OWADY (INSECTA) PARKU KRAJOBRAZOWEGO WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH. Praca zbiorowa pod redakcją Radomira JASKUŁY i Grzegorza TOŃCZYKA

Transkrypt

1 OWADY (INSECTA) PARKU KRAJOBRAZOWEGO WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH Praca zbiorowa pod redakcją Radomira JASKUŁY i Grzegorza TOŃCZYKA ŁÓDŹ 2010

2 REDAKCJA: Dr Radomir Jaskuła Uniwersytet Łódzki, Łódź Dr Grzegorz Tończyk Uniwersytet Łódzki, Łódź RECENZENCI: Prof. dr hab. Jarosław Buszko Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Prof. dr hab. Stanisław Czachorowski Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn Prof. dr hab. Maria Grzybkowska Uniwersytet Łódzki, Łódź Prof. dr hab. Ryszard Szadziewski Uniwersytet Gdański, Gdynia Mgr Roland Dobosz Muzeum Górnośląskie, Bytom PROJEKT OKŁADKI: Adam Dmoch, Jan Maśliński OPRACOWANIE KOMPUTEROWE: Leonora Wojciechowska RYSUNEK POŚNIEŻKA (Boreus hiemalis): dr Karolina Bącela-Spychalska Uniwersytet Łódzki, Łódź COPYRIGHT: Dyrekcja Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, 2010 Mazowiecko-Świetokrzyskie Towarzystwo Ornitologiczne, 2010 WYDAWCA: Dyrekcja Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, 2010 Mazowiecko-Świetokrzyskie Towarzystwo Ornitologiczne, 2010 DRUK: Drukarnia Wydawnictwa UŁ ISBN: Nakład: 500 egzemplarzy

3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie Radomir JASKUŁA, Grzegorz TOŃCZYK Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe Hieronim ANDRZEJEWSKI, Jan MAŚLIŃSKI Ważki (Odonata) Grzegorz TOŃCZYK, Maciej STANKIEWICZ Widelnice (Plecoptera) Grzegorz TOŃCZYK Pluskwiaki wodne (Hemiptera: Heteroptera) Grzegorz TOŃCZYK Skorki (Dermaptera) Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ, Jacek HIKISZ, Radomir JASKUŁA Sieciarki (Neuroptera) Roland DOBOSZ Chrząszcze (Coleoptera) Radomir JASKUŁA, Marek PRZEWOŹNY, Andrzej MELKE, Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ Motyle (Lepidoptera) Barbara MARCINIAK, Krzysztof PABIS, Marek MI- CHALSKI Chruściki (Trichoptera) Katarzyna MAJECKA, Janusz MAJECKI Żądłówki (Hymenoptera: Aculeata) Katarzyna SZCZEPKO, Bogdan WIŚ- NIOWSKI Wojsiłki (Mecoptera) Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ Sygaczowate (Limoniidae) i kreślowate (Pediciidae) (Diptera: Nematocera) Jolanta WIEDEŃSKA Ochotkowate (Diptera: Chironomidae) Mateusz PŁÓCIENNIK, Małgorzata KLUKOWSKA Bzygowate (Diptera: Syrphidae) Bogusław SOSZYŃSKI, Agnieszka SO- SZYŃSKA-MAJ, Jan Krzysztof KOWALCZYK Empidoidea (Diptera: Brachycera) Iwona KRYSIAK, Andrzej PALACZYK, Dariusz WANAT Wybrane rodziny muchówek (Diptera) za wyjątkiem Limoniidae, Pediciidae, Chironomidae, Empidoidea i Syrphidae Bogusław SOSZYŃSKI, Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ, Andrzej PALACZYK, Jan Krzysztof KOWALCZYK, Cezary BYSTROWSKI, Ewa DURSKA, Andrzej WOŹNICA Materiały do znajomości owadów Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Jętki (Ephemeroptera), prostoskrzydłe (Orthoptera), pluskwiaki (Hemiptera), wielkoskrzydłe (Megaloptera), gryzki (Psocoptera) i błonkówki (Hymenoptera) Grzegorz TOŃCZYK, Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ, Teresa JAŻDŻEWSKA, Anna KLASA, Radomir JASKUŁA Indeks nazw łaciński (rzędy, rodziny, rodzaje)

4 MATERIAŁY DO ZNAJOMOŚCI OWADÓW PARKU KRAJOBRAZOWEGO WZNIESIEŃ ŁÓDZKICH JĘTKI (EPHEMEROPTERA), PROSTOSKRZYDŁE (ORTHOPTERA), PLUSKWIAKI (HEMIPTERA), WIELKOSKRZYDŁE (MEGALOPTERA), GRYZKI (PSOCOPTERA) I BŁONKÓWKI (HYMENOPTERA) Grzegorz TOŃCZYK *, Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ *, Teresa JAŻDŻEWSKA *, Anna KLASA **, Radomir JASKUŁA * * Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki ul. Banacha 12/16, Łódź tonczyk.grzegorz@gmail.com, agasosz@biol.uni.lodz.pl, terjaz@biol.uni.lodz.pl, radekj@biol.uni.lodz.pl ** Ojcowski Park Narodowy, Ojców anna_klasa@wp.pl Opracowując entomofaunę Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich zgromadzono dane, które w przypadku niektórych grup owadów pozwalają na całościowe opracowanie (takim grupom/rzędom owadów poświęcono odrębne rozdziały poprzedzające niniejszy tekst) oraz dane fragmentaryczne, na podstawie których trudno przygotować pełną charakterystykę występowania na omawianym obszarze. Właśnie takie dane, o charakterze fragmentarycznym, pochodzące często z przypadkowych obserwacji zestawiono w tym rozdziale. Mimo, że nie pozwalają one na pełne omówienie występowania terenie PKWŁ mają dużą wartość faktograficzną pozwalającą na uzupełnienie listy gatunków tego obszaru. Wskazują również kierunki badań entomologicznych, które powinny być prowadzone na terenie PKWŁ. Poniższe zestawienie zawiera listę gatunków stwierdzonych na terenie PKWŁ opracowaną dla: jętek (Ephemeroptera), prostoskrzydłych (Orthoptera), pluskwiaków (Hemiptera), gryzków (Psocoptera), wielkoskrzydłych (Megaloptera) i błonkówek (Hymenoptera). Jętki PKWŁ nie były dotąd przedmiotem odrębnych badań, stąd informacje o ich obecności na tym terenie są bardzo fragmentaryczne. W strumieniu Młynówka (= Struga Dobieszkowska) żyją larwy Baetis rhodani, Paraleptophlebia submarginata i Ephemera danica (NIJBOER I IN. 2006, JAŻ-

5 188 Owady (Insecta) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich DŻEWSKA dane npubl.). SŁOKA (2000) w Młynówce stwierdził również larwy E. vulgata. Ponadto, według tego samego autora, E. vulgata występuje w Kiełmiczance od odcinka środkowego do ujścia; larwy tego gatunku, wraz z larwami Serratella ignita i larwami rodzajów Cloeon LEACH i Heptagenia WALSH, zebrał też w środkowym odcinku Moszczenicy. W zgromadzonym dotąd z PKWŁ, skromnym zbiorze Ephemeroptera reprezentowane są gatunki należące do grupy pospolitych na terenach nizinnych naszego kraju. Na uwagę zasługuje jedynie rzadsza w środkowej Polsce jętka Baetis rhodani (JAŻDŻEWSKA 2001). Fragmentaryczne dane dotyczą także prostoskrzydłych PKWŁ. Z rzędu Orthoptera wykazane zostały w Parku dotychczas zaledwie cztery gatunki (KOWALCZYK i in. 2002, KOWALCZYK i KURZAC 2003, 2006, SOSZYŃSKA- MAJ 2008), w tym trzy umieszczone w kategorii NT na Czerwonej Liście Zwierząt: Gryllus campestris, Phaneroptera falcata i Oedipoda caerulescens (LIANA 2002). Słabo poznaną grupa owadów na terenie PKWŁ są pluskwiaki (Hemiptera) zasiedlające środowiska lądowe 1. Dane na temat kilku gatunków zaliczanych do podrzędu Heteroptera pochodzą ze zbiorów własnych autorów oraz prac KOWALCZYKA i in. (2002), KOWALCZYKA i KURZACA (2006) i SOSZYŃSKIEJ-MAJ (2008). Inne grupy pluskwiaków nie były badane na badanym terenie. W poniższym zestawieniu zamieszczono jedynie wykaz mączlików (Aleyrodidae) zaliczanych do podrzędu Sternorrhyncha (KLASA, dane npubl.). Fauna gryzków (Psocoptera) PKWŁ liczy jak dotąd 20 gatunków (WŁO- DARCZYK 1960, 1964). Pomimo, że dane te pochodzą z zaledwie dwóch stanowisk w Parku, liczba ta stanowi blisko 30% gatunków wykazanych z kraju (SKIBIŃSKA i CHUDZICKA 2007). Wielkoskrzydłe (Megaloptera) reprezentowane są na terenie PKWŁ przez dwa szeroko rozmieszczone w Polsce gatunki: Sialis lutaria i S. fuliginosa. Pierwsza z wymienionych żylenic jest eurytopem spotykanym w różnego typu wodach, druga przywiązana jest głównie do źródłowych odcinków rzek i na terenie parku znajduje optymalne warunki siedliskowe. W niniejszym zestawieniu zawarte zostały także pojedyncze gatunki błonkówek (Hymenoptera) 1 z rodzin Ichneumonidae oraz Cynipidae, wykazane wcześniej przez SOSZYŃSKĄ-MAJ (2008) jako owady aktywne zimą. 1 Pluskwiaki wodne zaliczane do podrzędu Heteroptera zostały na terenie PKWŁ dobrze poznane. Poświęcono im odrębne opracowanie zamieszczone w niniejszym opracowaniu. Odrębny rozdział stanowi również opracowanie błonkówek z grupy Aculeata, które w przeciwieństwie do pozostałych grup Hymenoptera zostały na terenie Parku bardzo dobrze rozpoznane.

6 Materiały do znajomości owadów Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich Wykaz gatunków i stanowisk: RZĄD: EPHEMEROPTERA RODZINA: BAETIDAE 1) Baetis rhodani (PICTET, 1843) rz. Młynówka, Dobieszków; rz. Młynówka, Dobieszków (NIJBOER i in. 2006) 2) Cloeon LEACH, 1815 rz. Moszczenica odcinek środkowy (SŁOKA 2000) RODZINA: EPHEMERELLIDAE 3) Seratella ignita (PODA, 1761) rz. Moszczenica odcinek środkowy (SŁOKA 2000) RODZINA: EPHEMERIDAE 4) Ephemera danica O.F. MÜLLER, 1764 rz. Młynówka, Dobieszków 5) Ephemera vulgata LINNAEUES, 1758 rz. Młynówka, Dobieszków (SŁOKA 2000); rz. Kiełmiczanka odcinek środkowy i dolny (SŁOKA 2000) RODZINA: HEPTAGENIIDAE 6) Heptagenia WALSH, 1863 rz. Moszczenica odcinek środkowy (SŁOKA 2000) RODZINA: LEPTOPHLEBIIDAE 7) Paraleptophlebia submarginata (STEPHENS, 1835) rz. Młynówka, Dobieszków; rz. Młynówka, Dobieszków (NIJBOER i in. 2006), rz. Młynówka, Imielnik (NIJBOER i in. 2006) RZĄD: ORTHOPTERA PROSTOSKRZYDŁE RODZINA: ACRIDIDAE 1) Oedipoda caerulescens (LINNAEUS, 1758) Grzmiąca, Tadzin, Niesułków Kolonia, Stare Skoszewy, Głogowiec, Kiełpina, Klęk, Poćwiardówka (KOWALCZYK i KURZAC 2006)

7 190 Owady (Insecta) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich RODZINA: GRYLLIDAE 2) Gryllus campestris LINNAEUS, 1758 Niesułków Kolonia, Janów, Stare Skoszewy (KOWALCZYK i KURZAC 2006); bez stanowisk KOWALCZYK i in. (2002) RODZINA: GRYLLOTALPIDAE 3) Gryllotalpa gryllotalpa LINNAEUS, 1758 Imielnik Nowy 4) Meconema thalassinum DE GEER 1773 Las Łagiewnicki (SOSZYŃSKA- MAJ 2008) RODZINA: PHANEROPTERIDAE 5) Phaneroptera falcata (PODA, 1761) Plichtów (KOWALCZYK i KURZAC 2003); Niesułków Kolonia, Poćwiardówka, Tadzin (KOWALCZYK i KU- RZAC 2006); Las Łagiewnicki RODZINA: TETTIGONIDAE 6) Tettigonia viridissima (LINNAEUS, 1758) Imielnik Nowy, Tadzin RZĄD: HEMIPTERA PLUSKWIAKI PODRZĄD: STERNORRHYNCHA RODZINA: ALEYRODIDAE 1) Aleurochiton aceris (MODEER, 1778) Las Łagiewnicki 2) Aleyrodes lonicerae WALKER, 1852 Las Łagiewnicki 3) Aleyrodes proletella (LINNAEUS, 1758) Las Łagiewnicki 4) Asterobemisia carpini KOCH, 1857 Las Łagiewnicki RODZINA: ORTHEZIIDAE 5) Orthezia utracae (LINNAEUS, 1758) Las Łagiewnicki, rez. Struga Dobieszkowska, Tadzin PODRZĄD: HETEROPTERA RODZINA: COREIDAE 6) Ceraleptus lividus STEIN, 1858 bez stanowisk (KOWALCZYK i in. 2002) 7) Coreus marginatus (LINNAEUS, 1758) Las Łagiewnicki, Arturówek, Imielnik Nowy, Kalonka

8 Materiały do znajomości owadów Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich RODZINA: LEGEIDAE 8) Gastrodes grossipes (DE GEER, 1773) Las Łagiewnicki 9) Kleidocerys resedae (PANZER, 1797) Las Łagiewnicki (SOSZYNSKA- -MAJ 2008) 10) Rhyparochromus pini (LINNAEUS, 1758) Las Łagiewnicki RODZINA: MIRIDAE 11) Deraeocoris trifasciatus (LINNAEUS, 1767) bez stanowisk (KOWAL- CZYK i in. 2002) RODZINA: NABIDAE 12) Nabis ferus (LINNAEUS, 1758) Las Łagiewnicki (SOSZYŃSKA-MAJ 2008) 13) Nabis pseudoferus REMANE, 1949 Las Łagiewnicki 14) Prostemma aeneicolle STEIN, 1857 Poćwiardówka (KOWALCZYK i KU- RZAC 2006) RODZINA: PENTATOMIDAE 15) Dolycoris baccarum (LINNAEUS, 1758) Las Łagiewnicki, Arturówek, rez. Struga Dobieszkowska 16) Eurydema oleracea (LINNAEUS, 1758) Imielnik Stary 17) Graphosoma lineatum (LINNAEUS, 1758) Arturówek, Las Łagiewnicki, rez. Struga Dobieszkowska, Tadzin 18) Jalla dumosa (LINNAEUS, 1758) Plichtów (KOWALCZYK i KURZAC 2006) 19) Palomena prasina (LINNAEUS, 1761) Las Łagiewnicki, Arturówek, rez. Struga Dobieszkowska, Tadzin 20) Piezodorus lituratus (FABRICIUS, 1794) bez stanowisk (KOWALCZYK i in. 2002) RODZINA: PYRRHOCORIDAE 21) Pyrrhocoris apterus (LINNAEUS, 1758) Tadzin, rez. Struga Dobieszkowska, Łagiewniki, Arturówek, rez. Parowy Janinowskie, Górna Mrożyca RODZINA: SCUTELLERIDAE 22) Eurygaster austriaca (SCHRANK, 1776) bez stanowisk (KOWALCZYK i in. 2002) 23) Eurygaster maura (LINNAEUS, 1758) Imielnik Stary, Dobieszków

9 192 Owady (Insecta) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich RZĄD: MEGALOPTERA RODZINA: SIALIDAE 1) Sialis fuliginosa PICTET, 1836 rz. Młynówka, rez. Struga Dobieszkowska, Dobieszków (NIJBOER i in. 2006); rz. Młynówka, Imielnik (NIJBOER i in. 2006); rz. Grzmiąca, Tadzin 2) Sialis lutaria (LINNAEUS, 1758) rz. Młynówka, rez. Struga Dobieszkowska, Dobieszków; rz. Mrożyca, Tadzin, Poćwiardówka, rz. Kiełmiczanka, Młynek; rz. Moszczenica, Boginia RZĄD: PSOCOPTERA GRYZKI RODZINA: CAECILIIDAE 1) Caecilius fuscopterus (LATREILLE, 1799) Las Łagiewnicki (WŁODAR- CZYK 1960) 2) Valenzuela burmeisteri (BRAUER, 1876) [jako Caecilius burmeisteri] Łódź Rogi (WŁODARCZYK 1964) 3) Valenzuela flavidus (STEPHENS, 1836) [jako Caecilius flavidus] Las Łagiewnicki (WŁODARCZYK 1960); Dąbrówka, Łódź Rogi (WŁODAR- CZYK 1964) 4) Valenzuela piceus (Kolbe 1882) [jako Caecilius piceus brevipennis] Las Łagiewnicki (WŁODARCZYK 1960) RODZINA: ELIPSOCIDAE 5) Cuneopalpus cyanops ((ROSTOCK, 1876)) Łódź Rogi (WŁODARCZYK 1964) 6) Elipsocus westwoodi MC LACHLAN, 1867 Las Łagiewnicki (WŁO- DARCZYK 1960); Łódź Rogi (WŁODARCZYK 1964) RODZINA: LIPOSCELIDAE 7) Liposcelis silvarum (KOLBE, 1888) Las Łagiewnicki (WŁODARCZYK 1960) RODZINA: MESOPSOCIDAE 8) Mesopsocus laticeps (KOLBE, 1880) [jako Holoneura laticeps] Łódź Rogi (WŁODARCZYK 1964) 9) Mesopsocus unipunctatus (MÜLLER, 1764) Las Łagiewnicki (WŁO- DARCZYK 1960)

10 Materiały do znajomości owadów Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich RODZINA: PERIPSOCIDAE 10) Peripsocus phaeopterus (STEPHENS, 1836) Las Łagiewnicki (WŁODAR- CZYK 1960) 11) Peripsocus subfasciatus (RAMBUR, 1842) Las Łagiewnicki (WŁODAR- CZYK 1960) 12) Peripsocus parvulus KOLBE, 1882 Łódź Rogi (WŁODARCZYK 1964) RODZINA: PHILOTARSIDAE 13) Philotarsus flaviceps (STEPHENS, 1836) Las Łagiewnicki (WŁODAR- CZYK 1960) RODZINA: PSOCIDAE 14) Metylophorus nebulosus (STEPHENS, 1836) Las Łagiewnicki (WŁO- DARCZYK 1960) 15) Trichadenotecnum majus (KOLBE, 1880) Łódź Rogi (WŁODARCZYK 1964) RODZINA: PSYLLIPSOCIDAE 16) Psyllipsocus ramburii SELYS-LONGCHAMPS, 1872 Łagiewniki (WŁO- DARCZYK 1964) RODZINA: PTERODELIDAE 17) Lachesilla livida (ENDERLEIN, 1903) Las Łagiewnicki (WŁODARCZYK 1960) 18) Lachesilla pedicularia (LINNAEUS, 1758) Dąbrówka (WŁODARCZYK 1964) RODZINA: STENOPSOCIDAE 19) Stenopsocus immaculatus (STEPHENS, 1836) Las Łagiewnicki (WŁO- DARCZYK 1960); Łódź Rogi (WŁODARCZYK 1964) 20) Stenopsocus lachlani (KOLBE, 1880) Las Łagiewnicki (WŁODARCZYK 1960)

11 194 Owady (Insecta) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich RZĄD: HYMENOPTERA - BŁONKOSKRZYDŁE RODZINA: CYNIPIDAE 1) Andricus anthracina (CURTIS, 1839) Las Łagiewnicki 2) Biorrhiza pallida (OLIVIER, 1791) Las Łagiewnicki 3) Cunips agama (HARTIG, 1840) Las Łagiewnicki 4) Cynips disticha HARTIG, 1840 Las Łagiewnicki 5) Cynips longiventris HARTIG, 1840 Las Łagiewnicki 6) Cynips quercusfolii LINNAEUS, 1758 Las Łagiewnicki 7) Trigonaspis megaptera (PANZER, 1801) Łagiewniki (SOSZYŃSKA-MAJ 2008) RODZINA: ICHNEUMONIDAE 8) Diadegma truncatum (THOMSON, 1887) Las Łagiewnicki (SOSZYŃSKA- MAJ 2008) 9) Syspasis scutellator (GRAVENHORST, 1829) Las Łagiewnicki LITERATURA JAŻDŻEWSKA T Distribution in Poland of species of the Baetis group (Ephemeroptera, Baetidae). [w:] E. DOMINGUEZ (red.) Trends in Research in Ephemeroptera and Plecoptera. Kluwer Academic/Plenum Publishers: KOWALCZYK J.K., KURZAC T Autostrada zagrożeniem dla rzadkich owadów. Przyroda Polski Środkowej, 6: KOWALCZYK J.K., KURZAC T Zagrożone, rzadkie i interesujące gatunki owadów w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich. Przyroda Polski Środkowej, 8: KOWALCZYK J.K., SOSZYŃSKI B., MAJECKI J., GRZYBKOWSKA M Propozycja kompleksowej metody waloryzacji entomofauny w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich. [w:] KU- ROWSKI J. K., WITOSŁAWSKI P. (red.) Funkcjonowanie Parków Krajobrazowych: LIANA A Orthoptera Prostoskrzydłe i inne owady ortopteroidalne. [w:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.) Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrozonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN: NIJBOER R., VERDONSCHOT P., PIECHOCKI A., TOŃCZYK G., KLUKOWSKA M Characterisation of pristine Polish River systems and their use as reference conditions for Dutch River systems. Alterra-rapport SKIBIŃSKA E., CHUDZICKA E Gryzki, psotniki Psocoptera. [w:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (red.) Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków, Tom II. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: SŁOKA M Studia nad makrofauną bentosową wybranych cieków Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich oraz ocena czystości tych wód przy użyciu indeksu saprobowości. Praca magisterska, Uniwersytet Łódzki, Łódź.

12 Materiały do znajomości owadów Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich SOSZYŃSKA-MAJ A Znaczenie kompleksów leśnych dla zachowania różnorodności fauny naśnieżnej miasta Łodzi. [w:] INDYKIEWICZ P., JERZAK L., BARCZAK T. (red.) Fauna Miast: ochronić różnorodność biotyczna w miastach. SAR Pomorze, Bydgoszcz: WŁODARCZYK J Gryzki (Psocoptera) zieleńców Łodzi. Fragmenta Faunistica, 8 (31): WŁODARCZYK J Gryzki (Psocoptera) Wyżyny Łódzkiej i terenów przyległych. Fragmenta Faunistica, 11 (11):