Tekstylia w domu wiejskim w gminie Michałowo

Transkrypt

1 Paulina Marzec natalia Subda Dzmitry Samoila Jarosław Szewczyk Tekstylia w domu wiejskim w gminie Michałowo Pracownia Filmu, Dźwięku i Fotografii w Michałowie MICHAŁOWO 2016

2 Recenzja naukowa: dr Tomasz Wiśniewski Konsultacja naukowa: dr inż. arch. Magdalena Sulima, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej Książkę opracowano w 2015 roku w ramach badań statutowych Zakładu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego WA PB, realizowanych w latach na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej, nt. Przekształcenia struktury i krajo brazu miast i wsi Polski Północno-Wschodniej (nr S/WA/1/12, kierownik projektu badawczego: dr hab. inż. arch. Bartosz Czarnecki, prof. PB Projekt okładki, skład i łamanie: APOGEA - Mariola Łotysz Druk: Nakład 500 egz. ISBN... Copyright by Pracownia Filmu, Dzwieku i Fotografii w Michałowie, Michałowo 2016 Publikacja nie moze byc powielana i rozpowszechniana bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich Pracownia Filmu, Dzwieku i Fotografii Michałowo, ul. Fabryczna 33, tel Tomasz Wisniewski, Marcin Tur, Edyta Rosiak pfdf@michalowo.eub.edu.pl

3 Podziękowania Przede wszystkim dziękujemy głównym bohaterom naszych rozważań o dwóch obszarach miejscowej tradycji i kultury: o kulturze tekstylnej i kulturze zamieszkiwania. Dziękujemy zatem Marii Pieńkowskiej i Wie rze Klimowicz ze wsi Dublany oraz Stanisławowi Salejowi ze wsi Zale sza ny za udzielenie niezwykle cennych informacji, a także za to, że wraz z innymi mieszkańcami gminy tworzą zrąb lokalnej ludowej kultury. Autorzy dziękują także Marianowi Hajduczeni ze Stowarzyszenia Agroturystycznego AGROKRESY, a zarazem członkowi Komisji Oświaty, Kultury i Zdrowia Rady Miejskiej w Michałowie, za po moc w wyborze i dotarciu do cen nych przy kładów lokal nego dziedzic twa architektonicznego, takich ja k opi sane tu domy i ich wnę trza. Za pomoc konsultacyjną dzięku jemy ar chitekt Annie Mo dze lewskiej z Urzędu Miejskiego w Mi chałowie i doktorowi kulturoznawstwa Toma szowi Wiśniewskiemu z Pracowni Filmu, Dźwięku i Fotografii w Michałowie. Ich znawstwo problematyki etnokulturowej, hi storycznej i architek tonicznej wsparło nasze poszukiwania i wyznaczyło kierunek pracy, zaś wnikliwe uwagi i rady okazywały się przydatne wła śnie wtedy, gdy ich potrzebowaliśmy. Za wartościowe uwagi merytoryczne i wsparcie organizacyjne dziękujemy też pasjo natom kultury gminy i re gionu a zwłaszcza Marcinowi Siekierko, dyrektorowi Gminnego Ośrodka Kultury w Michałowie, oraz Jerzemu Chmielewskiemu, se kretarzowi gminy i zastęp cy burmistrza Michałowa, a zarazem redaktorowi białoruskiego miesięcznika społeczno-kulturalnego CZASOPIS. Serdecznie dziękujemy burmistrzowi Michałowa, Włodzimierzowi Konończukowi, oraz radnym gminy za docenienie naszej pracy, wsparcie organizacyjne, w tym fi nan sowe w wydaniu tej książki. Dziękujemy też naszym kolegom, studentom Wydziału Archite ktury Politechniki Białostockiej, za udostępnienie nam wyników ba dań, które równolegle z nami prowadzili w gminie Michałowo w 2014 roku. W ten sposób cenny wkład w powstanie tej książki wnieśli: Beata Drą gowska, Sylwia Drozdowicz, Monika Rogo ziń ska, Ka mi la Rutkowska, Marta Szelech i Paweł Ferdyn. Autorzy Białystok i Michałowo, styczeń 2016 O autorach Paulina Marzec jest absolwentką kierunku architektura wnętrz na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej oraz (w czasie powstawania tej książ ki, czyli jesienią 2015 roku) studentką kierunku ar chi tektura i urbanistyka na

4 Wydziale Architektury Politechniki Bia łostockiej. Jej pasją jest projektowanie wnętrz oraz rysunek i malarstwo. Natalia Subda jest absolwentką kierunku architektura krajobrazu na Wydziale Budownictwa Politechniki Białostockiej oraz aktualnie stu dentką kierunku ar chi tektura i urba ni styka na Wydziale Architektury PB. Jej pasją jest malarstwo i projektowanie ogro dów. Dzmitry Samojla pochodzi z Białorusi. Studiuje na kierunku ar chi te ktura i urbanistyka na Wydziale Architektury Politechni ki Białostockiej. Poza architekturą, zaj muje się różny mi formami twórczości plastycznej. Jarosław Szewczyk jest nauczycielem akademickim na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej, autorem 10 książek* i około 200 artyku łów naukowych na temat dziedzictwa architektonicznego Podlasia, Polski i Europy. kontakt z autorami: paulina_marzec@interia.pl natalia.subda@gmail.com dymitr.samojlo@gmail.com j.szewczyk@pb.edu.pl *inne książki autora: J. Szewczyk: Ludowe zdobnictwo podlaskich domów. Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok J. Szewczyk: Budownictwo z polan opałowych ( cordwood masonry albo stackwall ). Oficyna Wy dawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok J. Szewczyk: Piec i komin w tradycyjnym budownictwie ludowym Podlasia. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok J. Szewczyk: Piece wschodniej Europy jako fenomen architektoniczny i kulturowy, na podstawie da wnej literatury anglojęzycznej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok J. Szewczyk: Piec ceglano-kaflowy we współczesnym domu, na tle podlaskiej tradycji kształtowa nia wnętrz domów... Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostoc kiej, Białystok J. Szewczyk: Katalog zdobień drewnianych domów Białostocczyzny. T. 1, Deskowania, naroża i ok na. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok J. Szewczyk: Nietypowe budulce w architekturze, czyli o budowlanym zastosowaniu gliny, popiołu, łajna, moczu, sierści, słoniny i tym podobnych materii, o ich estetyce, semantyce i roli w archi tektu rze. T. 1, Podstawowe części budynku oraz wybrane elementy wykończenia. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok J. Szewczyk: Nietypowe budulce w architekturze. T. 2, Plecionki. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok J. Szewczyk: Nietypowe budulce w architekturze. T. 3, Ceramika budowlana. Oficyna Wydaw ni cza Politechniki Białostockiej, Białystok 2015.

5 Tekstylia w domu wiejskim w gminie Michałowo

6 Spis treści Słowo wstępne 11 Prolegomena 11 Część I Ludowe tekstylia 15 - Fascynująca dziedzina nauki, kultury i sztuki Rozdział 1. czym są tekstylia? Dzianiny Tkaniny Kultura tekstylna 19 Rozdział 2. ludowe tekstylia na Podlasiu Wstępne klasyfikacje Tkaniny dwuosnowowe Tkaniny ażurowe Szmaciaki Ręczniki obrzędowe Radziużki Inne 27 Rozdział 3. rola tekstyliów we wnętrzach domów O roli tkanin i dzianin w wiejskim domu Znaczenie sakralne: tekstylia w strefie pokucia Znaczenie estetyczne: makaty kuchenne Estetyka intymnej części domu: tekstylia w strefie łóżka Tekstylia wokół okien jako znak prestiżu Znaczenie praktyczne: tekstylia na piecu Tekstylia jako tło Dom oswojony tkaniną 41 Część II Wyniki prac inwentaryzacyjnych w gminie Michałowo 43 Rozdział 4. wnętrze domu w Dublanach Forma architektoniczna i konstrukcja Rozplanowanie Wyposażenie i wystrój Serwety Firany i zasłony Domowa suszarnia czy relikt przeszłości? 52

7 4.7. Przestrzeń zawieszona, przestrzeń ubrana Makaty 54 Rozdział 5. wnętrze drugiego domu w Dublanach Forma architektoniczna, konstrukcja i rozplanowanie System piecowo-kominowy Umeblowanie i wyposażenie Tekstylna aranżacja podłogi Tekstylne przegrody Makaty, obrusy, serwety i chodniki Tekstylia jako tworzywo ludowej estetyki teksturalnej Kwiaty Wyposażenie RTV i AGD Kompozycje 66 Rozdział Forma i konstrukcja domu Rozplanowanie Kolorystyka wnętrza Akcent i tło Dewocjonalia Ocena 76 Rozdział 7. domy w Nowej Woli Pierwszy z domów w Nowej Woli Drugi z domów w Nowej Woli Trzeci z domów w Nowej Woli Podłoga dzieło sztuki ludowej 82 Część III Podsumowanie Rozdział 8. rozważania Rozważania o współczesności Rozważania o estetyce Rozważania o przyczynach Jeszcze o korzeniach tekstylnej estetyki domu Tkanina jako efekt pracy 90 Rozdział 9. refleksje Ponadczasowe miejsca w domu Dom, który mówi 91 Streszczenie 95 Bibliografia 93

8 Dobrowoda, gm.kleszczele fot. Magdalena Smyk

9 Słowo wstępne Tekstylia towarzyszyły człowiekowi od zawsze i na każdym kroku. Akumulowały zna czenia symboliczne, służył do zapisu myśli i uczuć. Nasze babcie zapisywały w nich misternymi splotami więcej, niż można było zapisać w liście lub w książce. Treści intelek tu alne i emocjonalne potrafio no bowiem utrwalić na tkaninie wielorako: koronkowym wy cięciem, barw nym ornamentem hafciarskim, naszytym napisem albo symbolem, a na wet odpo wie d nim ułożeniem gotowej tkaniny czy też jej zawieszeniem w określonym miejscu. Tkanina była też niejako zapisem historii ludzkiego życia, gdyż do jej wyrobu potrzebowano ogromu pracy. Świadczyło o tym dawne ludowe porzekadło wyjaśniające wschodniosło wiańską nazwę ko szuli, soroczki, że pochodzi ona (rzekomo) od czterdziestu (ros. sorok) rodzajów czynności niezbędnych do jej utkania i uszycia. Toteż podejmując badania roli tekstyliów we wnętrzu domu, jesteśmy świadomi tego, że tym samym podejmujemy niejako podróż wstecz być może nawet podróż ku po czą t kom cywilizacji doty kamy bowiem podstawowych potrzeb fizycznych i emocjonalnych, wspól nych nam i naszym przo d kom, i docieramy do źródeł człowieczeństwa. Do tej pa sjo nu jącej podróży zapra sza my też Czytelnika. Prolegomena Niniejsza książka powstała jako rezultat poszukiwań terenowych przeprowadzonych w gminie Michałowo przez zespół architektów związanych z Wydziałem Architektury Poli techniki Białostockiej. Podjęta tematyka wydaje się jednak bliższa (przynajmniej pozornie) ludoznawcom. Tekstylne wytwory kultury materialnej bu dzą wszak zainteresowanie intelektualistów głównie z tej grupy (etnografów, historyków kultury materialnej i antropologów kultury). Jednak to właśnie z perspektywy architekta tekstylne wytwory ludowej kultury materialnej okazują się kluczem do zrozumienia zjawisk niezwykle szerokich, obejmujących między innymi ornamentykę budynków, symbolikę architektury, kulturę zamieszkiwania i kształtowania wnętrz i tak dalej. Architekt z zasady poszukuje bowiem reguł porządkujących i dąży do wyjaśnienia skomplikowanych zależności między sferami estetyki przestrze ni, jej semantyki, otaczającej ją materii i kształtującej tę materię technologii. Dotychczasowe poszukiwania związków między ornamentyką rozmaitego rodzaju tekstyliów a ar chi tekturą i ornamentyką architektoniczną domu 9

10 PROLEGOMENA do ty czyły raczej terenów wschodnio sło wiańskich, zwłaszcza Rosji, a także Białorusi i Ukrainy. Na przykład w Rosji tak zwane pałotienca, to jest cienkie deski z ażurowym ornamentem udającym frędzlowania chust i ręczników (a więc bezpośrednio inspirowane ludową sztuką tekstylną), nie tylko stanowiły nieodzowny element zdobniczy w budownictwie willowym z przełomu XIX i XX wieku, lecz zosta ły zaanektowane jako charakte rystyczna część tak zwanego stylu ropetowskiego (neo rosyjskiego), uważanego wówczas za rosyjski styl narodowy, a w ten sposób przeszły do ar chitektury reprezentacyjnej: do gmachów kolejowych, budynków rządowych, a nawet pałaców w epoce przedrewolucyjnej (vide nieistniejący już pałac w Białowieży). Można jednak podejrzewać, że i u nas równie ważną rolę odgrywały związki między archi te kturą a tekstyliami, między zdobnictwem domów a zdobnic twem płócien obrzędowych i użyt ko wych i tym podobne, i że występowały one za równo w budownictwie ludowym, jak też na pozio mie archi tektury formalnej, a nawet eli tar nej. W tym drugim przypadku, sięgając głęboko wstecz i wychodząc poza nasz region, dostrze gamy na przy kład istotną zdobniczą rolę wawelskich arrasów. Takie związki zresztą nadal istnieją, choć dawniej były zapewne bardziej wyraziste i sil ne. Nawet dziś kojarzymy wiejskie okno z bogactwem fira nek i zasłon o finezyjnych splo tach. I po dziś dzień niejedno mieszkanie starszych osób jest wypełnione staro mo d nymi serwe tami. Być może jego właścicielka sama za młodu wykonywała te serwety i ma katki, bo przed niemal osiemdziesięciu laty pisano: Tkactwo ludowe było rozpowszech nione (...) w całej prawie Rzeczypospolitej, bo nawet w miej sco wo ściach, gdzie już nie istnieje, można na strychach i w komorach znaleźć szczątki kro sien, wrzecion i kołowrotków albo chociażby odgrzebać w pamięci starych ludzi opo wia dania o daw nym tkactwie. Wsie, w których tkactwo kwitnie, mają warsztat w każ dym lub w co drugim domu i żadnej kobiecie nieobcy jest kołowrotek lub czó łenko z krosna 1. Dziś mimo upływu czasu nadal w niejednym (jeśli nie w prawie każdym) wiejskim domu wschodniej Białostocczyzny można na strychu znaleźć bądź to stary warsztat tkacki (owszem, zwykle zdekompletowany), bądź przynajmniej kołowrotek lub jego części. I nic w tym dziwnego, bo przy ozda bianie mieszkań tekstyliami oraz hafciarstwo i tkactwo były to najbardziej podstawowe, najpowszechniejsze formy twórczej aktywności kompozycyjno-estetycznej. Czy jednak nasze rozważania (oparte na niedawnych poszukiwaniach terenowych i pracach inwentaryzacyjnych) po twierdzą estetyczną i być może także symboliczną istot ność tekstyliów we wnętrzu wiej skie go domu? Czy tekstylia dopełniają archite ktu rę ludo wą? Czy powinny być ważne dla archite kta, tak jak dla ludozna w cy? Czy można je uważać za naturalną część for my architektonicznej, a zarazem nieod łączny element wnętrza do mu? Czy ich fa ktu ralna este tyka lepiej zaspokaja nasze potrzeby doświadczania materii niż inne tworzywa i czy pod tym względem przewyższa współczesną estetykę gładkich powierzchni? A w związku z tym czy człowiek pod wzglę dem psy cholo gi czno-estetycznym potrze buje raczej faktu ralnej miękkości tychże tkanin aniżeli pu rystycznej czystości nowoczesnych materiałów wykończeniowych? Czy tkaniny są isto t ne dla trans cen denc ji domu? Czy są one po średnio lub immanentnie nośnikami duchowości? Czy stanowią podstawę kultury, a mo że nawet cywiliza cji? Takie pytania można by mnożyć i nie chodzi nam o udzielenie na nie jedno zna cz nych odpowiedzi (o ile takie odpowiedzi są w ogóle możliwe). Na- 10

11 PROLEGOMENA szym celem jest raczej zachęta do refleksji chęć podzielenia się z czytelnikiem spostrzeżeniem, że istotna rola tkanin w estetyce tradycyjnego domu być może wcale nie jest przypadkiem, lecz raczej sta nowi logiczną konsekwencję naszych psychologicznych potrzeb i rezultat naszej we wnę trznej estetycznej konstrukcji. Twierdzimy na prawach hiperboli, że nierówności ser wet i chust, prążki barwnych ręczników i pasiastych chodników, dywany i narzuty, kapy i firany, zasłony i wzorzyste pokrowce są pożądanym habitatem naturalnym środowiskiem życia człowieka. I że są one niezbędne dla naszej psychiki, naszych emocji, naszej duchowości. Nie ma chyba lepszej okazji do wykazania prawdziwości powyższych refleksji, niż za prezentowanie wyników badań terenowych z lipca 2005 roku 2 oraz października i listopada 2014 roku 3, a zwłaszcza ostatnio zinwentaryzowanych wnętrz domów mieszkalnych we wsiach Dublany, Zaleszany, Jałówka i Nowa Wola w gminie Michałowo 4. Bo znów ośmielamy się tu użyć hiperboli chyba nigdzie na zie mi tkanina nie jest tak integralnie związana z wnętrzem mieszkalnym, jak obecnie na Po dlasiu, nigdzie zaś na Podlasiu nie jest to tak widoczne, jak w gminie Michałowo. Natomiast w samej gmi nie przy kła dy najbardziej wyrazistej tekstylnej estetyki wnętrz znajdziemy we wsiach przygranicznych: Dublanach, Zaleszanach czy Jałówce. Przypisy: 1 J. Orynżyna, Przemysł ludowy w Polsce. Nakła dem Tygodnika Polska Gospodarcza, Warszawa 1938, s Badania przeprowadzono w ramach Konkur su na najpiękniejsze tra dycyjne obejście w gminie Michałowo, pod hasłem Swojskie Skarby, zorga nizowanego w 2005 roku przez Stowarzyszenie Edukacji Kultu ralnej WIDOK. Konkurs był częścią programu Swojskie skarby Ochrona kraj obra zu kulturowego Podlasia przez edukację i aktywizację społeczności lokalnej, kierowanego przez Agnieszkę Tarasiuk-Sutryk, ówczesnego prezesa Stowarzyszenia WIDOK. Do kon kursu zgło szono 29 gospodarstw, których przeglądu komisja konkursowa dokonała 16 i 17 li p ca 2005 roku. 3 Badania przeprowadzono w ramach zadań statutowych Zakładu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego WA PB, to jest jako część projektu badawczego nr S/WA/1/12 nt. Przekształcenia struktury i krajo brazu miast i wsi Polski Północno- -Wschodniej, realizowanego w latach na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej. Natomiast od strony organizacyjnej badania uwzględniały udział studentów w ramach realizacji dydaktyki z przedmiotów osadnic two wiejskie oraz teoria ruralistyki. Obejmowały one prace rozpoznawcze i inwentaryzacyjne na terenie całej gminy Michałowo. Ze brany materiał zarchiwizo wano w zbiorach Zakładu Urbanistyki i Plano wania Przestrzen nego Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej. 11

12 Struktura. fot. J. Szewczyk

13 Część I. Ludowe tekstylia - fascynująca dziedzina nauki, kultury i sztuki

14 Rozdział 1. czym są tekstylia? Dzianiny Tkaniny Kultura tekstylna 19 Rozdział 2. ludowe tekstylia na Podlasiu Wstępne klasyfikacje Tkaniny dwuosnowowe Tkaniny ażurowe Szmaciaki Ręczniki obrzędowe Radziużki Inne 27 Rozdział 3. rola tekstyliów we wnętrzach domów O roli tkanin i dzianin w wiejskim domu Znaczenie sakralne: tekstylia w strefie pokucia Znaczenie estetyczne: makaty kuchenne Estetyka intymnej części domu: tekstylia w strefie łóżka Tekstylia wokół okien jako znak prestiżu Znaczenie praktyczne: tekstylia na piecu Tekstylia jako tło Dom oswojony tkaniną 39

15 Rozdział 1. Czym są tekstylia? Tekstylia to plecionki wykonane z przędzy (nici, włóczki) lub jej zamienników. Dzielimy je na tkaniny (gdy tworzy je splot osnowy z wątkiem) i dzianiny (gdy nie ma powyższego rozróżnienia na osnowę i wątek). Dział przemysłu lub rzemiosła włókienniczego zajmujący się technikami wyro bu tkanin to tkactwo, a dzianin dziewiarstwo Dzianiny Dzianiny wykonywano dawniej techniką szydełkowania (z użyciem lekko wygiętego lub prostego drutu zakończonego haczykiem, czyli szydełka) lub wiązania na drutach (z użyciem dwóch cienkich drutów lub większej ich liczby). Pokrewne tym technikom jest wiązanie za pomocą odpowied nio wyprofilowanej drewnianej drzazgi zwanej kleszczką (ryc. 1.1), stosowane dawniej do wyrobu sieci lub dzianin o większych oczkach. Ryc Drewniane kleszczki do wiązania sieci, według K. Moszyńskiego (Ludowa kultura... s. 315) Ryc Serweta ze wsi Dublany w gm. Michałowo; fot. N. Subda, 2014 Najczęściej spotykane na wsi wyroby dziane to serwety (ryc. 1.2) oraz elementy odzieży. Te pierwsze wyrabiano techniką dzianą z uwagi na ła twość wiązania struktur bardzo ozdobnych, w tym nawet najbardziej skomplikowanych, zwłaszcza ażurowych, zaś te drugie dlatego, że techniki dziane pozwalają stosunkowo łatwo wypleść wyroby o niestandardowych kształtach, jak rękawice, skarpety czy tekstylne obuwie. Tym niemniej sprawne mi strzynie 15

16 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... Ryc Firany siatkowe we wnętrzu współczesnego domu wiejskiego we wsi Nowa Wola w gm. Michałowo; fot. M. Szelech, 2014 Ryc Dawny warsztat tkacki z Polesia, według K. Moszyńskiego (Ludowa kultura... s. 331) szydełkowych ściegów wyrabiały i niekiedy nadal wyrabiają też dziane ręczniki, firany, zasłony, chusty, a nawet narzuty na me ble oraz dywany i chodniki. Za wytwór charakterystyczny dla naszego regionu uważano dawniej między innymi firany siatkowe, czyli jak pisano za czasów naszych babć...siatki lniane, wyrabiane przez przemysł ludowy na Podlasiu i w Nowogródzkiem, skąd zwożą do bazarów znaczne ilości pięknie wiązanych fira nek do miasta. Dalej argumentowano: Robota siatek o większych wymiarach w celu zasto sowania do szerokich i wysokich okien miejskich sprawia wielkie kłopoty wieśnia cz kom (...), [jednak] trwałe i piękne firanki lniane tego ro dzaju mają duże powodzenie w miastach 5. Tak było w okresie międzywojennym. Z czasem firany siatkowe upo wszechniły się też w domach wiejskich i gdzieniegdzie wciąż jeszcze zdobią ich wnętrza, zawieszane nie tylko przy oknach, ale też nad ikonami i pod kapami pieców. Jednak większość gospodyń zastąpiła je już firanami przemysłowego wyrobu (ryc. 1.3) Tkaniny Bardziej skomplikowanych narzędzi wymagał wyrób tkanin. Od wieków wyrabiano je na ręcznych krosnach (warsztatach tkackich; ryc. 1.4). Pozwa lały one na znacznie szybsze niż w przypadku dzianin wyrabianie szerokich pasów tkaniny, jednorodnych lub z określonym wzorem. Nasi wiejscy antenaci wyrabiali tkaniny o wzorach wypracowanych przez wcześniejsze pokolenia i przekazanych w praktycznej nauce, natomiast żyjące jeszcze starsze poko- 16

17 Rozdział 1. Czym są tekstylia? lenie pamięta, jak w latach międzywojennych na wsi rozpowszechniły się rozrysowywane w zeszytach i przerysowywane dziesiątki razy nowe wzory tkackie (często były to wzory przerysowywane z ówczesnych czasopism poradnikowych). W piśmiennictwie etnograficznym stosowano różne systemy klasyfikacyjne tkanin, w tym ich podział według rodzaju surowca (lniane, konopne, wełniane i tak dalej), zastosowania (o czym szerzej nieco dalej), ornamentyki, a przede wszystkim techniki ich wyrobu. Dostrzegano i podkreślano różnorodność i osobliwości technik wykonania i rodzajów splo tów. Istnieją też inne sposoby opisu i klasyfikacji zarówno samych tkanin, jak również ludowej kultury tekstylnej, pod którym to pojęciem rozumiemy nie tylko wytwarzanie tekstyliów, lecz też ich użytkowanie i sym bolikę. Sposoby te są oparte na takich kryteriach, jak znaczenie tka nin w kulturze ludowej: ich semantyka i rola w obrzę do wości cyklicznej (w cyklu świąt dorocznych) i okazjonalnej, spo radycznej (chrzciny, pogrzeby, wesela itd) Kultura tekstylna Ze współczesnej perspektywy XXI-wiecznego technofila, wychowywanego od nie mo wlę ctwa w fabrycznych pieluchach lub pampersach, a później niemal co tydzień zmieniającego preferencje odzieżowe (po każdej wizycie w sklepie odzieżowym lub galerii handlowej), zrozumienie fe nomenu, ja kim był i niekiedy nadal pozostaje rozwój ludo we go dziewiarstwa (w tym hafciarstwa) i tkactwa, może nie być ła twe. Odnosi się to zresztą do całokształtu kul tu ry tekstylnej. Dziś bowiem wychowujemy się, dorastamy i funkcjonujemy w mieszkaniach atekstyl nych, estetycznie sterylnych, wśród mebli i ścian pozbawio nych nie tylko nierówności i spękań, lecz także ornamentyki. Wzo rzyste serwety na meblach i zawieszane na ścianach dywany budzą dziś zdziwie nie kojarzymy je w najle p szym razie ze starą ciotką lub babcią w zmurszałym wiejskim domu i zwykle wyrzucamy poza nawias estetyki akcepto walnej na co dzień. Dlatego ponowna akceptacja dawnych wzorców estetycznych opartych na wszechobecności bogatej tekstylnej ornamentyki może być trudna i wiązać się z koniecznością przewartościowania całej naszej struktury este tycznoświatopoglądowej. Z drugiej zaś strony dawne wnętrza z mnóstwem wzorzystych firan, narzut, dywanów i serwet kojarzą się niekiedy z estetycznym konserwaty zmem, z niezmiennością, ze stabilnością i nie zwykłą siłą przyzwyczajeń, do dziś zmuszają cych niektóre na sze babki i ciotki do upartego przykry wania wzorzystymi teksty liami regałów i szafek, a nawet lodówek i telewizorów. Jednakże ta kul tu ra tekstylna, którą być może pamiętamy z babci nego domu lub niekiedy jeszcze spotykamy we wsiach Białostocczyzny, nie miała nic wspólnego ze stabilnością i nieprzerwaną jednakową trady cją. Zmieniała się bowiem nieustannie, niekie dy bardzo dynamicznie. Motorem zmian był między innymi wpływ dziewiętnastowiecznych i dwudziestowiecznych zakładów przemysłu tkackiego, zapładniający ludową kulturę wzorcami wprawdzie o silnej ekspresji este tycznej, ale już obcymi. 17

18 Podobny wpływ wywierały też wzorce estetyczne propagowane przez wiejskich nauczycieli, czasopisma kobiece, drukowane wzorniki i tak dalej. W efekcie to, co uważamy za tradycyjną kulturę tekstylną, jest bardzo skomplikowanym konglomeratem rozmaitych mód, wpływów, wyrobów, wzorców estetycznych, technologii. Ewolucja ludowej kultury tekstylnej i jej wytwory bywają naprawdę fascynujące. Jest tak zwłaszcza na Biało stocczyźnie lub w nieco szerszym kontekście na Podlasiu. Przypisy: 4 Na przykład 17 października 2014 roku we wsiach Jałówka, Dublany i Zaleszany zinwen tary zo wa no trzy tradycyjne, stare, wiejskie domy jednorodzinne (dwa w Dublanach i jeden w Zale sza nach), stanowiące tu podstawę do inter pre tacji tytułowego problemu. Opracowano upo rzą d ko waną dokumentację poin wen ta ryza cyjną, obejmującą zbiór 120 fotografii oraz rysunki: rzuty przyziemia z naniesionymi ele mentami aktualnej aranżacji wnętrz oraz odpowiadające tym rzutom przekroje. 5 J. Orynżyna, op. cit., s J. Grabowski, Tkanina ludowa, [w:] Piwocki K. (red.), Tkanina polska, Arkady, Warszawa 1959.

19 Rozdział 2. Ludowe tekstylia na Podlasiu Przyjrzyjmy się przykładom ludowych tekstyliów Podlasia oraz przynajmniej niektórym próbom ich klasyfikacji i opisu we wcześniejszym pi ś- miennictwie etnograficznym Wstępne klasyfikacje Już przed ponad półwieczem uczeni wyróżnili trzy charakterystyczne grupy ludowych tekstyliów występujących na terenie województwa podla skiego: grupę białostocką, grupę bielską i grupę kurpiowską 7, przy czym za podstawę takiego rozróżnienia przyjęto wówczas ornamentykę i techni kę wykonania tkanin lub dzianin. Poza grupą kur piowską, pozostałe dwie grupy prawdopodobnie wpłynęły na kulturę tekstylną w gminie Michało wo choćby dlatego, że gmina leży pomiędzy obszarami ich występowania. Istnieją też inne spojrzenia klasyfikacyjne, na przykład kon centrujące się nie tyle na ornamentyce, lecz głównie na aspektach materiałowo-technologicznych. W ramach tych klasyfikacji rozróżniano szeroką paletę tkanin i ludowych dzianin. Przyjrzyjmy się niektórym z nich: najciekaw szym, naj bardziej charakterystycznym, najmocniej kształtującym estetykę domu. Roman Reinfuss rozróżniał następujące rodzaje ludowych tkanin dekoracyjnych w za chodniej czę ś ci Podlasia 8 : Wśród tkanin dekoracyjnych wy stępują tkaniny używane jako nakrycia łóżek, makaty ścienne, płachty do zawieszania w drzwiach czy wreszcie chodniki i obrusy na stół. Tkaniny takie spotyka się dziś jeszcze w każdym niemal domu z tą róż nicą, że w domach uboższych jest ich mniej i przeważają wyroby parciane i lniano -bawełniane, w zamożniejszych zaś są również półwełniane czy też czysto wełniane, które są cenione najwyżej i jest ich znacznie więcej. Do najpo spolitszych w tej grupie należą pasiaki parciane, tkane splotem rypsu (w po klepuchę) lub rządkowym z naj grub szej odpadowej przędzy lnianej, uży wane jako nakrycia łóżek, zasłony do drzwi i der ki do nakrywania siedzeń na wozach. (...) Podobnie wykonane są pasiaki tkane wą tkiem wełnia nym na os no wie lnianej. (...) Pasiaki tkane na krosnach dwunicielnicowych z użyciem tak zwanej deski, w których na tle barwnych pasów powstają wzory geome tryczne (...), należą już do grupy tkanin przetykanych. Stosun kowo rzadziej od pasiaków wy stępują na terenie Podlasia Zachodniego dywany kraciaste, głównie parciane. Są to za zwyczaj tkaniny o niewielkiej ilości kolorów, tkane splotem płótna w szerokie przecinające się pasy o kratach prosto ką tnych lub kwadratowych. Zarówno wśród dywanów parcian ych, jak i wełnianych spo tyka się okazy tkane splotem rządkowym bądź to w diagonal- 19

20 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... nie biegnące prążki, bądź w oczka czy li okienka, to jest w deseń złożony z wpisanych w sie bie kwadratów skiero wa nych prze kątną wzdłuż osnowy i wątku. (...) Dywany przetykane tka ne na krosnach czte ro- i więcej nicielnicowych (...) należą do zjawisk młodszych, któ rych tra dycja się ga ubie głego wieku. Dywany te wykony wane są z reguły w dwóch kolo rach, przy czym jako surowca używa się nici lnianych, bawełnia nych względnie wełnia nych w różnych kombinacjach (...); jedynie bo gatsi wykonywali dywany, w których osno wa i wątek były z weł ny Tkaniny dwuosnowowe Za charak terystyczne dla Białostocczyzny uważa się tak zwane tka niny dwuosnowo we (ryc. 2.1), to jest wykonywane na ręcznych, pozio mych krosnach z użyciem podwój nej osnowy tkackiej i dwubarwnego wątku. Poświęcono im bogate piśmiennictwo 10. Najczęściej opisywano tkaniny dwuosnowowe sokólskie, janowskie 11 i brańskie, choć do połowy XX wieku takie tkaniny wytwarzano także w Korycinie i Lipsku oraz na po gra niczu podlasko -mazowieckim i we wschodniej części Ma zowsza (tam między innymi w Wyszkowie i Węgrowie). Już w 1938 roku uważano je za zjawisko zupeł nie osobliwe i dowód wysokiej kultury tkackiej 12. Ryc Podlaski dywan dwuosnowowy (według Janiny Orynżyny: Przemysł ludowy w Polsce, 1938, s. 218, tabl. 11) Te ch nikę ich wyrobu znano z dawien dawna w kilku krajach europejskich: w Niem czech, we Włoszech i w krajach skandynawskich. Na Białostoc czyźnie zaś pojawiły się one naj praw dopodobniej dopiero w połowie XIX wieku, co łączono bądź to z wpływami skandynaw ski mi poprzez Mazury i pojezierze Augustowskie, bądź przeciwnie, z mazowieckim dziedzictwem kultu rowym 13, a nawet z oddziały wa niem kultury wielkoruskiej 14. Sugero wa no też, iż technika wykonywania dywanów dwu os no wowych została na Podlasiu przejęta przez lud z miejskiego rzemiosła

21 Rozdział 2. Ludowe tekstylia na Podlasiu Na początku XX wieku ich ludowi wytwórcy zaczęli wzorować się na kapach fabrycznych i stopniowo zmieniać stosowane dawniej wzory orna mentalne, przy czym zaobserwowano wówczas stopniowy zanik tradycji tkactwa dwuosnowowego. Jej późniejszy rene sans 16 zawdzięczamy Eleonorze Plutyńskiej ( ), od lat trzydziestych XX wieku inspiratorce podlaskich tkaczek. Tkaniny dwuosnowowe miały liczne zastosowania, w tym jako narzuty, kapy i dywany we wnętrzach wiejskich domów. W 1938 roku Janina Orynżyna pisała o dywanach dwu osnowowych, że zwykle są...ozdobione frędz la mi, tkane w ornamenty roślinne, a nieraz w figury lu dzi lub zwierząt o zgeometryzowanej stylizacji i za koń czone specjalnym obramieniem, często szlakiem z li ści winnych czy też z innych roślin. W środku za pełnione są motywem kwiatowym lub geometry cz nym. (...) Rekonstruował podobne dywany pan Ła zew ski z Brańska, (...) lecz warsztaty te upadły. Obe cnie bardzo piękne dywany tego typu wyrabiane są w Białostockiem pod kierunkiem pani Plutyńskiej Tkaniny ażurowe Ryc Podlaski chodnik pasiasty (szmaciak) w domu we wsi Dublany w gminie Michałowo; fot. N. Subda, 2014 Spośród różnorodnych wytworów ludowej kultury tekstylnej Białostocczyzny wyróżniała się grupa tak zwanych tkanin ażurowych, o których przed półwieczem tak oto pisała Olga Mulkiewicz: Tkanina ta wykonana jest splotem płótna. Przystępując do pracy, tkaczka na warsztacie dwuniciel nicowym snuje osnowę rzadko i następnie przewleka przez nicielnice pasmami od 4 do 16 nitek (...). Następnie ile przewleczono nitek, tyle pustych oczek zostawia się w niciel ni- 21

22 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... cy. Po zakończeniu snucia tkaczka przystępuje do tkania: czółenkiem robi tyle prze rzutów, ile nitek jest w jednym pa smie osnowy, potem w ziew wkłada pręt drewniany, dobrze i gładko ostrugany, tak szeroki, jak szerokie jest pasmo osnowy, i znów przerzuca nić wątku określoną ilość razy, aby na stępnie wyjąć pręt i założyć go na nowo. W ten spo sób uzyskuje się tkaninę szachow ni cową o kwadratowych oczkach zbitego płótna, przedzielonych pasmami luźno biegnących nitek. Ten rodzaj tkania nazywa się w nomen klaturze ludowej tkaniem z paty kiem lub przez patyk 18. Wzmianka o tkaninach ażurowych wydaje się o ty le istotna z perspektywy niniejszej pracy, że jak dalej zauważyła Olga Mulkiewicz były one używane na obrusy i firanki do okien, peł niąc w ten sposób istotną rolę kompo zycyjną w wielu wiejskich domach Szmaciaki Warto osobno wspomnieć o chodnikach-szmaciakach, których do dziś nie brakuje w chyba w żadnym wiejskim domu wschodniego Podlasia. Współczesna naszym prababciom Janina Orynżyna pisała: Naj lichszą tkaniną są szmaciaki tkane jako długie pasy na połowie szerokości warsztatu na osnowie lnianej ze szmatek kolo rowych, pociętych na drob ne paski i farbowanych; używane są na wozy lub jako chodniki na podłogi. Bardzo często te tanie tkaniny odznaczają się przepięknym zestawie niem barw, mieniących się tęczą, dzięki czemu są chętnie zakupywane w miastach. Szmaciaki wyko ny wane są niemal w całej Polsce 19. Ryc W wielu podlaskich domach skrzętne gospodynie przechowują dawne pasiaste chodniki-szmaciaki; fot. J. Szewczyk, 2014 Dziś szmaciaki znajdziemy jeszcze w wiejskiej kuchni, w sypialni-alkierzu, w pokoju gościn nym, lecz w nowszych wiejskich domach Białostoc czyzny ruguje się je najczęściej do przedsionków i sieni, gdzie kończą swój długi żywot, stopniowo zdeptywane. Ostatecznie wędrują zwykle do psiej budy lub w najlepszym razie na strych. Mimo to na Białostocczyźnie są one wciąż dość 22

23 Rozdział 2. Ludowe tekstylia na Podlasiu powszechne, chyba jak nigdzie indziej. Ich za pas w niemal co dru gim domu (w skrzyniach, kufrach, szafach itp.) wystarczy zapewne, by przez jeszcze kilka kolejnych dekad można je było spotkać w niejednym wiejskim wnętrzu mieszkalnym (ryc. 2.2 i 2.3). Ryc Struktura chodnika-szmaciaka; fot. J. Szewczyk, 2014 Ryc Chodnik pasiasty (szmaciak) we wsi Dublany; fot. J. Szewczyk, 2014 Ryc Chodnik pasiasty (szmaciak) we wsi Dublany; fot. J. Szewczyk,

24 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... Mimo to szmaciaki pozo stawały i nadal pozostają niejako poza obszarem zainteresowań ba dawczych, choć ostatnio coraz częściej można je znaleźć na ekspozycjach muze alno-skansenowych. A przecież to właśnie one w największym sto pniu kształtowały estetykę wnętrz wiejskich domów i to one prezentują największą liczbę pa sia stych wielobarwnych wzo rów (ryc. 2.4). Ponadto dziś powraca moda jak można sądzić z nie których wpi sów w portalach in ter netowych na ich własnoręczne wytwa rza ne, tyle że nie zajmują się już tym wiejskie ko biety, lecz raczej miejskie pa sjo natki powrotu do tra dycji i do ekologicznego stylu życia Ręczniki obrzędowe Grupą na swój sposób szczególną, bo od wie ków istotną w bogatej ludowej obrzędowości, a przy tym repre zen towaną przez tekstylia o głębokiej symbolice, są ręczniki obrzędowe, dawniej powszechne we wsiach wschodniej Białostocczyzny (od Białowieży po Sokółkę, włącznie z gminą Michałowo) Ręcznik obrzędowy jest to długi (2-3 m) i dość wąski (35-50 cm) pas białego lnia nego płótna, zwykle po kryty (haftowany) stylizowanym ornamen tem, mający krótsze boki za kończone frędzla mi lub koronką. O jego symbolice i zastosowaniach będzie jeszcze mo wa; tu wszakże warto zwrócić uwagę na szybko rosnące zainteresowanie ręcznikami ob rzędowymi wschod niego Pod lasia, wyrażane róż no rakimi inicjatywami poznawczymi i konserwa tor skimi. Ostatnimi laty owo zaintereso wa nie koncentruje się na ręcznikach ziemi bielskiej, co jednak wcale nie zna czy, iżby ręczniki spo tykane w gmi ną Michałowo by ły mniej wyraziste pod względem estetyki czy sym boliki. Jednak że aktywność regio nalistyczna rozmaitych bielsko-podlaskich organizacji (zwłaszcza repre zen tujących grupy mniejszości naro dowych) zaowoco wała obfitością działań badawczo-konser wa tor skich, takich jak choćby zapis wzo rów ręczników obrzędowych w cyfrowej bazie danych i udostępnienie jej w specjal nie ku temu zało żo nym portalu internetowym Bielski Ręcznik ( 20. Obecnie promocją tej sfery ludowej podlaskiej kultury tekstylnej aktywnie zajmują się muzealnicy w Bielsku Podlaskim oraz w Białymstoku Radziużki Cytowana już Janina Orynżyna pisała: Tkactwo lni ane wytworzyło specjalny typ tkaniny dekoracyjnej, zwanej (...) tkaniną wileńską, (...) radziużką, (...) dzierużką, podściółką lub dywanem. (...) Tkaniny te, służące do na kry wania łó żek, wo zów, sani, tkane są najczęściej z barwionych paczesi. (...) Zasięg tych tkanin (...) obej muje (...) [między innymi] w ogólności województwo białostockie (Kurpie i Pod la sie), czę ś ciowo Polesie, a nawet wschodnie powiaty województwa warszawskiego (...); sło wem, radziużka króluje w północno-wschodnim obszarze Rzeczypospolitej, a naj pię kniej jest uro zmaicona na Białorusi. (...) Radziużka przeżywa swój renesans. Z wozów i łó żek chło p skich przywędrowała do miast, gdzie dekoruje wnę trza mieszkań inteligenckich jako obicie mebli, 24

25 Rozdział 2. Ludowe tekstylia na Podlasiu narzuta na tapczan, makata, serweta, kotara; opanowała nawet gmachy reprezen tacyjne, niekiedy kurtyny teatrów i ołtarze kościołów 22. Opisywane przez Orynżynę radziużki 21 (ryc. 2.7) upowszechniły się do tego stopnia, że po dziś dzień można je spotkać jako w wielu starych do mach Podlasia (ryc. 2.8). Niektóre gospodynie starszej daty przechowują też zeszyty z rysunkami odnośnych wzorów i ściegów do takich tkanin. Zresztą na Białostocczyźnie mieszały się różne techniki wyrobu dywanów i narzut oraz różne ich wzory, które nieraz stanowiły tajemnicę zazdro śnie strzeżoną przez umiejętne twórczynie. Nawet dziś takie narzuty tchną swoistym pięknem (ryc. 2.9, 2.10 i 2.11). Ryc Narzuta radziużka (tu według J. Orynżyny, op. cit., s. 176a) Ryc Narzuta radziużka współcześnie wydobyta ze starego kufra; fot. J. Szewczyk,

26 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... Ryc Narzuta wydobyta ze starego kufra; fot. J. Szewczyk, 2014 Ryc Narzuta wydobyta ze starego kufra; fot. J. Szewczyk, 2014 Ryc Narzuta wydobyta ze starego kufra; fot. J. Szewczyk,

27 Rozdział 2. Ludowe tekstylia na Podlasiu 2.7. Inne Podsumowując, najbardziej naturalny wydaje się po dział tekstyliów według: techniki ich wykonania (tkaniny lub dzianiny fabryczne lub rękodzielne, tkaniny tkane na krosnach jedno- i dwu osno wo wych, dzianiny dziane na drutach lub szydełkowane, patchworki, materie bite z weł ny itd.), rodzaju podstawowego splotu tkackiego lub dziewiarskiego; gatunku materiału (płótna lniane, tekstylia z włókien syntetycznych, tekstylia z włókien szla che tnych, materie wełniane, szmaciaki z odpa dów wielogatunkowych, itd.). Podział ten po części wyodrębnia i obejmuje opisane wcześniej kategorie tekstyliów. Jednak na podlaskiej wsi spotkamy znacznie więcej tekstyl nych wyrobów, w tym fabrycznych, ale też nietypowych rękodzielnych, niekiedy nieznanych poza daną wsią. Przypisy: 7 Między innymi: Z. Cieśla-Reinfussowa, Dywany dwuosnowowe braci Składanowskich z Wyszkowa, Polska Sztuka Ludo wa Konteksty t. 8, z. 1, 1954, s ; Z. Cieśla-Reinfussowa, Brańskie dywany dwuos no wowe, Polska Sztuka Ludowa Konteksty t. 11, z. 2, 1957, s ; A. Nahlik, W sprawie pocho dzenia tak zwanych dy wanów dwuosnowowych, Polska Sztu ka Lu do wa Konteksty t. 15, z. 3, 1961, s ; E. Plutyńska, O starych podwójnych tkani nach So kółki, Augustowa i Białegostoku i o podwójnych tkani nach współczesnych, [w:] Tkanina polska, Warszawa 1959, s ; Z. Staronkowa, Technika tka nia dywanów dwu os no wo wych, Polska Sztuka Ludowa Konteksty t. 9, z. 4, 1955, s ; A. Wojciechowski, Dwuosnowowe tkaniny biało stockie, Pol ska Sztuka Ludowa Konteksty t. 4, z. 7-12, 1950, s O domowych tekstyliach na wschodnim Podlasiu i w ogóle na właściwej Białostocczyźnie nie mamy nie stety równie wyczerpujących komentarzy (za wyjąt kiem opisów tkanin dwuosnowowych); por. jednak: R. Reinfuss, Na marginesie badań sztuki ludowej Białostocczyzny, Polska Sztuka Ludo wa Konteksty t. 15, z. 3, 1961, s zwłaszcza komentarz na s R. Reinfuss R., Sztuka ludowa Podlasia Zacho dnie go, Polska Sztuka Ludo wa Konteksty t. 6, z. 4-5, 1952, s (tu cytat ze s ). 10 Chodzi o miejscowość gminną Janów położoną na północ od Białegostoku (niedaleko Sokółki), a nie o Ja nów Podlaski w dolinie rzeki Bug. W Janowie fun kcjo nuje Izba Tkactwa Dwuosnowowego, ponadto do dziś w Gminnym Ośrodek Kultury w Janowie organi zo wany jest co roku konkurs na tkaninę dwuosno wo wą (w 2014 roku odbyła się 22 edycja konkursu), zaś prezentowane tam wyroby są nadal wytwarzane przez ko lejne pokolenia tkaczek. 11 J. Orynżyna, op. cit., s A. Wojciechowski, op. cit. 13 A. Nahlik, op. cit. 14 R. Reinfuss, Sztuka ludowa Podlasia Zacho dnie go, Polska Sztuka Ludo wa Konteksty t. 6, z. 4-5, 1952, s Współcześnie wyrobem tkanin dwuosnowowych tru dni się grupa ludowych tkaczek w Janowie i pobli s kim Lipsku na Białostocczyźnie. 16 J. Orynżyna, op. cit., s

28 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia O. Mulkiewicz, Tkanina ażurowa, Polska Sztu ka Ludo wa Konteksty t. 14, z. 1, 1960, s (tu cyt. ze s. 37). 18 J. Orynżyna, op. cit., s Portal Bielski Ręcznik wraz z bazą danych opraco wa no w ramach działań realizowanych przez Fundusz Lo kal ny na Rzecz Rozwoju Społecznego w Widowie (w gm. Bielsk Podlaski) w ramach: (1) zadania pub li cz nego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pod la s kiego w Bia łym stoku nt. Dziedzictwo kulturowe i ku ltura współ cze sna, (2) zadania publicznego Powia tu Bielskiego nt. Podtrzymywanie tradycji regionalnej i narodowej i (3) programu Działaj Lokalnie VII Polsko- Ame ry kańskiej Fundacji Wolności, realizowa ne go przez Aka demię Rozwoju Filantropii w Polsce i Stowa rzy szenie Samorządów Euroregionu Puszcza Bia ło wie ska w Hajnówce. 20 W szczególności były to: program Ochrona ręcz nika obrzędowego w gminie Bielsk Podlaski (organizowany przez Fun dusz Lo kal ny na Rzecz Rozwoju Społecznego we wspó ł pracy z Muzeum w Bielsku Podlaskim Od dzia łem Muzeum Podlaskiego w Białymstoku), stała wy stawa Tajemniczy ręcznik (w tymże muzeum) oraz projekt Ręcznik ludowy z okolic Bielska Pod la s kiego haft i koronka, realizowany przez Muzeum w Bielsku Podlaskim we współpracy z instytucjami ak a de mi ckimi i owocujący między innymi wydaniem w 2014 roku albumu o takim samym tytule. 21 J. Orynżyna, op. cit., s Nazwa ta zdaje się pochodzić od słowa raduga, czy li tęcza, wskazując na pasiasto- -tęczowy wygląd te go wy robu.

29 Rozdział 3. Rola tekstyliów we wnętrzach domów W badaniach wnętrz wiejskich domów Pod lasia jednym z najciekawszych, najbar dziej intrygujących zagadnień jest zdobni cza i symboliczna rola tekstyliów jako elementów wystroju wnętrza. Znaczny potencjał poznawczy zdaje się tkwić zwłaszcza w sym bolice domowych tkanin i dzianin, ocenianej na tle zarówno ogólnej wie dzy o symbolice wnętrz, jak też znajomości semantyki domu w kulturze ludowej Podlasia. W niniejszej pracy sygnalizujemy ten inspirujący temat, ale nie rozwijamy go szerzej, bo jest on bardzo rozległy. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że dziś zarówno estetyczna, jak i symboliczna rola tekstyliów we wnętrzu podlaskiego domu wiejskiego raczej nie maleje, lecz przeciwnie zderzenie tradycji z nowszymi modami, a dawnych wyrobów tekstylnych z różnorodnością współczesnych tekstyliów fabrycznych wciąż owo cuje niezwykle ciekawymi zabiegami kompozycyjnymi i efektami estetycznymi we wnętrzach niektórych wiejskich domów Podlasia 23. Te efekty z perspektywy mieszczucha mogą wydawać się wręcz egzotyczne i są z pewnością warte rozpoznania i opisu. Zacznijmy jednak od próby uporządkowania wiedzy o roli tekstyliów w tradycyjnym wnętrzu wiejskiego domu O roli tkanin i dzianin w wiejskim domu Podstawowe rozróżnienie, które ma sens badawczy (i które od dawna jest przyjęte w lite ra turze etnograficznej), to podział tekstyliów na obrzędowe i użytkowe 24, przy czym w tej drugiej grupie można wyróżnić tekstylia użytkowe ozdobne i użytkowe pospolite (proste). Tkaniny użytkowe niema jące charakteru obrzędowego to zasłony i firany okienne, zasłony i firany pie cowe, nakrycia pościelowe, ozdobne serwety i obrusy do przykrywania stołów i innych me bli, makaty ścienne, dywany i chodniki podłogowe i tak dalej. Natomiast do tekstyliów obrzędowych należą wszelkiego rodzaju chusty i ręczniki obrzędowe, służące między innymi do akcentowania miejsc semantycznie istotnych (na przykład kąta obrzędowego zwanego pokuciem), ale też tkaniny lub dzianiny o nieprzy pisanej jednoznacznie lokalizacji przestrzennej (na przykład serwety do przykrywania wiel kanocnych święconek i weselnych korowajów). Kolejne kryterium klasyfikacyjne to podział tekstyliów według ich przestrzennej lo kalizacji w domu. Podział najbardziej ogólny obejmowałby: 29

30 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia tekstylia o nieprzypisanej jednoznacznie lokalizacji przestrzennej, 2. tekstylia o sugerowanej lokalizacji przestrzennej, 3. tekstylia o jednoznacznie określonej lokalizacji przestrzennej. W ostatnich dwóch grupach można dodać klasyfikację według lokalizacji przestrze n no-funkcjonalnej, to jest podział tekstyliów na: tekstylia właściwe przestrzeni sypialnej, tekstylia właściwe przestrzeni kuchennej, tekstylia właściwe przestrzeni komunikacyjnej, tekstylia właściwe przestrzeni reprezentacyjnej, tekstylia właściwe granicom między ww. strefami, itd.; Można też przyjąć alternatywną klasyfikację według lokalizacji architektoniczno-estetycznej, to jest podział na: tekstylia występujące w strefie okien (niezależnie od rodzaju pomieszczenia), tekstylia w strefie drzwi, tekstylia w strefie pieca, tekstylia w strefie podłogi, tekstylia w strefie ścian, tekstylia w strefie sufitu, tekstylia w strefie narożnika (kąta reprezentacyjnego), tekstylia w strefie łóżka, tekstylia w strefie mebli schowkowych, tekstylia w strefie stołu, itd. W niniejszej książce opisujemy tekstylia znalezione przez nas w badanych wiejskich domach, próbując ująć je w powyższe ramy klasyfikacyjne (pre ferując klasyfikację według lokalizacji architektoniczno-estetycznej), ale selektywnie, bez prób ca łoś ciowego i kompletnego opisu. Za to opisując rolę tekstyliów w wybranych miejscach domu, staramy się dostrzec ich podstawowe znaczenia: symboliczne, estetyczne, praktyczne i tak dalej Znaczenie sakralne: tekstylia w strefie pokucia Na ogromnych obszarach wschodniej Słowiańszczyzny wnętrze domu organizowano według podstawowej zasady kompozycyjnej, zgodnie z którą wszystkie istotne semantycznie strefy miały swe ustalone tradycją miejsce względem przekątnej dzielącej izbę na dwa trójkąty. Jeden koniec tej przekątnej stanowił ogromny piec (nieraz zajmujący ćwierć izby), a koniec przeciwny stanowił tak zwany pokuć, kąt obrzędowy miejsce prestiżo we i sakralne. Kąt ten dekoracyjnie wyróżniano, zawieszając w nim ikony i zdobiąc kwiatami lub tkani- 30

31 Rozdział 3. Rola tekstyliów we wnętrzach... nami (ryc. 3.1). Woj ciech Załęski, badacz kultury ludo wej wsi w Puszczy Knyszyńskiej, pisał: Ikony zawieszano w ro dzinach prawosławnych, ubierając je haftowa nym ręcznikiem i papie rowymi kwiat kami. Ręcznik upinano tak, aby jak najbar dziej wyekspo nować haft. (...) Skośnie do rogu stała ława posy pana sianem, na kryta obru sem lub haftow anym ręcz nikiem 25. Ryc Kąt obrzędowy (pokuć ) w jednym ze starych domów we wsi Dublany w gminie Michałowo; fot. P. Marzec, 2014 Ryc Kąt obrzędowy (pokuć ) we współczesnym domu wiejskim we wsi Nowa Wola w gminie Michałowo; fot. M. Rogozińska, 2014 (fotografia w zbiorach archiwum Zakładu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego, Wydziału Architektury PB) 31

32 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... Ryc Kąt obrzędowy (pokuć ) w jednym z domów wyróżnionych w konkur sie Swojskie Skarby (na najpiękniejsze tradycyjne obejście w gminie Michałowo), zorganizowanym w 2005 roku przez Stowarzyszenie Edukacji Kulturalnej WIDOK (dom we wsi Juszkowy Gród; fot. J. Szewczyk, 2005) Dawniej najbardziej cha rak terystycznym sposobem takiego zdobienia by ło umieszczanie na wiszących tam ikonach wspomnianych już ozdobnych ręczników obrzędowych, trójkątnych lnianych chust i lśniąco białych ażurowych serwet. Ręczniki i serwety wyko nywano ręcznie, a następnie wyszywano z uwzględnieniem symboliki sakralnej. Nasza wiedza na ten temat jest jednak fragmentaryczna, tym niemniej nie ulega wątpli wo ści, że ludowa obrzędowość i jej odzwierciedlenie w tekstylnych ozdobach pokucia nie była niezmiennikiem, lecz miała charakter zjawi ska stale ewo luującego, a w związku z tym również tekstylne elementy zdobnicze obrzę do wych części domu ulegały ciągłym przemianom. Na Podlasiu nadal zdobi się domowe kąty (ryc. 3.2 i 3.3). Nawet w obecnym stechnicyzowanym XXI wieku tekstylia wydają się nieodłącznie związane z sakralnością. Jednak w rękach zdolnej gospodyni nawet zwykłe firanki, zasłony i serwety nabierają niejako transcendentnego charakte ru: wertykalizują przestrzeń, zazna czają jej granice i ramy, a w konsekwencji nadają wnętrzu 32

33 Rozdział 3. Rola tekstyliów we wnętrzach... domu pewien majestat i mo numentalizują małe izby mieszkalne. Takie sakralizujące użycie tekstyliów ma miejsce bez względu na przynależność religijną mieszkań ców, bo tekstylia nadają wnętrzom tę samą powagę i majestatyczną statycz ność w do mach pozba wio nych dewo cjonaliów, zamieszkanych przez oso by nienależące do żadnych grup konfesyjnych. Czymże więc są domowe tekstylia? Sposobem monumentalizowania wnętrza? Metodą wyrażania przeżyć transcendentnych? A może kiczem dewocyjnym? Materią nadającą wnętrzom pozór duchowości? Dodatkową scenografią dla symbolicznie istotnych elementów wnę trza, takich jak okna, drzwi, kąty i niektóre meble? Lub też czymś zupełnie innym arty stycznym medium do zmiękczania twardych ścian i podłóg, do nadawa nia im orga ni cznej miękkości, tak aby przypominały raczej żywy organizm? Ciekawe spojrzenie na rolę tkanin obrzędowych we wnętrzach wschodniopodlaskich domów prezentują lokalni pasjonaci kultury białoruskiej na Białostocczyźnie w swych krótkich retrospektywnych artykułach i komen tarzach. Niekiedy zawierają one głębsze refleksje etnofilozoficzne. Na przykład Natalia Gierasimiuk, pracownica Ośrodka Kultury Bia łoruskiej w Haj nó w ce, pisze: W kulturze białoruskiej szczególne znaczenie ma ręcznik. Towarzyszył czło wiekowi przez całe życie. (...) Na rę cz nikach wy szywane były wzory zaczerpnięte z przy rody: roślinne i zwierzęce. By wały też odniesienia do słońca ognia i do wody. (...) Kiedy poro dzicha ko bieta rodząca leży na łóżku lub na stole, pod belkę stropową przy wiązuje się lniany ręcznik, w który przed rokiem zawinięto paschalne ciasto korowaj i był razem z nim poświęcony. (...) Ręcznik był najlepszym prezentem dla matki, która urodziła dzie cko, babki, która odebrała po ród. Każ demu świętu towarzyszy rytualny ręcznik. Podczas ry tuału ślubu w cerkwi używano kilku różnych ręczników. Jeden ścielono pod nogi mło dych i w ten sposób przekraczali oni miedzę przechodzili z życia osoby samodzielnej, w życie wspólne, inny służył do zawinięcia chleba, któ ry ofiarowali rodzice panny młodej. Nabożnik to ręcznik, w który zawinięta jest podawana podczas ceremonii ikona. Wzory na ręcznikach były za pisem życzeń, na przykład zdrowia, szczęścia, długiego życia. Rę czni kiem wiąza no też ręce młodych, by umocnił ich związek. Dawniej, kiedy czło wiek umie rał zawijano go w biały sawan. Dzisiaj dno trumny wyściela się białym materiałem i takim samym lnianym płótnem przykrywa się do po łowy człowie ka. Ręcznik ponownie staje się miedzą, którą człowiek przekracza, by wejść w następne życie. Na specjalnie ut ka nych na tę okazję, dwóch długich ręcznikach opuszczano trumnę do mogiły. Są też rę czniki ofiar ne, które możemy zauważyć podróżując po regionie Puszczy Biało wieskiej. W ręcz nikach tych zawarta jest prośba do Boga. Często gospodyni, tkająca ręcz nik, kodo wała w nim proś by, nie umiejąc pisać i czytać. Ręczniki z prośba mi zostawiano tam, gdzie Bóg mógł je najłatwiej zobaczyć, a więc na cmentarnych krzyżach, by darował spo kój zmarłemu, albo na krzyżach przy drożnych, albo w cerkwi. Mamy tutaj wiele zwy czajów pogańskich, włączonych w kulturę chrześcijańską. Jeżeli zaduma nie wy szła albo ko bieta chciała jeszcze coś dodać do języka symboli ręcznika, dodawała ko ronkę także zawierającą swoisty kod znaczeń. Znaki te pocho dzą z pradawnych, pogańskich czasów. Możemy na przykład zobaczyć węzeł bez koń ca symbol życia 26. Tego typu komenta rze, choć publikowane tylko w Interne cie lub w lokalnych gazetach, ujęte w gawędziarski styl i formalnie niepoparte odwołaniami do piśmien nictwa naukowego, zwykle są zgodne z wiedzą naukową. 33

34 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia Znaczenie estetyczne: makaty kuchenne Ryc Makata (fot. studenci WA PB, ze zbiorów archiwalnych ZUiPP WA PB) Ryc Makata (fot. studenci WA PB, ze zbiorów archiwalnych ZUiPP WA PB) Ryc Makata (fot. J. Szewczyk, 2005) Ryc Makata (fot. studenci WA PB, ze zbiorów archiwalnych ZUiPP WA PB) Ryc Makata w jednym z domów domów wyróżnionych w konkursie Swojskie Skarby w Leonowiczach w gminie Michałowo; fot. J. Szewczyk,

35 Rozdział 3. Rola tekstyliów we wnętrzach... Magdalena Sulima w swej pracy doktorskiej poświęconej wnętrzom domów wiejskich południowo-wschodniej Białostocczyzny pisze: W okresie międzywo jen nym pomieszczenia w domach zaczęto deko ro wać makatkami. Były to prostokątne lub kwadratowe lniane płótna, ozdobione haftem lub malowanymi farbą wzorami. Naj starsze, jak podaje Tomasz Czerwiński 27, haftowane były na czarnej tkaninie cienką bły sz czącą kolorową ta siemką, tak zwaną lasetą. Wystę po wały na nich motywy roślinne lub scenki z postaciami ludzkimi i zwierzętami, opatrzone z re guły ludową rymo waną sen tencją dotyczącą atmosfery domostwa: Dobra żona tem się chlubi, że gotuje, co mąż lubi, albo: Nie mów nikomu, co dzieje się w domu 28. Takie makaty były bardzo modne przed ponad półwieczem. Uczniowie szkół elementarnych uczyli się je wyszywać na niektórych lekcjach, toteż makata wisząca na kuchennej ścianie wyrażała dumę rodziny z dorastającej córki, która sprawnie wyszywała makatkowe wzory. Ale też zawieszano je po prostu dlatego, że były ładne to znaczy dobrze odpowiadające ówczesnemu wiejskiemu rozumieniu estetyki. W wielu wiejskich domach Podlasia, w tym także w gminie Michałowo makaty wciąż wiszą na kuchennych ścianach (ryc ). Niektóre wyszyto ręcznie, ale są też fabryczne, kupione w sklepie lub może na targu (ryc. 3.7) Estetyka intymnej części domu: tekstylia w strefie łóżka Cytowana już Magdalena Sulima pisze: Do dziś na terenach gmin Bielsk Podlaski, Czyże i Hajnówka widoczna jest tradycja układania na łóżkach wypchanych pierzem haftowanych poduch, które eksponuje się przeważnie w pokojach gościnnych. Jest to stary zwyczaj, prze jęty jeszcze z cza sów, kiedy w domach nie było łóżek z pojemnikami na pościel. Wy stawione poduszki z jednej strony Ryc Udekorowana strefa sypialna w jednym z domów wyróżnionych w konkursie Swojskie Skarby w Suprunach w gminie Michałowo; fot. J. Szewczyk, 2005 Ryc Udekorowana strefa sypialna w jednym z domów w Szymkach w gminie Michałowo (konkur s Swojskie Skarby ; fot. J. Szewczyk, 2005) 35

36 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... Ryc Udekorowana strefa sypialna w jednym z domów we wsi Koleśno w gminie Michałowo (konkurs Swojskie Skarby ; fot. J. Szewczyk, 2005) wietrzały i nie nasiąkały wilgocią, z drugiej nato miast stanowiły dekorację pokoju i przyszły posag panny młodej 29. Nie inaczej było i nadal jest jest we wsiach w gminie Michałowo. Nawet w najbardziej intymnych częściach domu, takich jak sypialne alkierze, spotykamy niezwykle perfekcyjnie ozdobione kompozycje, mianowicie zasłane i nakryte poduchami łóżka. Jeszcze staranniej zdobi się wersalki, kanapy i łóżka w pokojach gościnnych i reprezentacyjnych. Podczas wizyt domowych w ramach konkursu Swojskie Skarby w 2005 roku zauważo no, że to właśnie przestrzenie sypialne były najstaranniej ozdobione, wręcz całkowicie pokryte wielowarstwową tekstylną powłoką z bogatą orna mentyką (ryc. 3.9, 3.10 i 3.11) Tekstylia wokół okien jako znak prestiżu Jeszcze przed stu pięćdziesięciu laty szkło okienne bywało dla przeciętnego chłopa zbyt kosztowne, toteż zamiast niego powszechnie stosowano od pady, na przykład kawałki rozbitych szyb pochodzące z zabudowań dworskich albo tak zwane szkło weneckie usuwane z najstarszych zabudowań, a nawet ułomki ceramiki i kawałki rozbitych szklanych gąsiorów albo butelek. W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku wieś stawała się stop niowo coraz zamożniejsza, co skłaniało do powiększania otworów okiennych i do wizualnego podkreślania okien. Dlatego w Polsce i w ogóle na Słowiańszczyźnie (inaczej niż choćby w Skandynawii i zachodniej Europie) okna w wiejskich domach stały się ośrodkami układów kompozycyj nych: wewnątrz domu ozdabiano je dawniej papierowymi, a w nowszych czasach rozmaitymi płóciennymi lub siatkowymi zasłonami i firankami oraz kwiatami doniczkowymi, ponadto zimą między zewnętrzne i wewnętrzne skrzydła wkładano watę, cukierki i lalki (choć to zwyczaj już współ czesny, w każdym razie dwudziestowieczny). Dziś dawne okna ościeżnicowe są wymieniane na plastikowe typu zespolonego, co zwykle wiąże się ze zubożeniem ich ornamentyki, tym niemniej gdzieniegdzie wciąż jeszcze można podziwiać bogate kompozycje przyokienne 36

37 Rozdział 3. Rola tekstyliów we wnętrzach... Ryc Tekstylia wokół okna w jednym z domów w Dublanach w gminie Michałowo (fot. J.Szewczyk, 2009) Ryc Tekstylia wokół okna (fot. J.Szewczyk, 2005) Ryc Tekstylia wokół okna (fot. J.Szewczyk, 2009) Ryc Tekstylia wokół okna (fot. J.Szewczyk, 2009) 37

38 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... Ryc Tekstylia wokół okna (fot. J.Szewczyk, 2009) Ryc Tekstylia wokół okna (fot. J.Szewczyk, 2009) Ryc Tekstylia wokół okna (fot. studenci WA PB, ze zbiorów archiwalnych ZUiPP WA PB) Ryc Tekstylia wokół okna (fot. studenci WA PB, ze zbiorów archiwalnych ZUiPP WA PB) 38

39 Rozdział 3. Rola tekstyliów we wnętrzach... (ryc ). Stopniowo zapomina się jednak, iż dawniej przed stuleciem były one nie tyle wyrazem potrzeb stricte estetycznych, lecz raczej oznaką zamożności i prestiżu gospodarzy Znaczenie praktyczne: tekstylia na piecu Ryc i 22. Piece kaflowe w domu we wsi Leonowicze w gm. Michałowo (każdy z pieców jest częścią bardziej rozbudowanego systemu; fot. J. Szewczyk, lipiec 2010) Ryc Piec kaflowy w jednym z domów we wsi Nowa Wola w gm. Michałowo (fot. M. Rogozińska, 2014) 39

40 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia... Ryc Piec kaflowy w jednym z domów w Nowej Woli (fot. K. Rutkowska, 2014) Ryc Część ścianówkowa starego ceglanego pieca w domu we wsi Dublany (fot. N. Subda, 2014) 40

41 Rozdział 3. Rola tekstyliów we wnętrzach... Ryc Tekstylia na podłodze w jednym z domów w Dublanach (fot. N. Subda, 2014) Ryc Tekstylia na podłodze w jednym z domów w Nowej Woli (fot. M. Rogozińska, 2014) Tekstylia miały też znaczenie praktyczne. Zasłanianie firanami wnęk pod kapami pieców kuchennych spowalniało ich wystudzanie, wydłużało czas zachowania stojących tam potraw w cieple, chroniło je przed wszechobecnymi dawniej muchami, a także ukrywało okopcone przykuchenne ścianki pieca przed ciekawskim wzrokiem sąsiadek. Natomiast zasłonki zawieszane przy wnękach przypiecowych wyodrębniały je jako przestrzenie schowkowe. Na piecach suszono też mokre ręczniki i odzież. Wszystko to powodowało, że piece bywały wręcz pokryte wiszącymi na nich tkanina mi. Dziś wiejskie piece utraciły część z przynależnych im dawniej tekstyliów, lecz wciąż można zauważyć wiszące na nich ręczniki, zasłony i firany (ryc do 3.24) oraz suszącą się odzież (ryc. 3.25) Tekstylia jako tło W domach zamieszkanych przez seniorów tkaniny (dywany, narzuty, chodniki, serwety) pokrywają nieraz całe podłogi i ściany. Można by rzec, iż dążeniem gospodarzy jest ukrycie każdej gładkiej powierzchni pod tekstylnymi wzorami fakturalnymi (ryc. 3.26). Czasami wrażeniem jest przesyt, lecz w wielu domach tekstylne tło sprawia wrażenie schludności, a nawet pewnej wiejskiej elegancji (ryc. 3.27). 41

42 CZĘŚĆ I. Ludowe tekstylia Dom oswojony tkaniną Tkaniny i dzianiny oraz estetycznie pokrewne im papierowe tapety niejako nobilitowały dom, stanowiąc jego ubiór, wskazując na miejsca symbo licznie ważne i pozwalając na elastyczne zmiany estetycznej i symbolicznej aranżacji domu stosownie do rytmu dorocznej cyklicznej obrzędowości. Nie jest też przypadkiem, że we wszystkich współczesnych prywatnych izbach etnograficznych i innych prywatnych obiektach skansenowych połu dniowej i wschodniej Białostocczyzny wykorzystuje się teksty lia jako nieodzo w ne elementy ekspozycji uważa się je bowiem za kluczowe dla toż samości obie ktu 30. Istotnie, dawniej domem nie był jedynie drewniany zrąb na kryty dachem ani za dom nie uważano struktury konstruk cyjno-architektonicznej, lecz domem stawała się dopiero prze strzeń odpowiednio oswojona i poddana rozmaitym rytuałom magiczno-obrzędowym ( zakładzinowym, wchodzinowym, poświęcona przez ka płana i tak dalej). Dom był bowiem odzwierciedleniem ludowego systemu świato po glądowego, odbiciem werna kularnej religijności i oprawą dla obrzędów a więc całko wi tym przeciwieństwem tego, co w XX wieku na zwano maszyną do mieszkania. Można by rzec, iż w podświadomym pojmowaniu dom był jakby prywatną świą tynią i najbardziej intymnym miejscem kultu. Służył sakralizowaniu codzienności i oswajaniu sacrum. Przypisy: 23 Przykłady opisano między innymi w: Korolczuk D., Szewczyk J., Sakrosfera na styku kultur. Architektoniczno-przestrzenne elementy samoidenty fikacji religij nej na obszarze wschodniej Białostocczyzny, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej: Budownictwo z. 30, Białystok 2006, s ; Sulima M. (2012), Dom mieszkalny w zagrodzie pogra nicza etnicznego jako zjawisko architektoniczno-kulturowe, t. 1 i 2 (maszynopis pracy doktorskiej). 24 W piśmiennictwie etnograficznym niekiedy używane są określenia płótna obrzędowe, płótna użytkowe etc., na określenie nie tyle płócien, a nawet nie tyle tkanin (które są szerszą kategorią), co w ogóle tekstyliów, a zatem zarówno tkanin, jak i dzianin. 25 Wojciech Załęski zbierał te informacje od mieszkańców wsi puszczańskich podczas swych kilkuletnich badań w latach Cytowany ustęp pochodzi z jego pracy: Zachowane w pamięci mieszkańców Pu szczy Knyszyńskiej, Polska Sztu ka Lu do wa Kon tek sty nr 4, rok XLIV, 1990, s Magdalena Sulima powołuje się tu na pracę Toma sza Czerwińskiego Wyposażenie domu wiejskiego w Pol sce (Muza SA, Warszawa 2009, s. 303). 27 M. Sulima, Dom mieszkalny w zagrodzie pogra nicza etnicznego jako zjawisko architektoniczno-kulturowe, t. 1 i 2 (maszynopis pracy doktorskiej, Białystok-Warszawa 2012), s Ibidem. 29 N. Gierasimiuk (notował AJK), Białoruski kosmos, [w:] Sło wa, dokument cyfrowy w: slo wa/kosmos.htm [do stęp ]. 30 Zob.: E. Glińska i J. Szewczyk:: Rola organizacji po za rządowych w promocji regionu na przykładzie wschod niej Białostocczyzny, Zeszyty Naukowe Politech niki Bia - ło stockiej: Ekonomia i Zarządzanie z. 11, Wyda w nictwo PB, Białystok 2008, s

43 Część II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych w gminie Michałowo

44 Rozdział 4. wnętrze domu w Dublanach Forma architektoniczna i konstrukcja Rozplanowanie Wyposażenie i wystrój Serwety Firany i zasłony Domowa suszarnia czy relikt przeszłości? Przestrzeń zawieszona, przestrzeń ubrana Makaty 51 Rozdział 5. wnętrze drugiego domu w Dublanach Forma architektoniczna, konstrukcja i rozplanowanie System piecowo-kominowy Umeblowanie i wyposażenie Tekstylna aranżacja podłogi Tekstylne przegrody Makaty, obrusy, serwety i chodniki Tekstylia jako tworzywo ludowej estetyki teksturalnej Kwiaty Wyposażenie RTV i AGD Kompozycje 64 Rozdział 6. wnętrze domu w Zaleszanach Forma i konstrukcja domu Rozplanowanie Kolorystyka wnętrza Akcent i tło Dewocjonalia Ocena 75 Rozdział 7. domy w Nowej Woli Pierwszy z domów w Nowej Woli Drugi z domów w Nowej Woli Trzeci z domów w Nowej Woli Podłoga dzieło sztuki ludowej 81

45 Rozdział 4. Wnętrze domu w Dublanach Wszystkie trzy zinwentaryzowane przez nas domy (dwa dublańskie 31 i jeden w Zaleszanach) wzniesiono w połowie XX wieku. Są one nadal zamieszkane, ale przez starsze osoby; fakt ten sprzyjał zachowawczości co do architektury i wystroju wnętrz mieszkalnych, którym w pewnym sensie bliżej dziś do muzeów (również w pozytywnym znaczeniu tego słowa) niż do nowoczesnych mieszkań, tym bardziej, że również ich mie sz kańcom bliższe są przyzwyczajenia i tradycje niż pogoń za najnowszą modą estetyczną. Dzięki temu w zinwentaryzowanych przez nas i opisanych tu do mach zachowały się nie tylko stare meble i tekstylia, lecz także tradycyjne wzorce rozplanowania, organizacji i aranżacji wnętrz mieszkalnych Forma architektoniczna i konstrukcja Pierwszy ze zbadanych i zinwentaryzowanych dublańskich domów reprezentuje typ drewnianego (ale z murowaną ko mo rą i sienią) domu wiejskiego asymetrycznego sze ro ko frontowego, z nieużywanym na co dzień strychem. Ściany wykonano z drewnianych bali w konstrukcji wieńcowej, z za węgło wa niami na jaskółczy ogon ; nie są one szalo wa ne, a jedynie wtórnie uszczelnione pianką poliuretanową i zaimpregnowane przepa lo nym olejem silnikowym. Dwuspadowy dach pokryty jest eternitem; również okna typu oś cie ż nico wego nie były wymieniane od czasu wzniesienia domu (ryc. 4.1 i 4.2). Dom w zasadzie nie posiada zewnętrznych zdobień architektonicznych, tak charakte rystycznych dla południowo-wschodniej Białostocczyzny, za wy- Ryc Dom we wsi Dublany widok od strony północnowschodniej (od ulicy, a zarazem od strony komory),; fot. N. Subda,

46 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... jątkiem ozdobnie profilo wa nych opasek okiennych i zewnętrznych podokienników. Elementy okienne i wokoło okien ne są bielone. Na tle białych opasek okiennych i ciemnych ścian (niemal czarnych od im pre gnatu) wyróżniają się firanki okienne, które są widoczne również od zewnątrz i sta no wią istotny estety cz nie element kompozycji architektonicznej (ryc. 4.2). Ryc Dom we wsi Dublany fragment ściany szczytowej z oknami ozdobionymi firanami i zasłonami; fot. N. Subda, 2014 Konstrukcja dachu i stropu jest dość archaiczna: szerokie i tylko z grubsza ociosane belki o dość rzadkim rozstawie tworzą podporę stropu deskowego z polepą, a zarazem su fi tu o wyrazistej plastyce; podobne belki pełnią też funkcję krokwi w dachu Rozplanowanie Dom ten ma mocno wydłużony rzut (ryc. 4.3 i 4.4). Sień i sporej wielkości komora towa rzy szą trzem pomieszczeniom mieszkalnym: przez główną izbę kuchenno-wielofunkcyjna prze cho dzi się do położonego za nią po koju gościnnego i alkierza sypialnego (dwa osta tnie oddzielone są od siebie piecem ścianówkowym). Sień i komorę w dalszych roz wa ża niach traktujemy marginalnie jako mniej istotne w badaniach architektonicznej roli teksty liów w wiej s kim domu. Trzy główne pomieszczenia mieszkalne otaczają (będąc wzajemnie amfiladowo po łą czo ne) masywny wielofunkcyjny piec ogrzewczo-kuchenno - piekarski ze schowkowym (nie sypialnym) napieckiem. Piec ten stanowi więc zarówno geometryczny środek domu, jak też jego ośrodek funkcjonal ny, będąc pod każdym względem sercem domu. Rozplanowanie pomieszczeń i ich kształty podkreślają wzajemne powiązania między nimi, albowiem wszystkie trzy pomieszczenia mieszkalne są wprawdzie wąskie i długie, ale wzajemnie połączone, z przejściami akcentowanymi tekstyliami (zasłonami, dawniej też firanami), toteż będąc we wnątrz dowolnego z nich, ma się wrażenie spójności przestrzeni. Każde z pomieszczeń wydaje się bowiem jakby aneksem we wspólnej przestrzeni domu. Będąc zaś połączone drzwiami znajdującymi się w bezpośrednim sąsiedztwie masywnego pie ca, wydają się go jak to zresztą jest faktycz nie otaczać; fizyczne rozplanowanie do mu jest więc wsparte jego mentalnym odczuwaniem. 46

47 Rozdział 4. Wnętrze domu w Dublanach 4.3. Wyposażenie i wystrój Ryc Dom we wsi Dublany rzut przyziemia z rozplanowaniem i wyposaże niem wnętrza według stanu na 17.X.2014 (zaznaczono przekroje; rys. N. Subda) Podstawowymi sprzętami domu są standardowe meble fabrycznej produkcji z lat sie dem dziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, w tym trzy meble sypialne oraz krzesła, sto ły, taborety i tym podobne. Starsze meble, to jest regał kuchenny i szafę, przeniesiono jakiś czas temu do sieni. Nie zarejestrowano mebli własnego wyrobu. Charakterystycznym ele men tem wyposażenia jest 47

48 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc Dom we wsi Dublany wyposażenie i kolorystyka wnętrza według stanu na 17.X.2014 (rys. N. Subda) natomiast nieużywana już przez gospodynię stara maszyna do szycia (ryc. 4.8 i 4.9), ustawiona w kuchni pod oknem i stanowiąca wraz z firankami wyrazisty element kompozycji przyokiennej. Najbardziej archaicznym elementem kształtującym este tykę wnętrza domu wydaje się więc stary piec ceglany, otynkowany gliną i pobielony, któ ry mając rozbudowaną wie lo bryłową formę determinuje też rozplanowanie domu oraz jest miejscem składowa- 48

49 Rozdział 4. Wnętrze domu w Dublanach Ryc Dom we wsi Dublany przekrój A-A i rzut kuchni z wy posażeniem (rys. N. Subda, 2014) Ryc Dom we wsi Dublany przekrój B-B przez część mieszkalną, z wyposażeniem wnętrza (rys. N. Subda, 2014) Ryc Dom we wsi Dublany całkowity przekrój B-B (rys. N. Subda, 2014) nia rozmaitych domowych przed mio tów codziennego i oka zjonal ne go użytku (ryc. 3.25, 4.12, 4.15 i 4.16). Na tle tego stosunkowo współczesnego umeblowania (jeśli nie liczyć wspomnia nych pieca i maszyny do szycia) uwagę zwraca bogactwo wzorzystych tapet i tekstyliów, niekiedy fabrycznej produkcji, częściej jednak wykonanych własnoręcznie dawniej lub osta tnimi laty przez gospodynię. Wprowadzają one do wnętrza estetykę małomiasteczkową, właściwą początkowi lub pierwszej połowie XX wieku, albowiem pokrywają one nie tylko podłogę, ale też ściany i meble, okna, piec i tak dalej. W szczególności większą część ścian po krywają tapety. Ogółem we wnętrzu tego domu zareje strowano aż 6 wzorów tapet: dwie najstarsze tapety w sieni, dwa nowsze wzo ry w kuchni i po jednym w pozostałych pomieszczeniach miesz kalnych, przy czym naj nowszy wzór tapety zna j duje się w pokoju gościnnym. Bogactwo tapet i tekstyliów wskazuje na estetyczny lęk przed pustką, horror vacui, przejawiający się w usuwaniu z wnętrza płaszczyzn niepokry tych ornamentem i skutkujący przekształceniem wnętrza domu w mikroświat rytmów, wzorów, faktur i zdobień nakła da jących się na siebie wielo warstwowo, przenikajacych się i pełnych swoistej ekspresji. 49

50 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych Serwety Jeżeli tapety stanowią tło kompozycyjne, to liczne tekstylia, takie jak firany i zasłony, pełnią już rolę kluczowych elementów kompozycyjnych. Na pierwszy plan wysuwają się jednak białe lub barwno-wzorzyste serwety, które, zgodnie z dawną modą o małomiastecz kowej proweniencji, pokry wają niemal wszystkie meble, nie wyłą czając tych najbardziej współczesnych. Nawet telewizor przykryty jest białą ażu ro wą ser we tką, częściowo zachodzącą nawet na ekran i współkomponującą się estetycznie z serwetami leżącymi na szafce pod telewizorem. Widoczne w estetyce wnętrza domu umiłowanie serwetowo-tektylnej estetyki rodem z końca XIX wieku jest bardziej zrozumiałe, gdy się uwzględni fakt, że gospodyni wyrabia owe serwety samodzielnie (choć wnętrze domu zdobią też serwety fa bry cz ne, ku pione w sklepie lub może na targu). Czyni to bardzo sprawnie; wysoka jakość przeplotu budzić może wręcz zdumienie. Najbardziej oryginalne i interesujące wydają się ser we ty i inne tek stylia wykonane przez gospodynię ze skręconych torebek foliowych, tak zwa nych re kla mówek, które gospodyni dzieli na pasemka, skręca w postać sznurków, se gre guje według kolorów, po czym używa do wyplotu ozdobnych testyliów o zaskakująco szerokiej palecie kolory stycznej, na ogół wszakże złożonej z czystych barw. W owych reklamówkowych wyrobach uwidocznia się zresztą doskonałe wyczucie kompozy cyjno-estetyczne, gdyż ich ludowy wytwórca dba o porządek kompozycyjny : barwy osiągają naj większe nasycenie zwykle w środku Ryc. 4.8 i 4.9. Tekstylia na wersalce i na stole w domu we wsi Dublany: na pierwszych planach widoczne są serwety wykonane własnoręcznie przez gospodynię z folii PCV pozyskanej z e zużytych torebek reklamówek (fot. N. Subda, 2014) 50

51 Rozdział 4. Wnętrze domu w Dublanach serwety (ryc. 4.8 i 4.9), zaś najmniejsze u brzegów, aczkol wiek serwety wię kszych rozmiarów mają intensywniejsze kolorystycznie zarówno środki, jak i obrzeża, a barwy wygaszone lub dążące do bieli znajdujemy w splotach pośrednich Firany i zasłony Ryc Wnętrze pokoju gościnnego w badanym domu we wsi Dublany, z bogatą tekstylną aranżacją (fot. N. Subda, 2014) Firany i zasłony są elementami niejako pośrednimi pomiędzy pierwszoplanowymi ak cen tami kompozycyjnymi w postaci makat i serwet a tłem wzorzystych tapet. Na dają one wnętrzu przestrzenności dzięki swemu półprzezroczystemu ażurowi. W charakterystyczny dla słowiańskich tradycji estetycznych sposób zdobią okna, ale analiza ich rozmieszczenia nasuwa bardziej ogólny wniosek, iż są one po prostu nieodłącznie związane z wszelkimi przestrzenno-symbolicznymi granicami, barierami i niecią gło ścia mi. Para zasłon zdobi bowiem i rozgranicza przejście z kuchni do alkierza (ryc. 4.6 i 4.7), zaś mniejsze zasłonki wydzielają i ukrywają schowki zapiecowe i przestrzeń pod kapą pieca (ryc i 4.16) lub flankują albo ukrywają przejścia między pokojem gościnnym a alkierzem i z sieni do komory. Ponadto ażurowe firany akcentują też obrazy na pokuciu (ryc. 4.14). Włącznie z firanami i zasłonami okiennymi, we wnętrzu domu zarejestrowano ponad dwadzieścia tekstyliów pełniących rolę zasłon lub firan, zgru po wanych w co najmniej dziesięciu strefach (drzwi, okien, pieca i wnęk schowkowych) Domowa suszarnia czy relikt przeszłości? W większości starych podlaskich chałup, zamieszkanych przez osoby starszego poko lenia, a nieraz też w wielu zwykłych wiejskich domach Podlasia nietrudno zauważyć zawieszoną tu i ówdzie (zwykle przy piecu albo w sieni, lecz często także w innych miej scach, na przykład w alkierzu lub w łazience, o ile taka istnieje) suszącą się odzież, jak również wianki cebuli, suszone jabłka lub grzyby nanizane na długie lniane nitki. Przed półwieczem zauważylibyśmy też zawieszone tu i ówdzie płócienne ręczniki, kożuchy itp. Zawieszone pod sufitem albo na ścianie tekstylia i produkty gospodarskie dostrzec można też w opi sywa nym tu domu. Myliłby się jednak ten, kto widziałby w tym gospodarską nieporadność lub brak przestrzeni suszarnianej. Jest to raczej relikt dawnego wzorca rozplanowania domu, al bo wiem pod belkami stropu znajdowały się ongiś zawsze trzy belki lub deski o symbolicz nym i konstrukcyjnym znaczeniu, służące też do 51

52 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... zawieszania odzieży, dziecięcych kołysek, rusztów oświetleniowych (tak zwanych zabatników albo świecaków) i różnorakich produk tów żywnościowych i gospodarskich. Jedną z nich nazywano na wschodnim Podlasiu tramą (tramem), druga to policia (czyli po prostu półka ), trzecia to hradka ( grządka ). Pierwsza z wymienionych była pozostałością prawdziwego tramu, czyli masywnej belki podpierającej belki stropowe, zaś pochodzenie pozostałych dwóch nie jest zupełnie jasne. Jednak niezależnie od ich pierwotnej genezy, już w drugiej połowie XIX i na początku XIX wieku pełniły one rolę raczej symboliczną i gospodarsko-użytkową niż konstrukcyjną, służyły bowiem, jak wspomniano powyżej, do zawieszania rozmaitych przedmiotów, ma łych mebli i tekstyliów, wianków żywności (cebuli, czosnku, ziół, grzybów, owoców) oraz jako półki. Ko łyska zawieszona pod stropem oraz wiszący zabatnik, czyli rękaw z rusztem oświetleniowym, były w niejednej wsi wręcz obowiązkowymi elementami wyposażenia Przestrzeń zawieszona, przestrzeń ubrana Ryc i Wnętrze kuchni: widoczna strona południowa z oknem i północna z piecem ceglanym; meble i piec traktowane są jako podłoża do ekspozycji różnych przedmiotów codziennego i okazjonalnego użytku (fot. N. Subda, 2014) Wszystko to doprowadziło do ukształtowania się i utrwalenia pewnej specyficznej estetyki wnętrz, w których to raczej zawieszanie niż ustawianie było sposobem eksponowa nia elementów wystroju. Zwróćmy zresztą uwagę, że we wschodniopodlaskim domu na wet ikony nie stoją, lecz wiszą pod powałą. Zawieszanie było zresztą nie tylko sposobem eksponowania elementów estetycznie lub symbolicznie istotnych, lecz także zwykłą (podobnie jak w naszych dzisiejszych domach) techniką su sze nia oraz gromadzenia i przechowywania. Spójrzmy więc na widoczne na zamieszczonych tu rysunkach i fotografiach odzież, ręczniki i serwety, zawieszone przy 52

53 Rozdział 4. Wnętrze domu w Dublanach piecu w kuchni i w części alkierzowej, jako na relikty owej dawnej estetyki, pamiętając, że dawniej wszystko, co płócienne, postrzegano jako materialny dorobek rodziny. Ręczniki, serwety, chusty, poduchy i płaty płótna stano wiły wszak niezbędną część posagu każdej młodej wiejskiej dziewczyny, dlatego też otulanie stołów, szaf i każdego zakamarka frędzlastymi serwetami i chustami było po prostu sposobem pokazywania swej zaradności i pracowitości, nadawa nia domowi prestiżu. Im więcej wiszących firan i serwet, makat i rę cz ników, Ryc Wnętrze pokoju gościnnego z bogatą ornamentyką tekstylną i tapetową (fot. N. Subda, 2014) Ryc Wnetrze pokoju goscinnego z widoczną strefą kąta sakralnego, czyli pokucia (fot. N. Subda, 2014) Ryc Górna część ceglanego pieca w kuchni z zasłoną i schowkiem zapiecowym (fot. N. Subda, 2014) 53

54 tym lepiej. Im więcej suszą cej się odzieży, koszul i ko żu chów tym także lepiej. W tej ekspozycji materialnego dziedzictwa rodziny oraz własnego dorobku szczególną rolę odgrywały tekstylia towarzyszące piecowi: firany i za słonki pod kapą oraz te to warzyszące rozmaitym schowkom przypiecowym. Firany i zasłony postrzegano jako ubiór pieca: im był on bogatszy, tym piec (a dzięki sile skojarzeń również cały dom) uchodził za bardziej zadbany, co w oczywisty sposób służyło również dobrej opinii całej rodzi ny. Tym sposobem tekstylia ubierały piec, ubierały dom, ubierały też gospodarstwo. Ryc Zasłony wydzielajace wnęki pod kapą piecową i wnękę zapiecka (fot. N. Subda, 201 4) 4.8. Makaty Makaty, ów ogólnopolski relikt dawnych małomiasteczkowych i wiejskich tradycji wnętrzarskich, utrzymały się również w domu w Dublanach. W zwyczaju było za wiesza nie w domu makat wykonanych własnoręcznie, a nie kupowanych. Tak też jest i w tym przy padku. Lniana makata pokazana na ryc różni się od innych, wciąż jeszcze powszechnie spotykanych w regionie (a nawet poza nim), że nie zawiera haftowanych in skry pcji, a jedynie symetryczną kompozycję fitomorficzną. Przypisy: Ryc Lniana makata nad drzwiami prowadzacymi z kuchni do pokoju goscinnego (fot. N. Subda, 2014) 31 Nie podajemy tu formalnej numeracji domów dublańskich, gdyż w przypadku tej wsi numeracja ta zapewne ulegnie wkrótce zmianie z uwagi na szybkie zanikanie zabudowy: wieś ta liczyła dawniej kilkadziesiąt, a dziś tylko kilka domów, zaś liczba mieszkańców spadła w latach ze stu dziesięciu do zaledwie siedmiu. 54

55 Rozdział 5. Wnętrze drugiego domu w Dublanach Przygraniczna wieś Dublany należała w powojennym półwieczu do najszybciej wy lud niających się wsi na Białostocczyźnie, ale zarazem także do najszybciej pustoszejących w całej Pol sce. Dziś pozostało tu za led wie kilka osób należących bez wyjątku do starszego po kolenia. Osoby te, takie jak przesympatyczna Maria Pieńkowska, kultywują dawne wzo rce organizacji domowej przestrzeni i podtrzymują dawne tradycje estetyczne. Przyjrzyjmy się kolejnym rezultatom ich twórczej aktywności, bo na szczęście pod trzymywanie miejsco wych tradycji estetycznych przez autochtonów nie jest tu postawą pa sywną, lecz ma wy miar twórczy. Dotyczy to też wewnętrznej estetyki drugiego domu. Ryc Drugi z badanych domów we wsi Dublany widok od strony południowowschodniej (od ulicy; fot. P. Marzec, 2014) Ryc Gospodyni w swoim domu 55

56 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych Forma architektoniczna, konstrukcja i rozplanowanie Ryc Drugi z badanych domów we wsi Dublany rzut z rozplanowaniem i wyposażeniem wnętrza według stanu na 17.X.2014 (zaznaczono przekroje; rys. P. Marzec) Ten niewielki drewniany dom mieszkalny należy do tej samej kategorii, co obiekt opi sany wcześniej: chałup szerokofrontowych asymetrycznych o rozplanowaniu pokrew nym rozplanowaniu podlaskich trojaków (z niepełną amfiladą pomieszczeń wokół pieca). 56

57 Rozdział 5. Wnętrze DRUGIEGO domu... Ryc Drugi z domów w Dublanach w tym wystrój i kolorystyka jego wnętrza (bez dobudówkikomory; rys. P. Marzec) Dom ma wieńcowe ściany węgłowane na jaskółczy ogon, aczkolwiek wtór nie do dana przy budówka z niższym dachem pulpitowym jest de facto drewutnią o odzielnej kon stru kcji (szkieletowej). Całość oprócz przybudówki stoi na wysokim betonowym co ko le z tarasem i wysunięciem przy zbowym, zresztą pełniącym podobną rolę jak dawne przyzby, tylko od nich nieco wyższym (45 cm). Ściany od zewnątrz stosun kowo niedaw no po kryto jasną nową szalówką z dość szerokich desek. Dach dwuspadowy o połaciach nachylonych pod kątem 42 stopni jest kryty eter ni tem; okna przynajmniej w cza sie badań były 57

58 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc Drugi dom w Dublanach: przekrój A-A z pokazaniem czesci wyposazenia pokoju goscinnego i alkierza (rys. P. Marzec, 2014) Ryc Przekrój B-B i powiększenie jego czésci (rys. P. Marzec) oryginalne, to jest oścież ni cowe, za wyjątkiem jedynie jednego, nowego plastikowego okna frontonowego (na po dlaskiej wsi coraz dy na miczniej rozwija się swego rodzaju moda na ok na plastikowe, które w wielu wsiach są już w każdej chałupie i domu). Sień jest długa i wąska, podobnie jak niewielka kuchnia, której znaczną część zajmuje stary ceglany piec. Właściwa izba ma alkierz wydzielony ogrzewczą ścianówką (ceglaną bez kaflowego oblicowania, co na Białostocczyźnie jest już ewenementem). Dość ma sywny komin z bocz nym leża kiem stoi na strychu na belkach stropowych i nie ma kon ty nu acji na pozio mie parteru ani swojego fundamentu; na strychu ujęty jest w drewniane li sice chroniące go przed wyboczeniem. Strych jest jednownętrzny niemieszkalny, z odno wionym szczytem i niemal bez wyposażenia niejako wbrew lokalnej tradycji wyrzucania na strych wszelkich niepotrzebnych przedmiotów System piecowo-kominowy Podobnie jak we wcześniej opisanym domu, również tu elementem determinującym rozplanowanie i wyposażenie wnętrza jest wieloczłonowy system piecowy. Jest to system trójpaleniskowy: jedno palenisko obsługuje piec kuchenny i przyległe kanały ogrzewcze; drugie palenisko obsługuje ogrzewczą ścianówkę dzielącą główną izbę na pokój gościnny i alkierz sypialny; trzecie zaś jest to piec chlebowy, od dawna już nieużywany. System kana łów dymowych okazał się tu najbardziej skomplikowany i różniący się od rozwiązań zwy kle spotykanych na Podlasiu: elementem systemu piecowego jest wprawdzie ława leżajka, ale przylega ona nie do ścianówki ani do frontowej części pieca, lecz do alkierzowej części pieca kuchennego; nadto jest ona już dość zniszczona. Piec kuchenny połączono ze ścianówką za pomocą leżaka podsufitowego, którego kształt wraz z kształtem przyległych czę ści pieców jest reliktem przeszłości, albowiem te części systemu pie co wego obfitują w nie wielkie zakamarki i schowki. Kilka zasuw szybrowych pozwala sprawnie sterować fun kcjo nowaniem całego sys- 58

59 Rozdział 5. Wnętrze DRUGIEGO domu... temu piecowo-kominowego, zaskakująco skomplikowanego i rozb udowanego, choć nieoblicowanego kaflami i postawionego przez zduna w czasie bu do wy domu, to jest przed co najmniej sześćdziesięciu lub siedemdziesięciu laty Umeblowanie i wyposażenie Umeblowanie pochodzi w zasadzie z całego okresu istnienia domu: kuchenny kredens i stołki-zydle pamiętają lata pięćdziesiąte XX wieku, krzesła i stoły są z lat sześćdziesiątych, niektóre politurowane meble w pokoju gościnnym (np. jedna z dwóch wersalek) z lat sie dem dzie siątych, lecz szafy i regały są jeszcze nowsze, a lodówka pochodzi nawet z osta tniej de kady. Wszystko to robi wrażenie akumulowania się historii, zapisu życia rodziny w po staci kolekcji artefaktów, bo nie tylko mebli, ale też innych przedmiotów) gromadzo nych w tym domu przez cały czas jego istnienia. Dom jest więc jakby muzeum rodziny, lub też ujmując to inaczej: wyposażenie domu jest kumulatywnym zapisem jego historii. Nagromadzenie elementów tekstylnych, AGD, domowych dewocjonaliów i rodzin nych pamiątek jest nie mniejsze niż w obiekcie opisywanym wcześniej, co oznacza, że na ścianach (zresztą również pokrytych różnymi wzorami tapet) niemalże nie ma miejsca po zbawionego ornamentyki, ozdób albo urządzeń. Zasób dewocjo naliów jest tu rzeczy wi ście spory (kil kanaście niewielkich obrazów); łączny zasób artykułów AGD budujących estetykę wnętrza nie ustępuje przeciętnym wyposażeniu AGD we współczesnych domach zamieszkanych przez pełne rodziny; podobnie też we wnętrzu znaczna jest liczba rozma itych wzorów ornamentalnych, miano wi cie łącznie kilkadziesiąt wzorów umieszczonych głównie na tekstyliach i tapetach. Podobnie jak meble, również de wo cjonalia (głównie obrazy) oraz ta pe ty i tekstylia rów nież pochodzą z różnych okresów, toteż ich całokształt jesz cze bardziej na sila owo niezwykłe wrażenie przestrzeni akumulującej czas, będącej zapisem co najmniej ostatniego półwie cza, jeśli nie całego stule cia, jako że nie któ re elementy obecnego wyposażenia zapewne odziedziczono po jeszcze wcześniejszych pokoleniach Tekstylna aranżacja podłogi Przyjrzyjmy się zwłaszcza tekstylnej aranżacji wnętrza, poczynając od podłogi. W całej Polsce w daw nych chałupach chłopskich podłogą izb mieszkalnych było gliniane klepisko, czyli tok. Na Białostocczyźnie takie klepiska spotykano do wczesnych lat powojennych, a gdzieniegdzie jesz cze do lat siedemdziesiątych XX wieku (przy czym nieliczne niezamie sz kane już domy z glinianymi klepiskami można spotkać do dziś). W połowie XX wieku (u bogatszych gospodarzy wcześniej) klepiska zostały wyparte przez podłogi z desek, co w wiejskich społecznościach inter pretowano jako wyraz postępu cywilizacyjnego. Jednak za najbardziej prestiżową uchodziła podłoga pokryta dywanami, przy czym dywany po ja wiały się najszybciej u gospodarzy bogatszych, mających chałupy kilkuizbowe. Najpierw 59

60 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... umieszczano je w reprezentacyjnej izbie, niedostępnej na co dzień, otwieranej lub użytko wanej od święta, później w sypialnym alkierzu, a na końcu w kuchni. W tej ostatniej częściej kładziono szmaciane chodniki, te bowiem łatwo było w razie potrzeby zdjąć i wy trzepać (niektóre gospodynie wyrabiały takie chodniki własnoręcznie). Po kilku dek adach chodniki zużywały się i trzeba było je wymienić. Wówczas przenoszono je do po mie szczeń mniej reprezentacyjnych: z izby gościnnej do kuchni lub alkierza; z kuchni do sieni; na ostatek te najbardziej zniszczone wyrzucano nawet z sieni (swe finalne miejsce znajdowały one niekiedy na przykład w psiej budzie). Tak czy owak dywany, chodniki i podłogowe szmaciane serwety przechodziły pewną ewolucję co do ich umiejscowienia i roli we wnętrzu. Pozostałość takiej ewolucji doskonale widać w badanym tu domu (ryc. 5.4), w którym dywany nowe i starsze zdobią każde z pomieszczeń, nie wyłączając na wet sieni, gdzie znajdujemy aż dwa: jeden na podłodze, a drugi wiszą cy i wydzie la ją cy w ten sposób dodatkowy zakamarek na buty. Oprócz dywanów podłogę zdobią mniej sze dywaniki i chodniki oraz liczne okrągłe serwety, wyrabiane przez gospo dy nię ze skrę conych sznurów pozyskanych z foliowych toreb sklepowych reklamówek (ryc. 5.2 i 5.7). Serwety takie, o równym estetycznym splocie, znajdujemy zresztą także na meblach. Łączna powierz chnia dywanów, serwet, chodników i innych tekstyliów leżących na podłodze i na meblach lub zawieszonych na ścianach znacznie przekracza powierzchnię użytkową domu, a nagromadzenie się ich powoduje, iż tekstylna estetyka wnętrza jest tu silnie wyczuwalna Tekstylne przegrody Ryc Wnętrze alkierza z widokiem na leżajkę i schowek napiecowy (fot. P. Marzec, 2014) Na ryc. 5.5 i 5.6 pokazano, jak istotną rolę tekstylia odgrywają również na ścianach. Co więcej, tworzą one również samoistne przegrody, jak w sieni, gdzie dwie zawieszone pod sufitem tekstylia (duży stary dywan i duża narzuta) wydzielają aneksy schowkowe zastępujące komorę. Kilka wiszących pod sufitem płacht lub firan wydziela też schowki pieco we, to jest schowek za kapą od strony kuchni oraz cały aneks piecowy, wyodrębniając go od pozostałej części kuchni, a także schowek na miejscu dawnego sypialnego napiecka, nad ławą leżajką, dostępny od strony alkierza (ryc. 5.7), obecnie słu żący już tylko do celów magazynowych. Odpowiednio zawieszone płachty, zasłony lub dawne na rzuty flankują lub wręcz zasłaniają również drzwi prowadzące z kuchni do pokoju i z po ko ju 60

61 Rozdział 5. Wnętrze DRUGIEGO domu... Ryc. 5.8 i 5.9. Tekstylia jako elementy przegród, wizualnie rozdzielających przestrzenie domu we wsi Dublany: widać wnętrze alkierza z widokiem na leżajkę i schowek napiecowy oraz widok z kuchni na pokój gościnny (fot. P. Marzec, 2014) do alkierza. Drzwi zewnętrzne zasłaniane bywają płachtą tylko latem; ostatnio zresztą zwyczaj ten zanika, gdyż miał on sens dawniej jako sposób ochrony przed rojem much z gospodarstwa. Dziś brak już zwierząt gospodarskich, więc brak much, płachty wszakże po zostały we wnętrzu domu. Jeśli zaś w tym zestawie wiszących tekstyliów uwzględnić okien ne firany i zasłony, wówczas liczba tkanin pionowych, wiszących, zwiększa się do kil kudziesięciu, a ponadto jest ona jeszcze zwielokrotniona ściennymi makatami. W niektórych przypadkach takim wiszącym zasłonom towarzyszą zawieszone obok wianki cebuli (ryc. 5.8) albo sznury z nanizanymi suszonymi grzybami lub jabłkami. Na pod bia ło stockiej wsi takie elementy użytkowego wystroju wnętrza pojawiają się sezonowo i mają swoje ustalone miej sca w domowej przestrzeni, najczęściej przy piecu Makaty, obrusy, serwety i chodniki Naścienne makaty stanowiły dawniej nieodzowny element wnętrza wiejskiego domu nie tylko na Podlasiu, lecz w całej Polsce; umiejętność ich wykonywania przekazywano międzypokoleniowo, a wykonywane były głównie przez wiej- 61

62 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc i Dom w Dublanach: zawieszone na dłuższej ścianie alkierza (nad łóżkiem) bliźniacze makaty, tworzące kompozycję z obrazami dewocyjnymi (fot. P. Marzec, 2014) skie dziewczęta. Dziś to raczej starsi ludzie chwalą się wykonanymi dawniej makatami, które zresztą wiszą w wielu domach. Na Podlasiu makaty zawieszano w izbach kuchennych, ale w domu pani Marii zdobią one alkierz (ryc i 5.11). Może to religijność gospodyni, a może specyfika alkierza jako przestrzeni najbardziej intymnej sprawiły, że makaty połączono tu kompozycyjnie z dewocjonaliami. Ciekawe wszakże jest to, że same dewocjonalia (głównie obrazy, których jest tu kilkanaście bez mała dwa dzieś cia) zawieszono na ścianach (poza alkierzem między innymi również nad drzwiami), a nie głównie w kącie. 62

63 Rozdział 5. Wnętrze DRUGIEGO domu... Owszem, kąt pokutny istnieje i jest istotnym elementem estetycznej i sakralno-symbolicznej aranżacji wnętrza (zob. wcześniej ryc. 3.1), lecz dewocjonalia jeszcze obficiej roz mieszczono na niektórych ścianach w pokoju reprezentacyjnym (ryc. 5.5). Współcześnie makaty przestają już być głównymi akcentami zdobniczymi wnętrza. W oma wianym domu ich rolę estetyczną przejęły serwety i obrusy wyrabiane przez gospo dynię z foliowych sznurów lub pasków pozyskanych ze sklepowych reklamówek; tech ni ka ich wyrobu jest ta sama, którą posługuje się też gospodyni domu omawianego wcze śniej, Wiera Klimowicz. Tu jednak wyrobów tych jest więcej: kilkadziesiąt ko lo ro wych serwet i ob rusów zdobi podłogę i rozmaite meble. Ciekawe, że takie foliowe serwety pełnią także rolę chodników, zastępując tu da wne szmaciaki, których wszakże kilka sztuk ostało się w dublań skim domu (ryc. 5.12). Z daleka trudno nawet odróżnić chodnik szmaciany od foliowego, chyba że ten ostatni jeszcze nie był używany, wówczas bowiem wyraźnie wyróżnia się jasnopastelowymi barwami. Gospodyni wytwarza chodniki okrągłe i prostokątne, używając techniki szydełkowej. Częścią domowej przestrzeni są też obrusy. Dawniej obrusy były lniane, bielone na słońcu i ewentualnie wyszywane na skrajach. Dziś ich funkcję przejmują tkaniny używając miejscowych określeń sklepo we, fabryczne (ryc. 5.14), lecz w omawianym tu dublańskim do mu rolę obrusów pełnią także starannie Ryc Domowe chodniki własnoręcznie wykonane przez gospodynię suszą się na podwórzu (fot. P. Marzec, 2014) wyszydełkowane przez gospodynię tekstylia z folii. Bywają one niekiedy bardzo duże, a ich wykonanie trwa co najmniej kilka tygodni, a nieraz nawet kilka miesięcy Tekstylia jako tworzywo ludowej estetyki teksturalnej Dublańskie domy są znakomitym przykładem przestrzeni mieszkalnych o charakte rystycznej estetyce, którą nazwiemy estetyką teksturalną. Generują ją materiały o wyraźnej i pe ł nej ekspresji strukturze, materiały o wyczuwalnej fakturze zwłaszcza tkaniny oraz ta pety (ryc. 5.14). Estetykę tę współtworzy również nagromadzenie dodatkowych elementów zdo b niczych. 63

64 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc Gospodyni, Maria Pieńkowska, opowiada o samodzielnym wyrobie domowych tekstyliów; za plecami rozmówców widać las z granicą polsko-białoruską (od lewej stoją Marian Hajduczenia, Jarosław Szewczyk i Dzmitry Samoila; fot. P. Marzec, 2014) W omawianym tu domu są to na przykład: papierowe lampiony, zdję cia rodzinne, urządzenia elektroniczne i inne (ryc. 5.15). Estetyka ta bywa sezonowo zwie lo krot niana ozdobami obrzędowymi i świątecznymi (na przykład związanymi z wystrojem bo żo narodzeniowym), które niekiedy pozostawia się w domu dłużej niż tylko w okresach świą te cz nych. W oczach niejednej gospodyni (trudno wszakże stwierdzić, czy jest tak i w tym przypadku) ozdo- Ryc Główne pomieszczenie domu w Dublanach (fot. P. Marzec, 2014) Ryc Główne pomieszczenie domu w Dublanach (fot. P. Marzec, 2014) 64

65 Rozdział 5. Wnętrze DRUGIEGO domu... bą domu jest nawarstwianie się rozmaitych wzorów tapet oraz tkanin, najlepiej wzajemnie się nakładających: spod wzorzystego chodnika wyziera jeszcze bardziej wzorzysty dywan, a za wzorzystą za słoną widać ażurową wzorzystą firankę. W wielu wiejskich domach w gminie Michałowo chęć wyeksponowania takich orna mentalno-fakturalnych nawarstwień powoduje, że na przykład firany zawiesza się nie jak to się od dawna przyjęło w lu do wej tradycji naszego kraju przed półprzezroczystą firan ką, lecz za nią, to jest między firaną a oknem (ryc. 5.14). Ponadto firanki lub zasłony, lub je d ne i drugie bywają starannie dopasowywane do niewiel kich firanowych zasłon przy piecu i na pokuciu. Dopasowanie to okazuje się prze wa żnie kluczem do estetycznego suk cesu, bo przy mnóstwie rozmaitych faktur, orna men tów i barw umiejętne ich spójne ze sta wienie jest niemalże niemożliwe, lecz gdy się uda, nadaje to wnętrzu domu wrażenie eg zotyki stosunkowo miłej oku. We wnętrzach takich, jak tu omawiane, umiejętność stwo rzenia w miarę spójnej kompozycji jest tym trudniejsza, iż wnętrze domu tworzą nie tylko dziesiątki barw i wzorów, lecz także setki gadżetów i urządzeń pochodzących z róż nych okresów i utrzymanych we wszelkich możliwych stylach. Z drugiej zaś strony, badając i porównując różne domy wiejskie Białostocczyzny, nie sposób oprzeć się wrażeniu powszechności i uniwersalności pewnych wzorców kształto wa nia tak bogatej (zbyt bogatej, jak na współczesne gusta ukształtowane przez moder nizm) przestrzeni. Oto bowiem nie tylko gospodyni dublańskiego domu wpadła na po mysł zestawienia telewizora z dewocjonaliami i serwetami i umieszczenia go w strefie pokucia (ryc. 5.14), lecz takie zestawienie powtarza się w setkach innych domów. Zaś pewne ze stawienia są niemal regułą w czasie świąt, nawet jeśli nie obowiązują w pozostałych okresach. Na przykład wchodząc do odświętnie przybranej podlaskiej izby można być nie mal pewnym, że wzór firanek przyokiennych odpowiada wzorowi firany na pokuciu i firan przy piecu (pod kapą i nad schowkiem zapiecowym). Ponadto inne, spotykane tu, wzorce kształtowania przestrzeni domów wiejskich są jeszcze bardziej uniwersalne, bo ma ją zasięg ogólnopolski, jak na przykład ozdabianie ser wetkami wszelkich sprzętów elektrycznych i elektronicznych, włącznie z radioodbiornikiem, telewizorem i lodów ką Kwiaty Tradycyjnie wiejskie domy zdobiono i nadal przystraja się kwiatami. Kwiaty donicz ko we stawiane są na oknach, na niektórych meblach i na wolno stojących podstawkach (sto jakach). Na wsi popularne były i nadal są kwieciste tapety, co widzimy również w opi sywanym tu domu. Floralne motywy występują na makatkach, na rzutach, dywanach, firankach i tak dalej. Dom dublański jest więc ukwiecony, choć w tym przypadku nie tak, jak niektóre inne domy regionu, w których w pa radnym kącie między ścianami szczytową i wejściową, pod zawieszonymi u po wały obrazami z re gu ły stawiano stojaki podtrzymujące kilkanaście kwietnych doniczek, a za wie szone nad nimi obrazy także przystrajano kwietnymi wiankami, ręcznikami z wy hafto wanymi kwiatami oraz papierowymi serwetkami z wyciętymi girlandami kwiatów. 65

66 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Czy floralna estetyka wnętrza wynikała z bezpośrednich skojarzeń i potrzeb estetycz nych, czy też z potrzeby kreowania przestrzeni symbolicznej (wszak w dawnej ludowej tra dycji kwiatom przypisywano znaczenia, bo kojarzono je z treścią ludowych przysłów i pieśni), a może z psychologicz nej potrzeby przedłużenia lata poprzez symbole kojarzone z zielenią, letnią wegetacją, obfitością, plonami, ciepłem i tak dalej? Nie wiemy. Tak czy owak dublańskie domy pełne są kwiatów: malowanych, wyszywanych i tych prawdziwych. Kontynuacją tradycyjnej kwietnej estetyki jest współ czesna skłonność gospodyń do kupna nowych tkanin o flo ra l nych wzorach Wyposażenie RTV i AGD W dublańskich wiejskich chałupach nieodzownymi elementami kompozycyjnymi są urządzenia elektryczne i elektroniczne. Sam fakt ich zaistnienia w domu jest oczywisty, nato miast godna uwagi jest ich rola kompozycyjna. Są one bowiem stawiane w miejscach wa żnych semantycznie i kompozycyjnie: na przykład telewizorowi przypisany jest kąt pokucia (ryc. 5.15), zaś lodówka flankuje drzwi, akcentując przejście z kuchni do sieni. Wspomniano już o zwyczaju przyozdabiania takich sprzętów ozdobnymi tekstyliami, to jest najczęściej półażurowymi serwetami. Takim przyozdobieniem jeszcze mocniej pod kreślano wizualne znaczenie tych urządzeń w wiejskim domu. Tradycja nakrywania ser we tą radioodbiornika, a później telewizora rozwinęła się w ca łej Pol sce już przed półwie czem i w niejednej wsi przetrwała do dziś; również Dublany nie są tu wy jątkiem, choć w badanym tu domu taką serwetę kładziono jedynie od święta Kompozycje Wnętrze dublańskiego domu można pod względem kompozycyjnym podzielić na jed nostki per cepcyjne, w obrębie których wszystkie elementy są powiązane spójnym za my słem kompozycyjnym. Takimi jednostkami są kąty-węgły (ryc ), ale też strefy przy drzwiach (ryc. 38), przy oknach oraz strefa pieca. Strefy kompozycyjne związane z kątami-wę głami odpowiadają starosłowiańskiemu wzorcowi rozplanowania domu, zgo d nie z którym akcentowano właśnie kąty i to one determinowały symbolikę i estetykę do mu, natomiast strefy kompozycyjne związane z oknami i drzwiami są pozostałością kla sy cz nej estetyki (być może przejętej przez lud kulturowej spuścizny klas wyższych), bardziej perpendykularnej niż przekątniowej, akcentującej raczej próg niż kąt oraz raczej nadproże drzwi niż zachyłek pokucia pod powałą. Przenikanie się obu tych przeciw staw nych estetyk wzbogaca semantykę wnętrza i owocuje nieoczekiwanymi i zaskakującymi skutkami wizualnymi.

67 Rozdział 6. Wnętrze domu w Zaleszanach Podobnie jak Dublany, wieś Zaleszany graniczy bezpośrednio z Białorusią, jest jednak mniej wyludniona. Wzdłuż prostej ulicy ciągną się dość zadbane domy. Jeden z nich na le ży do Stanisława Saleja seniora o szerokich zainteresowaniach, również artystycznych i rzemieślniczych. W jego domu najbardziej wyraziście łączą się elementy dawne i nowe, wy twory tradycji z wytworami twór czej inwencji gospodarza Forma i konstrukcja domu Drewniany parterowy dom wzniesiono na fundamencie znacznie niższym niż te opisane wcześniej, bo niemal na poziomie gruntu. Ma on ściany wieńcowo-zrębowe (obi te jednak papą) i dach dwuspa do wy o kącie nachylenia 42 stopnie, należy zatem do typu najpowszechniejszego w regionie. Wysunięte okapy i daszek przyzbowy wzmacniają wra żenie zakorzenienia domu w lokalnej tradycji architektoniczno-budowlanej. Dach pierwotnie prawdopodobnie pokryty był dachówką cementową, ale obecnie pokryto go blachą prostą z zakładami. Okna pozostawiono oryginalne, ościeżnico we. Ryc Dom pana Stanisława Saleja w Zaleszanach widok od strony południowej (zarazem od ulicy fot. D. Samoila, 2014) Wydłużona bryła domu, połączonego w tylnej części z gospodarczymi dobudówkami i usytuowanego na stosunkowo wąskiej działce szczytem względem ulicy (ryc. 6.1), jest charakte rystyczna dla tradycyjnej zabudowy wschodniopodlaskich wsi należących do typu szeregówek, założonych lub relokowanych w XVI wieku w czasie reformy połączonej z akcją koma sa cyj norepar ce lacyjną, czyli tak zwanej pomiary włócznej. 67

68 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc. 6.2., 6.3., 6.4., 6.5. Wnętrze domu w Zaleszanach: strefy o najintensywniejszej kolorystyce (fot. D. Samoila, 2014) 68

69 Rozdział 6. Wnętrze domu w Zaleszanach Ryc Dom w Zaleszanach: rzut z rozplanowaniem i wyposażeniem wnętrza według stanu na 17.X.2014 (zaznaczono przekroje rys. D. Samoila) 69

70 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc Dom w Zaleszanach: rzut z pokazaniem kolorystyki wnętrza bez uwzględnienia zewnętrznej dobudówki (komory składziku), według stanu na 17.X.2014 (rys. D. Samoila) 70

71 Rozdział 6. Wnętrze domu w Zaleszanach 6.2. Rozplanowanie Zaleszański dom pana Stanisława ma obecnie dość nietypowy wewnętrzny układ po mie sz czeń, będący wynikiem kilku przebudów inicjowanych i realizowanych przez gospo darza. Ma on dwa wejścia w tej samej wzdłużnej wschodniej ścianie (rzadkość w tych stro nach), a w związku z tym także dwie sienie i dwa pokoje, co również jest ewene men tem w tak niewielkich tradycyjnych budynkach choć nie ma on innych cech domu dwuro dzinnego, uzasadniającego dwuwejściowość. W praktyce jedno wejście ma charakter codzienny, roboczy, a drugie jest jakby paradne, bo prowadzi przez niewielką sień od razu do pokoju gościnnego. Ryc Przekrój podłużny (BB) domu w Zaleszanach (rys. D. Samoila) Ryc Przekrój podłużny domu w Zaleszanach powiększenie przekroju przez alkierz (rys. D. Samoila) Ryc Przekrój podłużny domu w Zaleszanach powiększenie przekroju przez kuchnię (rys. D. Samoila) 71

72 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc Dom w Zaleszanach: przekrój poprzeczny (AA) z pokazaniem wyposażenia pokoju gościnnego i alkierza, z widokiem na szczytową ścianę domu (rys. D. Samoila, 2014) Za charakterystyczne dla regionalnego budownictwa z okresu międzyi powojennego można uznać centralne usytuowanie systemu piecowego i jego dwudzielność (piec ku chen ny połączony długim leżakiem dymowym ze ścianówką dzielącą pokój gościnny od al kierza). Alkierz pełni trady cyjną tu funkcję sypialną, zarazem jednak jest dość obszerny i mógłby uchodzić za odrębny pokoik (dawne alkierze w wiejskich chałupach były to bo wiem nie tyle pomieszczenia, co aneksy zapiecowe o szerokości do dwóch metrów). Z drugiej jednak strony w rozplanowaniu domu widoczna jest aneksowość, to znaczy wyodrębnienie sporej liczby niewielkich stref, przestrzeni, aneksów takich jak ten w sieni (służący jako schowek na ubrania i buty, i kryjący drabinę prowadzącą na strych) czy też aneks w alkierzu za ścianówką (stoi tam teraz szafa) Kolorystyka wnętrza Opisane wcześniej domy dublańskie cechowało bogactwo tekstur, wręcz przełado wa nie teksturalno-ornamentalne, natomiast wnętrze domu pana Stanisława jest pod tym wzglę dem bardziej umiarkowane, a teksturalna estetyka dominuje jedynie w pokoju goś cin nym. Za to znacznie bardziej wyraziste są tu kolory (ryc. 6.2 do 6.5 i następne). Ściany malo wane są olejnymi farbami o pastelowych kolorach, zaś najbardziej wyrazistymi ak centami barwnymi są niektóre meble (ryc. 6.2) i ościeża drzwiowe. 72

73 Rozdział 6. Wnętrze domu w Zaleszanach Żywe kolory wnętrza są poniekąd elementem miejscowej tradycji, jako że na Podlasiu w okresie międzywojennym, a tym bardziej już po wojnie upowszechniła się moda na malowanie ścian olej ny mi farbami z dodaniem wzorów ornamentalnych, wykonywanych również farbami przy pomocy specjalnych tekturowych wzor ników. Wzory takie częste są również w niektórych wsiach gminy Michało wo; umieszczane były zwłaszcza w górnych przysufi to wych częściach ścian w ką tach pokutnych. W ba danym zaleszańskim do mu brak wprawdzie ta kiej olejnej ornamentyki, tym nie mniej olejne ma latury determinują este ty kę wnętrza domu, po nieważ pokrywają one nie tylko ściany, lecz także sufit, stolarkę okien ną i drzwiową oraz niektóre meble. Warto zwrócić uwa gę na różnice między ro lą tekstyliów jako ak cen tów kolorystycznych we wnętrzach domów du blańskich i w domu w Zalesza nach. W tych pierwszych barwne ser wety z folii były naj bar dziej żywymi elementa mi kolorystyki wnętrza. Ponadto, ogólnie rzecz biorąc, to wła śnie tekstylia i papierowe tapety dawały gospodyniom po le do kompozy cyj nych popisów, stano wiąc tło do ekspresyj nych ornamentów fakturalnych i barwnych. Tu natomiast, w domu w Zaleszanach, barwa niekoniecznie towarzy szy fakturze, lecz raczej stanowi samodzielny element estetyczny nie brak tu bowiem płaszczyzn o wyrazistej barwie, lecz pozbawionych elementów ornamentalnych czy teksturalnych. Gospodarz, będący zarazem twórcą estetyki wnętrza, zdołał bowiem uniknąć niebez piecz nego lęku przed kompozycyjną pustką, owego horror vacui, właściwego z na tury ludow ej sztuce. Na ogół uniknął nadmiaru ornamentów, pokazując zarazem umie jętność komponowania przestrzeni z czystych płaszczyzn. Ryc Wnętrze domu w Zaleszanach: sień (fot. D. Samoila, 2014) Ryc Wnętrze domu w Zaleszanach: widok z alkierza na pokój gościnny (fot. D. Samoila, 2014) 73

74 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych Akcent i tło Ryc Wnętrze domu w Zaleszanach: pokój gościnny (fot. D. Samoila, 2014) Estetyka wnętrza zaleszańskiego domu pana Stanisława Saleja opiera się na schemacie akcent-tło, odmiennym od estetyki przeładowania ornamen tyką, właściwej sztuce ludowej wielu regionów Polski, a po części także Podlasia. Gospodarz potrafił bowiem pow strzymać chęć zdobienia wszyst kiego i zdystansować się od miejscowej tradycji (zresztą niezbyt starej, bo we wsiach gminy Michałowo ukształtowanej w międzywojniu) pokrywa nia ca łych ścian i podłóg gęstą ornamentyką fakturalną, w tym również tekstylną. Z drugiej zaś strony w domu mimo wszystko dość liczne są miejsca nawarstwień elementów ornamentalnych. Ponadto aranżacja wnętrza obejmuje też uwspółcześnione tek stylne ele menty wystroju, takie jak frędzlowo-ażurowa zasłona drzwi między alkierzem i pokojem dziennym (ryc. 6.14) czy też współczesne narzuty na łóżka (ryc. 6.3) Dewocjonalia Wnętrze domu w Zaleszanach wyróżnia się jeszcze jedną cechą: nagromadzeniem de wo cjonaliów. Strefy dewocyjne tego domu są zarazem wyjąt kiem od opisanej wyżej reguły względnie umiarkowanego komponowania wnętrza, cechują się bowiem dość mocną ekspresją ornamentyki, wręcz nagromadzeniem i nawarstwieniem wszelkiego rodzaju oz dób. Owa obfitość dewocjonaliów jest tu bardzo interesująca i na swój sposób niezwykła, mimo iż na wsi pol skiej w ogóle, a na Podlasiu w szcze gólności wiej skie mieszkania są na ogół bogate w dewocjonalia. Na czym więc polega wy jątkowość za le szańskiego domu? Na ryc pokazano jeden z sakralnych elementów domu pana Stanisława Saleja: stół dewocyjny z bogatym wyposażeniem religijnym oraz ze zdobieniami tekstylnymi i floralnymi. Na stole w chwili wykonywania inwentaryzacji ry su n kowo-fotograficznej znajdowało się 12 elementów o charakterze wręcz liturgicznym. Po wyżej zawieszono pod powałą cztery obrazy religijne, a dwa kolejne znajdziemy na są siedniej ścianie. Dodajmy do tego jeszcze niewielki krucyfiks wiszący nad drzwiami. Łą cz na liczba dewocjonaliów tylko w tym jednym pomieszczeniu wynosi zatem 19. Trzy kolejne znajdziemy w alkierzu, trzy w kuchni i dziewięć w mniejszym pokoju (dziennym) oraz jeden 74

75 Rozdział 6. Wnętrze domu w Zaleszanach Ryc Strefa kuchenna domu w Zaleszanach (fot. D. Samoila, 2014) Ryc Strefa dewocyjna domu w Zaleszanach (fot. D. Samoila, 2014) 75

76 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... w sieni. Łączna liczba dewocjonaliów stanowiących część estetycznej aranżacji domu wynosi zatem 35 lub nawet przekracza tę liczbę (bo może nie wszystkie zauważono podczas badań), co jest znaczną ilością nawet jak na wiejsko-podlaską ludową kulturę, lubującą się w podkreślaniu wszelkich sakraliów Ocena Podsumowując: dom pana Stanisława Saleja w Zaleszanach wydaje się ory ginal nym osią gnięciem estetycznym wyrosłym z miejscowej ludowej tradycji zdob ni czej, skon fron to wanej ze współczesną estetyką i wzbogaconej o współczesne rozwiązania (w tym gadżety i artykuły RTV). Synteza pozornie przeciwstawnych paradygmatów estetycznych nie jest tu bezrefleksyjna przeciwnie, owocuje nową po stawą wobec tradycji jak i nowo czesności, a nawet kiczu (choć tego ostat nie go bynajmniej tu nie usunięto, a w każdym razie nie całkowicie). Gospodarz ma we wsi opinię artysty i poniekąd jest nim rzeczywiście jest artystą samorodnym, ale wciąż po szu kującym i zdolnym do twórczej refleksji. Ryc Piec kuchenny w domu w Zaleszanach (fot. J. Szewczyk, 2014) 76

77 Rozdział 7. Domy w Nowej Woli Dopełnieniem powyższej prezentacji wyników badań terenowych niech będą opatrzone krótkim komentarzem ilustracje trzech domów w Nowej Woli w gminie Michałowo. Domy te zinwentaryzowali nasi koledzy, studenci Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej: Monika Rogoziń ska, Kamila Rutkowska i Marta Szelech, którzy są też autorami odnośnych rysunków (ryc. 7.1, 7.4 i 7.5) Pierwszy z domów w Nowej Woli Analiza rysunku rzutu (ryc. 7.1) tego niewielkiego domu o asymetrycznym rozplanowaniu pozwala wyodrębnić kilkanaście (nawet około dwudzie stu) tekstylnych elementów podłogi i drugie tyle pomniejszych serwet i narzut na meblach. Dom ma wewnętrzny układ amfilady wokół centralnie usytuowanego pieca, a tekstylia (zwłaszcza pasiaste chodniki) podkreślają tę amfiladowość, akcentując przejścia pomiędzy pomieszczeniami. Wnętrze jest tu w mniejszym stopniu niż we wcześniej omówionych przykładach pokryte elementami tekstylnymi. W tym domu kumulują się one właśnie w strefie podłogi, podczas gdy ściany pozostają względnie jednorodne, Ryc Rzut pierwszego z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. M. Rogozińska, 2014) 77

78 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc. 7.2 i 7.3. Stary kufer w jednym z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. M. Rogozińska, 2014) niemal bez makat i innych elementów ornamentalnych. Ów kontrast między lśniącą gładkością i czystością ścian a bogactwem faktur o ornamentyki podłogi jest zapewne wynikiem celowych działań kompozycyjnych gospodarzy. Ciekawostką jest zachowany, a nawet starannie utrzymany stary kufer (ryc. 7.2 i 7.3), znajdujący się w alkierzu i przykryty (podczas badań) narzutą. W takich kufrach trzymano dawniej domowe płótna, będące dorobkiem rodziny, posagiem panny młodej czy lokatą kapitału, a przede wszystkim dumą gospodarzy. Obecność kufra może być więc reliktem tego dawnego postrzegania zawartych w nim tekstyliów jako rodzinnej wartości, rodzin nego dziedzictwa Drugi z domów w Nowej Woli Podobny do wyżej opisanego jest kolejny z domów: również niewielki, asymetryczny, z dookołopiecową amfiladą pomieszczeń oraz chodnikami akcentującymi przejścia, z tym tylko, że tu chodników jest mniej, a więcej dywanów i wykładzin tekstylnych (ryc. 7.4). Łączna liczba wzorów tkanin na podłodze jest nieco mniejsza, lecz są one bardzo wyraziste. Podobnie jak we wcześniej omówionym domu w Nowej Woli, także tu występuje pozytywny kontrast kompozycyjny pomiędzy względnie jednorodnymi ścianami o lekkiej fakturze a podłogą charakteryzującą się nawarstwieniami faktur i ornamentów tekstylnych (por. ryc. 7.5, 7.6 i 7.7). I podobnie jak tam, dom ten jest wzorowo utrzymany, co poniekąd dowodzi, że tekstylna estetyka nie jest właściwa jedynie mieszkalnym wnętrzom na peryferiach gminy ani domom zamieszkanym wyłącznie przez seniorów, lecz stanowi integralny element lokalnej kultury zamieszkiwania. 78

79 Rozdział 7. Domy w Nowej Woli Ryc Rzut drugiego z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. K. Rutkowska, 2014) Ryc Przekrój poprzeczny drugiego z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. K. Rutkowska, 2014) Ryc Kontrast między tekstylną estetyka podłogi a gładką jednorodnością ścian i mebli jako celowy efekt kompozycyjny w drugim z trzech zinwentaryzowa nych domów w Nowej Woli (rys. K. Rutkowska, 2014) 79

80 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych... Ryc Tekstylna estetyka przestrzeni w drugim z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. K. Rutkowska, 2014) 7.3. Trzeci z domów w Nowej Woli Dom ten jest nieco obszerniejszy i większy, lecz podobnie jak wcześniej opisane ma rozplanowanie asymetryczne dookołopiecowe z amfiladą po mieszczeń (ryc. 7.5). Liczba wzorów tkanin na podłodze sięga dwudziestu; na meblach jest ich nieco mniej. Ryc Rzut trzeciego z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. M. Szelech, 2014) 80

81 Rozdział 7. Domy w Nowej Woli Ryc Przekrój poprzeczny trzeciego z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. M. Szelech, 2014) Dom ten, w tym jego wnętrze, kilkakrotnie modernizowano: rozplanowanie ulegało zmianom, piec kuchenny jest teraz uzupełniony o kuchenkę ga zową, a ściany i cały wystrój utrzymane w bardziej miejskiej konwencji. W rezultacie wnętrze (zwłaszcza pokój reprezentacyjny) odzwierciedla dość uniwersalną estetykę nowoczesnego puryzmu, połączonego wszakże z elementami tradycji. Na przykład: ściany są wprawdzie jednolite, lecz w strefach kątów (pokucia) na ścianach wiszą ikony (ryc. 7.9 i 7.10); tapczany i łóżka tchną wzorzystością tkanin (ryc i 7.12); Widok pokucia w trzecim z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. M. Szelech, 2014) Ryc i Tekstylia sypialne w trzecim z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. M. Szelech, 2014) 81

82 CZĘŚĆ II. Wyniki prac inwentaryzacyjnych Piec ozdobiony koronkowymi zasłonami i ręcznikami w trzecim z trzech zinwentaryzowanych domów w Nowej Woli (rys. M. Szelech, 2014) Ozdobny ręcznik kuchenny (rys. M. Szelech, 2014) współczesnemu telewizorowi towarzyszą dawne wzorzyste serwety (ryc. 7.9); również dawny kaflowy piec ozdabiają jeszcze koronkowe firany i ręczniki (ryc. 7.13); tekstylia użytkowe (na przykład ręczniki) pełnią tu także funkcje dekoracyjne (ryc. 7.14) Podłoga dzieło sztuki ludowej Rysunki rzutów wszystkich trzech domów we wsiach przygranicznych oraz kolejnych trzech w Nowej Woli potwierdzają tezę, że najciekawszą ekspozycję domowych tekstyliów w domach wiejskich w gminie Michałowo stanowi podłoga. Każdy bowiem z opisywanych tu domów w Dublanach i Nowej Woli (ten w Zaleszanach w nieco mniejszym stopniu) ma podłogi wręcz usłane różnorakimi dywanami i chodnikami, a także tekstyliami in nych typów (sta ry mi i nowymi serwetami, szmaciakami i tak dalej). W niektórych domach podłogę pokrywa łącznie ponad dwadzieścia tka nin róż nego rodzaju. Mają one swe miejsce: najlepsze królują w pokoju go ś cin nym, zaś zużyte migrują do kuchni i alkierza, by ostatecznie wylądować w komorze. W domach w Nowej Woli można jednak dostrzec ciekawą zasadę, iż ewolucja w kierunku estetyki coraz bardziej współczesnej i uniwersalnej nie wiąże się ze usunięciem podłogowych tkanin, a jedynie ze zmianą ich znaczenia kompozycyjnego: zamiast dopełniać fakturalną estetykę domu, stają się swego rodzaju akcentem kontrastującym z bielą lub monochromatycznym puryzmem ścian. W ten sposó podłoga nie tylko nie traci kompozycyjnej wyrazistości, lecz ją wręcz zyskuje, a nawet zwielokrotnia.

83 Część III. Podsumowanie

84 Rozdział 8. rozważania Rozważania o współczesności Rozważania o estetyce Rozważania o przyczynach Jeszcze o korzeniach tekstylnej estetyki domu Tkanina jako efekt pracy 89 Rozdział 9. refleksje Ponadczasowe miejsca w domu Dom, który mówi 91 bibliografia 93

85 Rozdział 8. Rozważania Wnętrza trzech inwentaryzowanych przez nas domów oraz kilku innych, sfotogra fo wanych i rozrysowanych przez naszych kolegów (nie tylko tych w Nowej Woli) mogą stanowić podstawę do prób wysnucia obie k tywnych wniosków na temat ludowego wnętrzarstwa i tekstyliów w wiej skich do mach w gminie Michałowo. Ponadto skłoniły nas do osobistych refleksji Rozważania o współczesności Początkowo wydawało się nam, że wnętrza starych domów, zamieszkanych przez se niorów, okażą się co do estetyki eklektycznym amalgamatem współczesności i przeszłości. Oczekiwaliśmy, iż ujrzymy nowoczesne telewizory (któż na wsi ich nie ma!) na starych ko modach oraz być może współczesne garnki Zeptera na piecach kaflowych. Ocze ki wa liśmy więc estetycznego eklektyzmu opartego na starych przyzwyczajeniach. Spodziewa liś my się też firan na oknach, serwet na meblach i tapet na ścianach. Trudno zaprzeczyć lo gice naszych oczekiwań. Poniekąd okazały się one prawdziwe przynajmniej po części. Z drugiej strony nie ukrywamy naszego zaskoczenia tym, że zinwentaryzowane przez nas domy wcale nie są tylko echem dawnych czasów, uwspółcześnionym nowymi gadże tami elektronicznymi czy techniką AGD. Naszym zdaniem są one czymś więcej wręcz fenomenem, bo ich wnętrza bywają niekiedy równie dalekie od estetyki sprzed półwiecza, jak i od współczesnych mód i wzorców estetycznych. Owszem, wnętrza tych domów przez dekady akumulowały dorobek estetyczny i technologiczny, tak iż znajdziemy w nich stare i nowe meble, tkaniny, dzianiny, garnki, radia i telewizory (a przecież nie uwzględniliśmy za wartości strychów), lecz wszystko to jest dziś zestawione w kompozycje, które mogą wydawać się równie egzotyczne współczesnemu przybyszowi z dużego miasta, jak i dawnym pokoleniom naszych antenatów. Dawniej wiejski dom wschodniej Białostocczyzny był zamieszkany przez liczną ro dzi nę, a dziś przez seniora lub ewentualnie przez starsze małżeństwo. Dawniej tętnił ży ciem, dziś tchnie ponadczasowym duchem spokojnej refleksji i ciszy (ta uwaga dotyczy też całych wsi). Dawniej stały w nim sagany z kapustą czy ziemniakami i dzieża z chlebowym zaczynem a dziś widzimy ekspozycję kolorowych butelek (ryc. 6.17) lub zdjęć rodzinnych. Da wniej był przesycony zapachem kiszonej kapusty, bigosu, świeżo udojonego ciepłego mleka, gotującej się zupy dla całej rodziny, drożdżowego zakwasu i upieczonego chleba, a dziś tylko z rzadka i nieznacznie pobudza zmysł węchu. Dawniej wiejski dom był ekosystemem much. Dziś much nie ma ani na podwórzu (nie lęgną się, bo już nie ma potrzebnego im gnoju chlewów i obór), ani w domu i nie trzeba zawieszać w oknach i drzwiach drobnych siatek przeciw tym lub innym owadom. 85

86 CZĘŚĆ III. Podsumowanie 8.2. Rozważania o estetyce Takich różnic jest więcej. Dawniej podobnie jak w miastach zabiegano o zakup nowych mebli, nie tak łatwo dostępnych warunkach socjalistycznej gospodarki. Dziś dom wiejski bywa przeładowany starymi i nowymi meblami i nie tylko nimi, lecz także elek troniką użytkową, arty kułami AGD, a przede wszystkim najróżniejszymi tekstyliami. Bo w trzech zinwentaryzowanych przez nas domach jest chyba znacznie więcej tekstyliów niż przed półwieczem czy może nawet przed stuleciem. Są one bowiem dziś tańsze i bardziej dostępne, jest ich większy wybór, a ponadto, jak to zauważyliśmy w dwóch przypadkach, są one wciąż wyrabiane przez samych gospodarzy (a właściwie przez gospodynie). Ryc Wnętrze domu w Maciejkowej Górze (fot. J. Szewczyk podczas Konkursu na najpiękniejsze obejście w gminie Michałowo w lipcu 2005 roku) Owszem, dawniej w oknach wieszano firanki i wiesza się je także dziś, lecz dawniej były one prostsze, brzydsze, dawniejsze (tego określenia często używają sami miesz kań cy), z trudem kupione w sklepie lub na targu. Natomiast dziś w niektórych domach okna aż kipią od firan i zasłon, wśród których stoją też kwiaty. A gdy okna pozostały daw ne go typu (drewniane ościeżnicowe, a nie plastikowe typu zespolonego), wówczas zimą mię dzy skrzydłami znajdziemy też ozdobne uszczelnienia z waty, na których skrzętna gospodyni stawiała (i niekiedy stawia po dziś dzień) bombki choinkowe lub cukierki, lub niewielką jarmarczną lalkę. A obrusy? W dawnych czasach chowano je w kufrach, bo by ły one życiowym doro b kiem; obrus rozpościerano na stole od święta. W nieco nowszych czasach na co dzień za stępowano go tanią ceratą. Dziś w niektórych domach każdy stół i stolik przykryty jest nie tylko obrusem, lecz jeszcze dodatkowo serwetkami, a niektórzy starają się zakryć obrusami i narzutami każdy mebel i każdą drewnianą powierzchnię (ryc. 8.1 i 8.2). A serwety? Te miały dawniej swe miejsce na pokuciu, choć w zamożniejszych do mach na stałe zdobiły paradną izbę. Dziś są wszędzie, niekiedy 86

87 Rozdział 8. Rozważania Ryc Wnętrze jednego z domów w Zaleszanach, zamieszkanego przez pełną rodzinę (fot. J. Szewczyk podczas Konkursu na najpiękniejsze obejście w gminie Michałowo w lipcu 2005 roku) nawet w sieni i komorze, zaś obo wiąz kowo na piecu i na telewizorze oraz pod telefonem Rozważania o przyczynach Przyjrzyjmy się jeszcze bliżej różnicom między domami z przeszłości a domami obe c nie. W przypadku domów pasa przygranicznego trudno mówić o ubóstwie lub zamoż ności, trudno oceniać je z miejskiej perspektywy finansowej. Pieniądz w mniejszym sto pniu wpływa tu na estetykę domu, bo jest go mniej, ale też mniej pozostaje okazji do je go wydawania większy zakup wymaga już eskapady do miasta. Ta perspektywa po wo duje jednak, że raczej nie wyrzuca się starych rzeczy lub mebli. Dlatego dom wiejski, który tradycyjnie był dawniej ubogi w meble, dziś obfituje w nie ponad miarę. Trudno też ocenić głównych decydentów o kształcie domowej przestrzeni. Pozornie rzecz wydaje się oczywista: wnętrze domu kreują sami jego mieszkańcy. Ale czy na pe wno? Za zakupem telewizora lub nowego mebla często stoi rodzina z miasta. Taki zakup czasami pojawia się z okazji jakiegoś rodzinnego jubileuszu. Rzadko jest przypadkowy. Wpływ członków rodziny należących do młodszych pokoleń jeszcze bardziej widoczny jest w domach i zagrodach na stałe już niezamieszkanych, pozornie opuszczonych lecz każdej wiosny i lata odżywających co któryś weekend, wówczas bowiem potomkowie da wnych gospodarzy przyjeżdżają tu na grilla, koszą trawę i odmalowują płoty. Fakt, że wpływ właścicieli z miasta jest najbardziej widoczny we wsiach wokół nieco większych miast (w szerszym kontekście terytorialnym są to miasta takie jak Bielsk Podlaski), ale i w gminie Michałowo nie brak dobrze utrzymanych starych siedlisk i do mów, gdzie nikt już nie mieszka na stałe, lecz gdzie latem zjeżdżają się człon kowie ro dzi ny zamieszkującej Michałowo, Białystok czy Hajnówkę. To oni utrzymują po rządek i to oni ostatecznie decydują 87

88 CZĘŚĆ III. Podsumowanie Ryc Telewizor jako akcent kompozycyjny i element pokucia w dublańskich domach (fot. P. Marzec, 2015) 88

89 Rozdział 8. Rozważania o estetyce domowej przestrzeni. Zaś w domach wciąż jeszcze zamieszkanych przez seniora lub seniorkę młode pokolenie w mniejszym lub wię k szym stopniu współdecyduje o wyposażeniu i estetyce wnętrza. Co jednak ciekawe, członkowie rodziny z miasta często decydują o zakupie nowego telewizora, lodówki czy mebli, ale chyba najmniejszy wpływ mają na domowe tekstylia. Całokształt domowych narzut, serwet, chust, obrzędowych ręcz ników, zasłon, firan, makat, szmaciaków i dywanów to domena seniorów, a najczęściej se niorek. Właśnie w tej sferze dostrzegamy przejawy twórczej fantazji i nieposkromionej wyobraźni, tu widać dynamikę zmian i różnorodność pomysłów Jeszcze o korzeniach tekstylnej estetyki domu... Korzenie współczesnej tekstylnej estetyki niektórych wiej skich domów Białostocczyzny tkwią w dalekiej przeszłości. Porównajmy owo lokalne umiłowanie tkanin i dzianin z zaleceniami gospodarskimi sprzed niemal dwustu lat, mia nowicie z wydanego w języku polskim w 1844 roku (a we francuskim oryginale je sz cze wcześniej) poradnika Dwór wiejski: Wybijanie pokoi kobiercami jest nader pożyteczną rze czą. (...) Już prawie w ca łej Europie, nawet w krajach, gdzie mniej jest jak u nas zim na, nie tylko pokoje, ale i korytarze, schody i sienie są całkiem kobiercami okryte. (...) Nie wymawiajcie się nader wysoką ceną dywanów. Wprawdzie [dywany] warszawskie i wiedeńskie są jeszcze drogie, bo w zbytkownym guście je robią, lecz gdyby się zwyczaj posiadania w domach kobierców upowszechnił, gdyby właściciele miernych majątków, nie zapatrując się na to, co się wyżej świeci, i zostawiając bogatszym przepyszne tureckie wyroby, nawet i złotolite makaty, jeżeli je stać na nie, sami tylko wygody, czystości i po rządnego zaopatrzenia swych domów szukali, [wówczas] znalazłyby się i kobierce dla mniej majętnych, każda bowiem powszechna potrzeba obu dza przemysł, rozwija go i ta niość sprowadza 32. Dziś to nie dwory, lecz owe mniej majętne wiejskie chałupy mają niekiedy nie tylko pokoje, ale i korytarze, schody i sienie całkiem kobier cami okryte, przy czym źródła tych obić są wielorakie: są tu tka ni ny fabrycznej produkcji ( sklepowe oraz nabywane na targach i u przyjezdnych han dlarzy), dawne chod niki i narzuty tkane niegdyś na krosnach przez samych gospodarzy oraz tka ni ny i dzianiny wyrabiane przez nich współcześnie. Wszystko to wpi suje się w za ist nia łą już przed dwustu laty modę na nadmiar tekstyliów w do mu. Mo dzie tej sprzyjał nasz chło dny kli mat (tka ni ny ocieplały dom) oraz fakt, że tkaniny postrzegano jako wyznaczniki prestiżu Tkanina jako efekt pracy Innym z powodów obecnej popularności domowych tkanin w wiejskich chałupach jest to, że seniorzy doskonale pamiętają, ile mozołu wymagał dawniej 89

90 CZĘŚĆ III. Podsumowanie wyrób płócien, chust, ręczników i serwet, zatem kojarzą posiadanie tkanin z pracowitością, zaradnością i dostatkiem. Przed stuleciem pisano: Wytkać równe, cienkie i gęste płótno jest sztuką peł ną mozołu. Ci, co rozmiłowanymi palcami przewracają w składach bazarów sterty i zwo je płócien z różnych okolic, wiedzą, jak wielka jest skala grubości i wykończenia. (...) Walor płó tna zależy przede wszystkim od gatunku przę dziwa: najgładsze są tkaniny cze sankowe z lnu czesanego, bardziej mechate [są] wyczeskowe, a najgrubsze, pełne ości sło my lnia nej zgrzebne, pacześne. Gęstość i równość płótna zależy już od tkaczki. Trzeba pod kreślić, że to, co moda naśladuje w tkaninach ręcznych pewną nierówność i chro pawość przędze nia, jak i rzadkość tkania, wprowadzoną dla nadania tkaninie miękkości jest wła śnie za przeczeniem mistrzostwa tkackiego, bo wynika raczej z nieudolności chło pek. W chłop s kich płótnach każda sztuka jest inna, inaczej przędziona, tkana i pod bie la na 33. Również dziś po strzeganie płócien i dzianin jako elementów wystroju wnętrza jest różne wśród różnych grup społecznych, ale w wiejskich społecz no ś ciach Podlasia tkaniny wciąż jeszcze uważa się za nieodzowną część przestrzeni miesz kalnej, a ich wyraźne wyeksponowanie za element wiejskiego bon-tonu. Przypisy: 32 A. Adanson i K. Nakwaska, Dwór wiejski: dzieło poświęcone gospodyniom polskim, przydatne i osobom w mieście mieszkającym przerobione z francuskiego pani Aglaë Adanson wielu dodatkami i zupełnem zastosowaniem do naszych obyczajów i potrzeb, t. 3, Księgarnia Nowa J. Łukaszewicza, Poznań 1844, tu cyt. ze s J. Orynżyna, op. cit., s Ryc Dziany pasiak wykonany przez jedną z dublańskich gospodyń (fot. N. Subda, 2015)

91 Rozdział 9. Refleksje Wnętrza starszych domów w gminie Michałowo są swoistym fenomenem fenomenem ponadczasowości. Oto bowiem tradycyjne wzorce kształtowania przestrzeni okazują się silniejsze od współczesnych mód Ponadczasowe miejsca w domu Za powyższym stwierdzeniem idzie refleksja, że jak przed wiekami, również dziś pewne strefy wiejskiego domu są kształtowane w sposób szczególny. Tradycyjnie były i nadal są to: strefa pokucia (kąta obrzę dowego), strefa pieca, strefa okna i stre fa stołu. To właśnie te strefy są na swój sposób ponadczasowe. Jednak przemiany estetycz no-technologiczne dodały do tego zestawienia kolejne nowe strefy, wzbogacające este ty kę wiej skiego domu: strefę podłogi, strefę ścian oraz strefę łóżka. Można też dostrzec zaczątki kształtowania się utrwalonych nowo powstałym zwyczajem tradycji kompozy cyj nych wokół telewizorów, lodówek, kredensów kuchennych, żyrandoli i innych elementów o współczesnej proweniencji. Zbada nie tych nieustannie ewoluujących zwyczajów w za kre sie kształtowania estetyki wnętrza domu z pewnością będzie fascynującym zajęciem dla przyszłych badaczy i pasjonatów ludowej kultury Podlasia, a to tym bardziej, iż odnoszą się one do miejsca i stref domu szczególnych pod wzglę dem społecznym do stref, z którymi wiążą się zwyczaje i przesądy, skojarzenia i wierzenia. Podlaski dom wciąż bo wiem pozostaje przestrzenią symboliczną, bogatą znaczeniowo, na swój sposób sakralną Dom, który mówi Tradycyjna wiejska kultura Podlasia (zresztą podobnie jak wszystkie dawne kultury rodzime, tradycyjne, wer na ku lar ne, również te niepolskie, a wręcz egzotyczne) wyrastała z przebogatej sfe ry przesądów i wierzeń, obrzędów i przekonań. Z naszej współczesnej perspektywy jest to już sfera miniona (i całe szczęście, zważywszy, jak bardzo ograniczała ona sposób myśle nia naszych przodków), lecz to nie oznacza, że nie wpływa ona jeszcze na twórczą intu i cję naszych babć i dziadków, kształtując ich sposób postrzegania i kreowania przestrzeni. Toteż tradycyjne wnętrze domu było dawniej i w pewnej mierze bywa po dziś dzień ściśle powią zane z owymi dawnymi przesądami i wierzeniami, obrzędami i zabobonami, nie uchwytnymi obawami i skojarzeniami. 91

92 CZĘŚĆ III. Podsumowanie Dopiero, gdy uwzględnimy tę sferę niema te rial nej kultury ludowej, zaczynami rozumieć strukturę domowej przestrzeni. I dopiero wtedy za czy namy też dostrzegać prawdziwy sens domowych chust, serwet, ręczników, narzut, fi ran, cho d ników, zasłon, obrusów, makat i dziesiątków innych podobnych elementów. Wtedy też zaczynamy rozumieć sens pokrewnych elementów nietekstylnych, na przykład tapet. Dom przestaje być anonimowy. Zaczyna mówić. Ryc Dzianina z folii wykonana przez jedną z dublańskich gospodyń (fot. J. Szewczyk, 2015)