DO PREZESA I CZŁONKÓW TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ UWAGI NA PIŚMIE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Transkrypt

1 Warszawa, dnia 5 października 2015 r. DO PREZESA I CZŁONKÓW TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ UWAGI NA PIŚMIE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ przedkładane na podstawie art. 23 Statutu Trybunału Sprawiedliwości w postępowaniu o wydanie orzeczenia wstępnego w sprawie C-301/15 Soulier i Doke (sąd krajowy: Conseil d'état Francja) Pełnomocnik Rzeczypospolitej Polskiej: Bogusław Majczyna Adres do doręczeń: Ministerstwo Spraw Zagranicznych al. J. Ch. Szucha Warszawa POLSKA

2 Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke 2 I. STAN FAKTYCZNY I PYTANIE PREJUDYCJALNE 1. Wniosek o wydanie przez Trybunał Sprawiedliwości orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sprawie C-301/15 Soulier i Doke został złożony przez sąd francuski (Conseil d'état) rozpoznający powództwo o stwierdzenie nieważności dekretu dotyczącego cyfrowego wykorzystania niedostępnych książek XX wieku. 2. Skarżący podnoszą, że dekret ten w licznych swoich postanowieniach jest niezgodny z przepisami prawa unijnego oraz międzynarodowego. W szczególności twierdzą oni, że dekret ten uzależnia wykonywanie praw związanych ze statusem autora od dopełnienia przez podmiot uprawniony określonych formalności. Zdaniem skarżących przyjęte rozwiązania naruszają art. 2 i art. 5 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym Sąd odsyłający powziął wątpliwości dotyczące wykładni prawa Unii Europejskiej i przedłożył Trybunałowi Sprawiedliwości następujące pytanie: Czy wyżej wymienione przepisy dyrektywy 2001/29/WE sprzeciwiają się temu, aby uregulowanie takie, jak analizowane w pkt 1 niniejszego postanowienia, powierzało stowarzyszeniom upoważnionym do pobierania i dystrybucji opłat z tytułu prawa autorskiego wykonywanie prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i przedstawianie w formie cyfrowej niedostępnych książek, pozwalając jednocześnie autorom tych książek lub ich następcom prawnym na wniesienie sprzeciwu wobec tego wykonywania lub powstrzymanie tego wykonywania na określonych w nim warunkach? II. STANOWISKO RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 4. Jak wynika z uzasadnienia wniosku, dekret zaskarżony przed sądem odsyłającym reguluje w prawie francuskim warunki udostępniania w formie cyfrowej książek niedostępnych w obrocie handlowym. Przez książki (w szerszym ujęciu utwory) niedostępne w obrocie handlowym należy rozumieć takie utwory, których nie można nabyć w żaden zwyczajowo przyjęty sposób, chociaż są dostępne na przykład w bibliotekach, archiwach czy nawet antykwariatach. W przypadku takich utworów podmiot do nich uprawniony (twórca, producent, następca prawny) jest znany, co odróżnia utwory niedostępne w obrocie 1 Dz. Urz. WE L 167 z , str. 10; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, str. 230.

3 Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke 3 handlowym od utworów osieroconych. Te ostatnie zostały niedawno uregulowane na poziomie unijnym w dyrektywie 2012/28/UE 2, która ustanowiła ramy prawne pozwalające na korzystanie z utworów osieroconych przez publicznie dostępne biblioteki, placówki oświatowe oraz muzea, a także przez archiwa, instytucje odpowiedzialne za dziedzictwo filmowe lub dźwiękowe oraz nadawców publicznych mających siedzibę w państwach członkowskich, w celu realizacji ich zadań leżących w interesie publicznym. 5. Motyw 4 preambuły dyrektywy 2012/28/UE wskazuje, że pozostaje ona bez uszczerbku dla szczególnych rozwiązań opracowywanych w państwach członkowskich w celu rozwiązania szerszych kwestii masowej digitalizacji, tak jak w przypadku tak zwanych utworów niedostępnych w obrocie handlowym. Motyw ten potwierdza zatem, że państwa członkowskie są uprawnione do opracowania i wdrożenia własnych systemów odnoszących się do utworów niedostępnych w obrocie handlowym. 6. Skarżący kwestionują zgodność spornego dekretu z art. 2 i 5 dyrektywy 2001/29/WE 3. Zgodnie z art. 2 tej dyrektywy, podmioty uprawnione, takie jak autorzy, artyści wykonawcy czy producenci, powinny mieć wyłączne prawo w zakresie wszelkiego zwielokrotniania utworu każdego rodzaju. Wyłączne prawo do zwielokrotniania jest jednym z kluczowych postanowień prawa autorskiego i jest gwarantowane nie tylko na mocy przepisów unijnych, ale również na mocy art. 9 ust. 1 Konwencji berneńskiej 4 oraz art. 9 ust. 1 Porozumienia TRIPS Prawo to nie ma jednak charakteru absolutnego. Dyrektywa 2001/29/WE w art. 5 ust. 1-3 przewiduje od niego szereg wyjątków. Część z tych wyjątków ma charakter obligatoryjny, jak przewidziane w art. 5 ust. 1 tymczasowe czynności zwielokrotniania, zaś pozostałe fakultatywny. Wszystkie te wyjątki muszą jednak być podane tzw. trzystopniowemu testowi, o którym mowa w art. 5 ust. 5 dyrektywy i spełnić jego wymogi. Powinny one zatem, po pierwsze, być stosowane tylko w niektórych przypadkach szczególnych, po drugie, przypadki te nie mogą naruszać normalnego wykorzystania dzieła, po trzecie zaś, nie mogą one powodować nieuzasadnionej szkody dla uzasadnionych interesów podmiotów praw autorskich. 2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/28/UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych (Dz. Urz. UE L 299 z , str. 5). 3 Punkt 19 wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, str Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych (Dz. U. z 1990 r., Nr 82, poz. 474). 5 Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej, stanowiące załącznik do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu, sporządzonego w Marrakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r. (Dz. U. z 1996 r., Nr 32, poz. 143).

4 Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke 4 8. Kwestionując zgodność spornego dekretu z dyrektywą 2001/29/WE skarżący wskazują, że dyrektywa ta nie przewiduje wyjątku odnoszącego się do zwielokrotniania utworów niedostępnych w handlu. Katalog wyjątków, określony w art. 5 dyrektywy 2001/29/WE, ma charakter zamknięty. Oznacza to zdaniem skarżących, że państwa członkowskie nie są uprawnione do wprowadzania żadnych dodatkowych wyjątków, nieprzewidzianych w tej dyrektywie. 9. Rzeczpospolita Polska zauważa jednak, że ww. przepisy dyrektywy 2001/29/WE nie stoją na przeszkodzie określaniu metod zarzadzania prawami autorskimi. Motyw 18 tej dyrektywy wskazuje natomiast wprost, że jej przepisy nie naruszają ustaleń w państwach członkowskich dotyczących metod administrowania prawami, takich jak rozszerzone licencje zbiorowe. Oznacza to, że państwa członkowskie mają swobodę we wprowadzaniu tego rodzaju regulacji. 10. Z przedstawionego we wniosku opisu regulacji francuskiej nie wynika, aby wprowadzała ona nowy wyjątek od przysługujących twórcy praw autorskich. Zdaniem Rzeczypospolitej Polskiej regulacja ta określa natomiast sposób zbiorowego zarządzania prawami, który jest dozwolony przed dyrektywę 2001/29/WE i nie narusza jej wymagań 11. Co do zasady przez zbiorowe zarządzanie należy rozumieć sposób wykonywania autorskich praw majątkowych przez organizacje zbiorowego zarządzania działające na rzecz znacznej liczby podmiotów uprawnionych 6. Zgodnie z art. 3 pkt a dyrektywy 2014/26/UE 7, upoważnienie organizacji do zarządzania prawami może wynikać nie tylko z powierzenia, licencji lub innego uzgodnienia umownego, ale także z przepisu prawa 8, przy czym dyrektywa ta nie określa, w jakich przypadkach może mieć to miejsce, pozostawiając tę kwestię do uregulowania w prawie krajowym. 12. Organizacja zbiorowego zarządzania jest zobowiązana do podjęcia zarządzania prawami autorskimi. Ten obowiązek powstaje w razie wniosku podmiotu uprawnionego lub na 6 Por. Bukowski M. w: Bukowski M., Flisak D., Okoń Z., Podrecki P., Raglewski J., Stanisławska-Kloc S., Targosz T. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz. LEX, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/26/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych dotyczących praw do utworów muzycznych do korzystania online na rynku wewnętrznym (Dz. Urz. UE L 84 z , str. 72). 8 Zgodnie z tym przepisem organizacja zbiorowego zarządzania oznacza każdą organizację upoważnioną z mocy prawa lub w drodze powierzenia, licencji lub innego uzgodnienia umownego do zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi w imieniu więcej niż jednego podmiotu uprawnionego, dla zbiorowej korzyści tych podmiotów uprawnionych, a zarządzanie tymi prawami stanowi jej jedyny lub główny przedmiot działalności, i która spełnia jedno lub oba następujące kryteria: (i) należy do jej członków lub jest przez nich kontrolowana; (ii) jest organizacją nienastawioną na zysk.

5 Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke 5 podstawie upoważnienia ustawowego 9. Przedmiotem znacznej części umów zawieranych przez organizacje zbiorowego zarządzania z użytkownikami jest udzielenie licencji 10. Charakterystyczną cechą zbiorowego zarządu jest zarazem daleko posunięta standaryzacja obrotu prawami Ideą stojącą za powstaniem, a następnie rozpowszechnieniem się zbiorowego zarządu prawami autorskimi były trudności autorów w kontrolowaniu i monitorowaniu korzystania z ich utworów 12. Od czasu umiędzynarodowienia prawa autorskiego i rozwoju nowych technologii przekazu pojawiły się takie uprawnienia, które w zasadzie wymykają się indywidualnemu zarządowi, gdyż albo jego koszty są zbyt wysokie, albo niemożliwa jest indywidualna kontrola użytku W tym świetle należy zauważyć, że celem francuskiej regulacji jest zapewnienie wzrostu wartości dziedzictwa pisanego, które stało się niedostępne z powodu braku rozpowszechniania 14. System francuski opiera się na dwu elementach. Pierwszym z nich jest utworzenie publicznie dostępnej bazy danych książek niedostępnych w obrocie handlowym, którą prowadzi Biblioteka Narodowa Francji. Drugim elementem jest określenie sposobu zarządzania prawami do tych książek. Na mocy spornego dekretu organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi zostają upoważnione do wykonywania prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie dzieła niedostępnego w obrocie handlowym. System opiera się zatem na mechanizmie licencyjnym, jakim jest przekazanie wskazanym organizacjom zbiorowego zarządzania prawa do udzielania licencji podmiotom uprawnionym na korzystanie z utworów na polach eksploatacji zwielokrotnianie oraz internet. 15. Wybór takiego rozwiązania podyktowany został chęcią zapewnienia łatwego dostępu do książek niedostępnych w obrocie handlowym, z jednoczesnym uregulowaniem statusu twórców na jednolitych zasadach. 16. Warto też podkreślić, że rozwiązanie przyjęte we Francji nie jest niczym wyjątkowym ani na tle prawa unijnego, ani na tle krajowych porządków prawnych. W prawie unijnym już 9 Bukowski M. Prawo autorskie E. Traple, Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, Oficyna M. Walerjan, Zakres zbiorowego zarządzania prawami autorskimi w polskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz znaczenie tego pojęcia, ZNUJ PWiOWI 2001, z. 78, str A. Schierholz w: European Copyright Law. A Commentary. Red: M. M. Walter, S. von Lewinski, Oxford 2010, str E. Traple w: Barta J. (red.), Markiewicz R. (red.), Czajkowska-Dąbrowska M., Ćwiąkalski Z., Felchner K., Traple E. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz., LEX, Punkt 1 wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, str. 7.

6 Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke 6 dyrektywa 93/83/EWG 15 wprowadziła zasadę obligatoryjnego pośredniczenia organizacji zbiorowego zarządzania, gdy chodzi o prawo do udzielania zgody na retransmisję droga kablową 16. Z kolei dyrektywa 2006/116/WE 17 nakazuje w art. 3 ust. 2d, aby zarządzanie prawem do uzyskania corocznego dodatkowego wynagrodzenia wykonywane było przez organizacje zbiorowego zarządzania 18. Obligatoryjne zbiorowe zarządzanie jest też często wprowadzane w regulacjach krajowych w przypadku zarządzania prawem do uzyskania godziwej rekompensaty z tytułu dozwolonego użytku Co istotne, francuska regulacja zapewnia podmiotom uprawnionym prawo sprzeciwienia się rozwiązaniu ustawowemu. Na wyrażenie tego sprzeciwu wyznaczony został półroczny termin, liczony od chwili wpisu dzieła do bazy danych książek niedostępnych w obrocie handlowym. Skorzystanie z tego prawa powoduje, że zarządzanie prawami nadal odbywa się w sposób bezpośredni przez twórcę lub inny podmiot uprawniony. Ponadto w każdym momencie, nawet po tym terminie, uprawniony może sprzeciwić się wykonywaniu prawa do zwielokrotnienia lub przedstawienia, jeśli uzna, że zwielokrotnianie lub przedstawienie książki może przynieść ujmę jego czci lub dobremu imieniu. 18. Regulacja francuska respektuje zatem wyłączne prawa podmiotu uprawnionego do udzielania zgody na zwielokrotnianie. Podmiot uprawniony ma zapewnioną możliwość wniesienia sprzeciwu wobec wykonywania jego prawa przez organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. W takim przypadku mechanizm licencyjny przewidziany w spornym dekrecie nie znajdzie zastosowania. Ponadto nawet w przypadku niewyrażenia sprzeciwu podmiot uprawniony będzie miał możliwość powstrzymania ustanowionego dekretem sposobu zarządzania prawami i powrotu do reguł klasycznych, to znaczy do osobistego, bezpośredniego zarządzania. 15 Dyrektywa Rady 93/83/EWG z dnia 27 września 1993 r. w sprawie koordynacji niektórych zasad dotyczących prawa autorskiego oraz praw pokrewnych stosowanych w odniesieniu do przekazu satelitarnego oraz retransmisji drogą kablową (Dz. Urz. WE L 248 z , str. 15); Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, str. 134). 16 Artykuł 9 ust. 1 dyrektywy 93/83/EWG stanowi: Państwa Członkowskie zobowiązane są zapewnić, aby prawo przysługujące właścicielom i posiadaczom praw autorskich i praw pokrewnych, polegające na udzielaniu lub odmowie udzielenia operatorom kablowym zezwoleń na retransmisje drogą kablową, realizowane było wyłącznie za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. 17 Dyrektywa 2006/116/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych (Dz. Urz. UE L 372 z , str. 12, ze zm.). 18 Chodzi o prawo artysty wykonawcy do uzyskania corocznego dodatkowego wynagrodzenia od producenta fonogramu za każdy pełny rok następujący po upływie 50 lat od momentu zgodnej z prawem publikacji fonogramu lub w przypadku braku takiej publikacji, po upływie 50 lat od jego zgodnego z prawem publicznego udostępnienia w sytuacji, gdy umowa o przeniesienie lub powierzenie przyznawała artyście wykonawcy prawo do jednorazowego wynagrodzenia. 19 S. von Lewinsky, Mandatory collective administration of exclusive rights a case study on its compatibility with international and EC copyright law, e-copyright Bulletin I-III/2004, str. 2.

7 Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke W konsekwencji należy uznać, że regulacja francuska sprowadza się do określenia sposobu zarządzania prawami autorskimi i nie narusza praw wyłącznych podmiotu uprawnionego. Regulacja taka nie stanowi zatem wyjątku od prawa do zwielokrotniania i nie wymaga oceny w świetle trzystopniowego testu. Jest ona zgodna z przepisami prawa unijnego i międzynarodowego, a w szczególności nie narusza wskazanych w pytaniu prejudycjalnym przepisów dyrektywy 2001/29/WE. 20. Na marginesie powyższych rozważań warto zauważyć, że ze względu na możliwości współczesnej techniki, w szczególności w zakresie cyfryzacji analogowych zbiorów, podjęta została na szczeblu unijnym próba rozwiązania problemu utworów niedostępnych w handlu, a znajdujących się w zbiorach publicznych instytucji, takich jak biblioteki i archiwa. Pod auspicjami Komisji Europejskiej rozpoczęto rozmowy na ten temat pomiędzy europejskimi organizacjami wydawniczymi, bibliotekarskimi, dziennikarskimi i zarządzającymi prawami autorskimi. Wynikiem tych rozmów jest Porozumienie dotyczące głównych zasad digitalizacji i udostępniania utworów niedostępnych w handlu 20 (dalej przywoływane w skrócie jako Porozumienie). 21. Główne postanowienia Porozumienia polegają na wskazaniu ram umów licencyjnych dotyczących digitalizacji. Z postanowień Porozumienia wynika uczestnictwo organizacji zbiorowego zarządzania w podpisaniu umowy w sytuacji, gdy twórca nie jest zainteresowany jej podpisaniem w swoim imieniu. W Porozumieniu podkreśla się też nieobowiązkowy charakter takich umów. 22. Uregulowanie statusu dzieł niedostępnych w obrocie handlowym z uwzględnieniem postanowień Porozumienia, czyli z pełnym poszanowaniem praw uprawnionych, powinno ułatwić dostęp przede wszystkim do książek i czasopism często o istotnej wartości historycznej, artystycznej i informacyjnej, których eksploatacja z jednej strony nie budzi obecnie zainteresowania podmiotów działających na rynku, z drugiej zaś strony nie powinna wywoływać sprzeciwu uprawnionych. 23. Należy jednak podkreślić, że Porozumienie nie ma charakteru obligatoryjnego. W przypadku, gdy zainteresowane podmioty nie osiągną wspólnego stanowiska w jego ramach, państwa członkowskie mają prawo do wprowadzenia własnych rozwiązań prawnych, ułatwiających użytkownikom korzystanie z utworów niedostępnych w handlu, 20 Memorandum of Understanding. Key Principles on the Digitisation and Making Available of Out-of- Commerce Works, Bruksela, 20 września 2011 r. dostępne na:

8 Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke 8 na przykład poprzez wprowadzenie takiego sposobu zarządzania prawami, jak ma to miejsce w dekrecie francuskim. III. PROPOZYCJA ROZSTRZYGNIĘCIA 24. W związku z argumentacją przedstawioną powyżej, Rzeczypospolita Polska proponuje Trybunałowi Sprawiedliwości udzielenie następującej odpowiedzi na pytanie zadane przez sąd odsyłający: Przepisy dyrektywy 2001/29/WE nie sprzeciwiają się uregulowaniu krajowemu powierzającemu organizacji zbiorowego zarządzania wykonywanie prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i przedstawianie w formie cyfrowej utworów niedostępnych w handlu, pozwalając jednocześnie podmiotom uprawnionym do tych utworów na wniesienie sprzeciwu wobec tego wykonywania lub powstrzymanie tego wykonywania na określonych w nim warunkach. Bogusław Majczyna Pełnomocnik Rzeczypospolitej Polskiej