuje się transmisja uczucia sympatii, zrozumienia, współczucia. Bardzo ważna jest rola dotyku w relacjach rodzice-dzieci. Dotyk odgrywa ogromnie ważną rolę w kształtowaniu bliskich relacji. Przekaz zawarty w dotyku zależy jednak od rodzaju relacji. W bliskich związkach dotyk komunikuje sympatię, życzliwość, wsparcie, etc. Z drugiej strony w relacji np. z szefem jest wskaźnikiem władzy, dominacji i statusu. Gesty Kiedy mówimy nieustannie poruszamy rękami, głową ale też całym ciałem. Ruchy te są

3 skoordynowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania się. Kiwanie głową jest dość specyficznym rodzajem gestu i odgrywa dwie zasadnicze funkcje: po pierwsze działa jako wzmocnienie, nagroda i zachęta dla rozmówcy do kontynuowania wypowiedzi po drugie- służy synchronizacji interakcji - kilkakrotne kiwnięcie głową (seria) oznacza brak zgody i chęć zabrania głosu. Gesty, w zależności od pełnionej funkcji, dzielimy na: emblematory (niewerbalne substytuty konkretnych słów, np. znak słuchawki; znak ilustrujący, że czas minął) afektatory (niewerbalne zachowania, które odzwierciedlają intensywność odczuwanych emocji, np. skrzyżowanie nóg czy rąk, częste zmiany postawy ciała) ilustratory (niewerbalne zachowania, które służą uplastycznieniu wypowiedzi, np. opowiadając o małym dziecku gestykulujemy by dokładniej, wierniej opisać jego małe paluszki, rączki etc. ) regulatory (niewerbalne zachowania, które pomagają synchronizować przebieg rozmowy, np. zmiana postawy i ułożenia ciała, skinienie głową) adaptatory (zachowania niewerbalne, które służą zaspokojeniu określonych potrzeb psychicznych lub fizycznych, np. obgryzanie paznokci jako przejaw zdenerwowania, kręcenie się na krześle jako przejaw zniecierpliwienia. Jako ciekawostkę warto podać, że kiedy ujawniamy informacje nt. wewnętrznych stanów, np. opowiadamy o swoich przeżyciach, wówczas najczęściej dotykamy lewej strony naszego ciała. Kiedy natomiast doświadczamy obawy w związku z nawiązaniem kontaktu z nową osobą, najczęściej dotykamy prawej części naszego ciała.) Pozycja ciała Sposób siedzenia czy stania ujawnia informacje nt. naszego samopoczucia. Jednym z komunikatów emitowanych przez postawę ciała jest stan napięcia psychicznego. Świadczą o nim znaki statyczne (stopy ściśle przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do ciała, zaciśnięte dłonie) oraz kinezyczne (ciągłe poruszanie stopami, rękami, kręcenie głową). Za pomocą postawy ciała komunikujemy również nasze nastawienie wobec rozmówcy. Bezpośrednie ustawienie ciała ułatwiające kontakt wzrokowy, wychylenie ciała do przodu, dotykanie jest wyrazem pozytywnego nastawienia do rozmówcy. Wyrazem sympatii dla rozmówcy jest podobna/ lustrzana pozycja ciała. Zachowania przestrzenne Wyróżnia się cztery strefy używane przez nas nieświadomie podczas interakcji z innymi ludźmi. Są to: strefa intymna (0-45cm), strefa osobista ( cm), strefa społeczna (1,2-3,6 m), strefa publiczna (3,6-6m). B Pod względem reakcji nauczycieli na zachowania uczniów można wyróżnić dwie skrajnie różne grupy: nauczycieli " akceptujących " i " nieakceptujących ". U bardzo krytycznych i osądzających nauczycieli okno zachowań nie do przyjęcia jest duże. Nauczyciele tacy sądzą, że

4 ciągle oceniając i krytykując, muszą skupić ucznia na jego słabościach i błędach. Są przekonani, że jeśli uczeń ma się zmienić to bodziec musi przyjść z ich strony, bo uczniowie nie mają motywacji do samoistne poprawy. Prawda jest jednak taka, że nadmiar negatywnych ocen nie wywołuje zmian, lecz je tłumi. Na takich nauczycieli wielu uczniów reaguje obronnie; buntują się i mszczą, prowokują żeby stwierdzić, jak daleko mogą się posunąć. Określają nauczyciela mianem"sztywniak", ważniak. Oto przykładowa opinia ucznia: " Nienawidzę ćwiczeń z tą nauczycielką. Czuję się jak insekt pod mikroskopem. Tak bardzo się boję, bym nie zrobił nic złego, że cały czas jestem napięty i mylę się w najprostszych sprawach. Potem wściekam się z tego powodu. Nie sądzę, by Panią można było w jakikolwiek sposób zadowolić. To jest po prostu niemożliwe. Nauczyciele akceptujący są bardziej elastyczni. Istnieje więcej zachowań, które są w stanie tolerować. Mniej osądzają i mniej narzucają swoją wersję tego, co dobre i złe. Są bardziej akceptowani, bo nikt z nas nie lubi być ciągle osądzany i źle oceniany. JĘZYK AKCEPTACJI - KONSTRUKTYWNA POMOC UCZNIOWI 1.Bierne słuchanie. Uczeń chce być wysłuchany. Słuchanie, bez przerywania zachęca do dalszego mówienia. Nie może mówić o tym co go trapi, jeśli mu ciągle przerywamy. Milczenie pozwala uniknąć blokad. 2. Odpowiedzi potakujące. Są sygnałem, że śledzimy tok wypowiedzi ucznia z uwagą. Mogą być bezsłowne i słowne-np: skinienie głową, uśmiech, powiedzenie: " aha "," no tak ", " hm ". 3. " Otwieracze " Sposoby dodatkowego zachęcania, aby uczeń mówił dalej. np.:" to ciekawe, mów dalej ", widzę,że bardzo to przeżywasz ", " czy chcesz coś więcej na ten temat powiedzieć?". 4. Aktywne słuchanie Polega na wysyłaniu wypowiedzi zwrotnych do ucznia." O ile dobrze cię zrozumiałem.", " Jeśli dobrze rozumiem, to.. "," To znaczy, że.." " Niepokoisz się, że"...dzięki takim wypowiedziom sprawdzamy, czy początkowa wypowiedź ucznia nie była " zaszyfrowana ", co często się zdarza, bo uczeń nie wie czy może powiedzieć wprost o tym, co go trapi. Zachęcamy też do dalszego mówienia dostarczając dowodu, że go rozumiemy.często na końcu rozmowy okazuje się co naprawdę przeżywa uczeń. JĘZYK NIEAKCEPTACJI - 12 BLOKAD WG GORDONA 1.Rozkazywanie, kierowanie, komenderowanie, polecanie (weź się do roboty). 2.Ostrzeganie, groźba (nie możesz marzyć o dobrych stopniach). 3.Moralizowanie (powinieneś), (twoim zadaniem jest nauka). 4.Doradzanie, sugerowanie rozwiązań(musisz lepiej zaplanować dzień, wtedy wszystko się uda). 5.Pouczanie, wykład (pamiętaj, że na poprawienie masz tylko tydzień).

5 6.Osądzanie, krytykowanie, potępianie (jesteś po prostu leniwy). 7.Obrzucanie wyzwiskami, wyśmiewanie, ośmieszanie (zachowujesz się jak pierwszoklasista). 8.Interpretowanie, analizowanie (starasz się wykręcić od obowiązków). 9.Chwalenie, wydawanie ocen ( jesteś zdolny i dasz sobie z tym radę). 10.Uspakajanie, okazywanie współczucia (miałem takie same problemy). 11.Indagowanie, przesłuchiwanie (ile czasu na to poświęciłeś, dlaczego tak długo czekałeś?) 12.Odwracanie uwagi, zmiana tematu (porozmawiajmy o czymś przyjemniejszym). C Jedną z najtrudniejszych rzeczy dla nauczycieli (i dla innych) jest zrozumienie, że można drugiemu człowiekowi pomóc tylko słuchając go. Doświadczenie psychologów mówi, że słuchanie człowieka znajdującego się w trudnej sytuacji stanowi zaproszenie, by mówił, co go trapi; pomaga człowiekowi, który ma problemy pogłębić dokonane odkrycie; mówi o naszej gotowości przyjścia mu z pomocą oraz informuje go o naszej akceptacji tego, jaki jest, z jego kłopotami. Jesteśmy w błędzie, jeśli sądzimy, że nasza pomoc powinna polegać na mówieniu, pocieszaniu, okazywaniu współczucia, wspólnym analizowaniu, podawaniu rozwiązania ocenianiu i osądzaniu. Okazuje się, że jednym z najlepszych sposobów przyjścia z pomocą ludziom znajdującym się w trudnym położeniu jest po prostu być z nimi i ich słuchać. Z uczniami sprawa przedstawia się podobnie Bierne słuchanie Niemówienie niczego oznacza w gruncie rzeczy akceptację. Milczenie bierne słuchanie jest niezwykle ważnym komunikatem bezsłownym, który może sprawić, że uczeń poczuje się naprawdę zaakceptowany i to zachęci go do dalszego otwarcia się i szczerej rozmowy z nauczycielem. Uczeń na ogół nie mówi o swoich problemach i o tym, czy się martwi, jeśli słyszy o nich z ust nauczyciela i w wersji nauczyciela. Rola odpowiedzi potakujących Uczniowi bardzo potrzebny jest komunikat, że jest on naprawdę słuchany, z życzliwym zainteresowaniem, bez interpretacji jego słów czy problemów, przynajmniej dopóki nie skończy mówić o swoim problemie. Sygnały słowne w rodzaju hm, aha, no tak, jasne, mogą utwierdzić ucznia w przekonaniu, że nauczyciel słucha go z uwagą i zainteresowaniem. Rola otwieraczy Niekiedy uczniowie potrzebują dodatkowej zachęty, by mówić dalej, wejść w problem głębiej, a nawet zacząć. Przesłania takie nazywamy otwieraczami. Są to pytania lub uwagi, które nie zawierają żadnej oceny tego, o czym się mówi np. Wygląda na to, że to bardzo przeżywasz, Czy chcesz o tym porozmawiać? itp. Mogą spowodować, że uczeń będzie mówił otwarcie wierząc w chęć pomocy osoby słuchającej. Aktywne słuchanie, odpowiedzi zwrotne Milczenie, odpowiedzi potwierdzające, otwieracze mają pewne ograniczenia: pozostawiają niewiele miejsca na współdziałanie całą pracę wykonuje mówiący, który w dodatku nie może się dowiedzieć czy nauczyciel rzeczywiście go rozumie; wie tylko, że go słucha. Takie odpowiedzi często uniemożliwiają pogłębienie i odejście od powierzchni problemu ku jego przyczynom i związanym z nimi odczuciom. Uczeń może również nie wiedzieć, czy

6 nauczyciel akceptuje jego i jego komunikat. Wie tylko, że został wysłuchany. Słuchanie bierne nie przekonuje mówiącego, że słuchacz go rozumie. Skuteczne słuchanie wymaga dużo większego współdziałania, jest to taki sposób słuchania, który zapewnia zrozumienie tego, co uczeń ma do powiedzenia. Aktywne słuchanie, będące przeciwieństwem słuchania biernego, zakłada współdziałanie z uczniem, dostarczając mu zarazem dowodu, że nauczyciel go rzeczywiście zrozumiał. Aby aktywne słuchanie było skuteczne, nauczyciele muszą spełniać kilka warunków, bez których mogą wydać się nieszczerymi manipulatorami, a ich naprawdę aktywne słuchanie będzie odbierane przez uczniów jako mechaniczne, nienaturalne i drętwe. 1. Nauczyciel musi głęboko ufać, że uczniowie mimo wszystko są zdolni do rozwiązywania swych problemów. Jeśli uczniowie nie potrafią szybko znaleźć rozwiązań, kluczą i nie mogą dojść do żadnych wniosków, nauczyciele musza wierzyć w sens samego procesu poszukiwania i pamiętać, że celem aktywnego słuchania jest ułatwienie rozwiązania a sam proces może trwać bardzo długo. 2. Nauczyciel musi umieć rzeczywiście przyjmować uczucia wyrażane przez ucznia, niezależnie od tego, jak bardzo będą się one różnić od uczuć, które jego zdaniem powinni mieć uczniowie. Jeśli uczucia te mogą być wyrażone w sposób otwarty, przeanalizowane i ujawnione, oznacza to dla ucznia uwolnienie się od ciążącego brzemienia. 3. Nauczyciel musi pamiętać, że uczucia przemijają, istnieją tylko w danej chwili. Aktywne słuchanie pomaga uczniom przejść od jednego chwilowego uczucia do innego; uczucia zostaną unieszkodliwione, rozproszone i uwolnione. To przejdzie odnosi się do większości ludzkich uczuć. 4. Nauczyciel musi chcieć pomóc uczniom w rozwiązywaniu ich problemów i znaleźć na to czas. 5. Nauczyciel musi towarzyszyć uczniowi przeżywającemu ciężkie chwile, zachowując jednak odrębną tożsamość i nie dając się złapać w sieć ucznia do tego stopnia, iż groziłoby to utratą tożsamości. Dlatego nauczyciel musi przeżywać uczucia ucznia, jak gdyby były one jego własnymi uczuciami, nie może jednak pozwolić na to, aby rzeczywiście się nimi stały (i zmąciły mu spokój). 6. Nauczyciele powinni pamiętać, że uczniowie rzadko zaczynaj od rzeczywistego problemu. Aktywne słuchanie pomaga im wyjaśnić sytuację i pogłębić widzenie oraz oderwać się od fazy wstępnej. Nauczyciele, którzy czują się skrępowani życiowymi, trudnymi problemami uczniów mimo woli to ujawniają. Lepiej wówczas powiedzieć: Czuję się skrępowany i zaproponować uczniowi skontaktowanie go z kimś innym, kto byłby lepiej zorientowany i łatwiej przyjmował życiowe problemy uczniów. 7. Nauczyciele muszą szanować prywatność i poufny charakter wszystkiego, co uczeń mówi o sobie i swoim życiu. Zbyt często nauczyciele plotkują na temat uczniów i otwarcie dyskutują o dotyczących ich sprawach. Jest to element przekreślający zaufanie i pomoc dla ucznia ze strony nauczyciela. Aktywne słuchanie jest bardzo ważną metodą zastosowania całego zespołu wiadomości na temat uczniów, ich problemów i roli nauczyciela jako osoby pomagającej. Literatura: - Thomas Gordon Wychowanie bez porażek w szkole - Adele Faber, Elaine Mazlish Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do

7 nas mówiły. - L. Grzesiuk, E. Trzebińska - " Jak ludzie porozumiewają się"warszawa Hanna Rylke - "W zgodzie z sobą i z uczniem