NIH Public Access Author Manuscript Med Wieku Rozwoj. Author manuscript; available in PMC 2009 November 16.

Transkrypt

1 NIH Public Access Author Manuscript Published in final edited form as: Med Wieku Rozwoj ; 12(2 Pt 1): Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia Anna Borucka and Krzysztof Ostaszewski Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej, Pro-M, Zakład Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego, Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Czesław Czabała, Instytut Psychiatrii i Neurologii Warszawa, Dyrektor: prof. dr hab. Danuta Ryglewicz Streszczenie Celem niniejszej pracy jest przybliżenie kluczowych pojęć związanych koncepcją resilience. Ta koncepcja wyjaśnia fenomen pozytywnej adaptacji dzieci i młodzieży narażonych na duże ryzyko, przeciwności losu i/lub zdarzenia traumatyczne. Koncepcja resilience akcentuje znaczenie czynników i mechanizmów chroniących w wieku rozwojowym. Z tych przyczyn może być bardzo użyteczna dla rozwijania programów profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego wśród dzieci i młodzieży. W niniejszym przeglądzie wykorzystano prace znaczących Autorów zajmujących się tą dziedziną m.in. M. Ruttera. N. Garmezy, E. Werner, S. Luthar, A. Sameroffa, K. Kumpfer, A. Masten, M. Zimmermana, D. Cicchetti. W przeglądzie uwzględniono ponad 20 artykułów i rozdziałów książkowych, które ukazały się w ostatnich 25 latach. Zostały one wybrane z elektronicznej bazy publikacji dostępnej na Uniwersytecie Michigan: elektronicznej bazy SAMSHA oraz z elektronicznych baz publikacji naukowych dostępnych w naszym kraju. W artykule przytoczono kilka definicji resilience, które wskazują na jej interaktywny i dynamiczny charakter. Uwzględniają one wzajemny wpływ czynników ryzyka i czynników chroniących (i ich interakcję) na zachowanie człowieka, jego kompetencje i zdrowie psychiczne. W pracy opisano podstawowe pojęcia związane z resilience: ryzyko, czynniki ryzyka, czynniki chroniące, pozytywną adaptację oraz teoretyczne modele i mechanizmy resilience. Przedstawiono różnice między mechanizmami ryzyka a mechanizmami chroniącymi. Zasygnalizowano też trudności związane z wykorzystaniem podstawowych pojęć resilience w badaniach empirycznych m.in. w określeniu wskaźników ryzyka, wyodrębnieniu grup ryzyka, określeniu wskaźników pozytywnej adaptacji. Słowa kluczowe resilience; ryzyko; czynniki ryzyka; czynniki chroniace; pozytywna adaptacja; dzieci; młodzież Keywords resilience; risk; risk factors; protective factors; positive adaptation; children; adolescents Wstęp Koncepcja resilence koncentruje się na wyjaśnianiu fenomenu, jakim jest dobre funkcjonowanie niektórych jednostek mimo niekorzystnych warunków życia, przeciwności losu i/lub zdarzeń traumatycznych (1,2,3). W języku polskim nie ma jednego słowa, który w pełni oddawałoby znaczenie angielskiego terminu resilience. W dosłownym tłumaczeniu oznacza ono: elastyczność, spręźystość, prężność, odporność, zdolność regeneracji sił. Do Anna Borucka, Instytut Psychiatrii i Neurologii w, Warszawie, ul. Sobieskiego 9, Warszawa, aborucka@ipin.edu.pl Praca powstała w ramach projektu badawczego finansowanego przez Fogarty International Center, U.S. National Institute of Health, nr grantu 5R01TW

2 Borucka and Ostaszewski Page 2 Definicje resilience słownika nauk społecznych termin ten został wprowadzony przez pionierów badań nad rozwojem dzieci w niekorzystnych warunkach życiowych Emmy Werner (4,5), Normana Garmezy (6) i Michaela Ruttera (1). Duże znaczenie dla propagowania idei resilience odegrały wieloletnie badania prospektywne nad rozwojem grupy 698 dzieci urodzonych w 1955 roku na hawajskiej wyspie Kauai prowadzone przez amerykańską psycholog Emmy Werner i jej zespół złożony z pediatrów, psychologów, psychiatrów i pracowników socjalnych. Około jedna trzecia dzieci z wyspy Kauai wrastała w bardzo trudnych warunkach (bieda, alkoholizm lub inne problemy psychiczne rodziców). Ich rozwój i indywidualne losy obserwowane przez zespół E. Werner przez ponad 30 lat należą do klasyki badań nad pozytywną adaptacją (4,5). Wokół koncepcji resilience toczy się ożywiona dyskusja. Wątpliwości dotyczą definiowania resilience, zakresu pojęciowego stosowanej terminologii oraz operacjonalizacji i sposobu pomiaru kluczowych zmiennych (2). Niniejszy artykuł przybliża podstawowe pojęcia związane z resilience i analizuje sposoby wykorzystania tej koncepcji w badaniach empirycznych. Historycznie rzecz ujmując, koncepcja resilience zrodziła się z obserwacji rozwoju dzieci i młodzieży wzrastających w niekorzystnych warunkach życiowych (4,5,6). W związku z tym, definicje resilience odnoszą się przede wszystkim do okresu dzieciństwa, adolescencji i wczesnej dorosłości. Opisują one sprawne funkcjonowanie w tych okresach życiowych, posiadanie odpowiednich do wieku umiejętności i realizację zadań rozwojowych mimo wystąpienia przeciwności losu (1,2). W szerszym ujęciu resilience została zdefiniowana jako dynamiczny proces odzwierciedlający względnie dobre przystosowanie się jednostki mimo doświadczanych przez nią zagrożeń lub traumatycznych przeżyć (7,8,9,10,11). Proces ten obejmuje wzajemne oddziaływanie całego spektrum czynników ryzyka, podatności oraz czynnikow chroniących (9). Resilience bywa także rozumiana jako proces rozwojowy, za pomocą którego dzieci nabywają umiejętności korzystania z wewnętrznych i zewnętrznych zasobów po to, by osiągnąć dobre przystosowanie (pozytywną adaptację) pomimo przeszłych lub obecnie występujących przeciwności losu (12). Wyróżnia się trzy grupy zjawisk należących do resilience: a/ funkcjonowanie znacznie lepsze niż można by się było tego spodziewać na podstawie wiedzy o czynnikach ryzyka; b/ utrzymywanie się dobrego funkcjonowania mimo wystąpienia stresujących doświadczeń; c/ dochodzenie do zdrowia po przeżyciu traumatycznych wydarzeń (13). Resilience jest również określana jako zdolność jednostki do odbijania się od dna, czyli powrotu do zdrowia psychicznego i stosunkowo dobrego funkcjonowania po przeżyciu silnie stresującego zdarzenia (14). Ale ten dynamiczny proces radzenia sobie ze stresem lub pokonywania przeciwności losu nie jest dana raz na zawsze. Osoba narażona na silny stres spowodowany np. traumatycznym zdarzeniem może dojść do równowagi psychicznej i dobrze funkcjonować w rolach społecznych, a w innych okolicznościach może się poddać przeciwnościom losu i utracić nadzieję na jego zmianę (1,3). Niektórzy badacze używają terminu resilience w znaczeniu właściwości osobniczych egoresiliency. Termin ten został po raz pierwszy użyty na początku lat 1980-tych przez Blocka (2). Odnosił się on do zestawu cech, które odzwierciedlały dzielność w radzeniu sobie ze stresem czy problemami oraz siłę charakteru i elastyczność w przystosowaniu się do różnych warunków życiowych. Ego-resilency jako cecha indywidualna może występować bez związku z negatywnymi zdarzeniami życiowymi. Niektórzy sposród badaczy są przeciwni używaniu tego terminu w kontekście teorii resilience. Według nich resilience nie jest cechą jednostki,

3 Borucka and Ostaszewski Page 3 choć ujawnia się w jej zachowaniu (2,13). Innymi słowy, można powiedzieć o kimś, że posiada lub nie odpornościowe wzory zachowań, a nie że jest odporny/a (13). Gdy używa się pojęcia resilience w kontekście cechy jednostki, to w jakimś stopniu przypisuje się jej odpowiedzialność za to, czy poradziła sobie, czy nie w trudnej sytuacji (8). W przypadku poddania się przeciwnościom losu lub nie radzenia sobie w sytuacji silnego stresu obarcza się ją winą za porażkę, co jest stygmatyzujące. Tak więc resilience może być rozumiana jako pozytywny lub ochronny proces, który zmniejsza nieprzystosowanie się jednostki doświadczającej niepomyślności losu (15). W jednej ze swoich ostatnich prac M. Rutter (3) podkreśla interaktywny charakter fenomenu resilience. Jest to koncepcja, które uwzględnia zarazem ekspozycję na szereg poważnych zagrażających czynników i jednocześnie względnie dobre zdrowie psychiczne jednostki mimo działania tychże czynników. Resilience, więc nie jest tożsame ani z dobrym zdrowiem psychicznym ani z wysokimi kompetencjami społecznymi. Kluczowe pojęcia związane z koncepcją resilience Ryzyko Ze względu na swój interaktywny charakter, resilience zazwyczaj nie jest mierzona w sposób bezpośredni. Można o niej wnioskować na podstawie pomiaru dwóch odrębnych wymiarów: ryzyka i pozytywnej adaptacji (8,16). Ogólnie rzecz ujmując, ryzyko odzwierciadla rodzaj i stopień zagrożenia dla zdrowia oraz funkcjonowania jednostki, a pozytywna adaptacja odnosi się do tych wszystkich zachowań i ich przejawów, które świadczą o przezwyciężeniu tych trudności. Ryzyko, które jest brane pod uwagę w kontekście teorii resilience, zazwyczaj ujmuje się w kategoriach wpływu określonego czynnika ryzyka lub czynników ryzyka na życie jednostki. Ryzyko jest definiowane jako większe prawdopodobieństwo pojawienia się w przyszłości jakiegoś problemu lub choroby pod warunkiem wystąpienia/ działania określonego czynnika lub grupy czynników. Na przykład, wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że u ok. 10% - 15% dzieci z rodzin, w których jedno z rodziców choruje schizofrenię, rozwijają się w przyszłości symptomy tej choroby. W związku z tym można określić dzieci rodziców chorych na schizofrenię jako grupę narażoną na większe ryzyko zachorowania na tę chorobę (17). W innym ujęciu ryzyko bywa rozumiane jako mechanizm spustowy (następująca po sobie sekwencja zdarzeń, procesów), który powoduje nasilenie problemu np. powrót do choroby lub pojawienie się symptomów choroby po jej remisji (17). Czynniki ryzyka Wśród czynnikow ryzyka wyróżnia się czynniki niespecyficzne, specyficzne i związane z etapem rozwoju. Czynniki niespecyficzne to takie, których działanie może powodować wystąpienie wielu zaburzeń (15,17). Do czynników niespecyficznych należą np. deficyty uwagi, częste konflikty w rodzinie, niepowodzenia szkolne, odrzucenie przez rówieśników, ubóstwo, wszelka dyskryminacja itd. Wyniki badań podłużnych przeprowadzonych, przez R. Loebera i współpracowników (18), wśród nastoletnich chłopców wskazały, że takie czynniki ryzyka jak: słabe osiągnięcia szkolne, zespół nadpobudliwości psychoruchowej, niewystarczająca kontrola rodziców, słaba komunikacja w rodzinie zazwyczaj są związane z przestępczością, używaniem substancji psychoaktywnych, zaburzeniami zachowania, agresją, depresją, nieśmiałością i wycofywaniem się. Czynniki specyficzne, to takie, których występowanie powoduje wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia określonych typów problemów lub zaburzeń. Na przykład, brak poczucia winy jest silniej związany z wystąpieniem zaburzeń zachowania niż z depresją czy używaniem substancji psychoaktywnych (18).

4 Borucka and Ostaszewski Page 4 Wielu autorów, wskazuje, że wpływ specyficznych i niespecyficznych czynników ryzyka jest ściśle związany z konkretnym wiekiem życia. Na przykład, chłopcy w wieku 7-10 lat karani fizycznie mieli dwukrotnie większą szansę, na to, że będą stosowali przemoc fizyczną, podczas, gdy u starszych 13-nastoletnich chłopców prawdopodobieństwo to wzrasta ponad 4- krotnie (17,18). W tej grupie czynników znajdują się też takie, których działanie jest związane z procesami specyficznymi dla danego etapu rozwojowego. Na przykład, dla nastolatków w wieku szkolnym odrzucenie lub akceptacja przez rówieśników ma znacznie większy wpływ na ich społeczne funkcjonowanie niż zachowanie się ich rodziców (17). W badaniach nad resilience typowymi czynnikami ryzyka było wcześniactwo, ubóstwo, choroby psychiczne rodziców, rozwód, działania wojenne, znęcanie się nad dziećmi, sprawowanie opieki nad dziećmi przez instytucje (3,13). Niektóre z nich uwzględniały tylko wpływ jednego czynnika ryzyka. W chwili obecnej badacze są zgodni, że działanie jednego czynnika ryzyka, nie jest wystarczające dla wystąpienia jakiegoś zakłócenia w funkcjonowaniu jednostki czy wystąpienia choroby. Dopiero współwystępowanie kilku czynników ryzyka, może powodować nieprzystosowanie lub wywołać chorobę (13,15). Na przykład wykazano, że działanie jednego lub dwóch czynników ryzyka ma niewielki negatywny wpływ na funkcjonowanie jednostki, natomiast w przypadku działania trzech lub więcej czynników ten wpływ jest już znaczący (14,19). Niektóre sytuacje lub stany zwiększają podatność lub pogarszają negatywny efekt działania czynników ryzyka (1,7). Na przykład, pozostawanie przez dłuższy czas bezrobotnym może w połączeniu z innymi negatywnymi zdarzeniami życiowymi być czynnikiem podatności (1). Podobnie, płeć męska lub niska inteligencja mogą także zwiększać podatność na działanie czynników ryzyka. Chłopcy, którzy żyją w środowisku miejskim dotkniętym ubóstwem w porównaniu do dziewcząt mieszkających w tych samych warunkach, zazwyczaj w większym stopniu ulegają niekorzystnym wpływom. Z kolei dzieci z niskim poziomem inteligencji, które doświadczają długotrwałych i poważnych przeciwności losu, są bardziej podatne na wystąpienie zakłóceń w pozytywnym przystosowaniu się niż dzieci z tego samego środowiska o wyższym poziomie inteligencji (7). Pomiar ryzyka Podstawowym problemem związanym z pomiarem ryzyka jest zdefiniowanie wysokiego poziomu ryzyka w opozycji do niskiego poziomu ryzyka. Pomiar ryzyka stosowany w badaniach nad resilience często koncentruje się na zmiennych zwiększających poziom przeżywanego stresu. W związku z tym przedmiotem badań są m.in. negatywne zdarzenia życiowe, silnie stresujące doświadczenia życiowe, poziom codziennego stresu oraz niski socjoekonomiczny status rodziny (SES) (20). Negatywne zdarzenia życiowe Jedną z metod pomiaru stresu jest ocena negatywnych zdarzeń życiowych (ang. negative life events). Metoda ta opiera się na danych samoopisowych, które pozwalają uzyskać liczbę (sumę) silnie stresujących zdarzeń życiowych. Osoba badana otrzymuje listę zdarzeń życiowych np. niepowodzenia szkolne, i ma za zadanie wskazać te, które wystąpiły w ostatnim czasie. Jej zadaniem jest również zaznaczenie, na ile dane zdarzenie było przez nią spostrzegane jako pożądane, a na ile nie, oraz w jakim stopniu wpłynęło na jej życie. Metoda ta mimo takiej zalety jak prosty sposób zbierania danych, bywa jednak krytykowana ze względu na towarzyszące jej założenia o możliwości poprawnego wnioskowania przyczynowo-skutkowego przez respondenta. Otrzymywanie złych stopni w szkole, może być silnie stresującym zdarzeniem, ale również oznaką wcześniejszego nieprzystosowania. W celu wyjaśnienia tego problemu przeprowadzono badania, których celem było stwierdzenie związku między negatywnymi życiowymi zdarzeniami a przystosowaniem. Wyniki tych badań wskazały, że zdarzenia życiowe, nad którymi jednostka ma kontrolę, na przykład otrzymywanie złych ocen w szkole, mogą być już przejawem nieprzystosowania, na które złożyło się wcześniejsze działanie innych czynników ryzyka.

5 Borucka and Ostaszewski Page 5 Natomiast negatywne zdarzenia losowe, nad którymi jednostka nie ma kontroli, np. wypadek samochodowy, są tymi silnie stresującymi sytuacjami, które mogą potencjalnie uruchomić odpowiednie procesy resilience (20). Silnie stresujące doświadczenia życiowe Wysoki poziom stresu jest też mierzony na podstawie jednego dominującego i silnie stresującego zdarzenia życiowego. Zdarzeniami, które brano pod uwagę w badaniach, były zarówno te, które bezpośrednio zagrażały życiu np. działania wojenne lub powódż, jak również i takie, które były związane z sytuacją społeczną lub rodzinną np. ubóstwo czy rozwód rodziców. Jak widać z podanych powyżej przykładów istnieje duża rozbieżność w określeniu silnie stresującego doświadczenia życiowego (20). W wielu badaniach słabym punktem tej metody jest brak informacji na temat poziomu przystosowania dzieci, przed wystąpieniem stresującego zdarzenia np. rozwodu rodziców. Niektórzy badacze są zadania, że nie wystarczy brać pod uwagę tylko samego stresującego doświadczenia np. rozwodu rodziców, ale należy uwzględnić zjawiska towarzyszące, np. okoliczności, jakie poprzedziły rozwód. Te towarzyszące zdarzenia lub okoliczności, często silnie stresujące, mogą mieć równie istotne znaczenie dla dalszych losów dziecka, co sam rozwód rodziców (20). Codzienny stres Kolejną metodą pomiaru stresu stosowaną w badaniach jest ocena średniego poziomu natężenia stresu w codziennym życiu (ang. small events, daily hassles). Frustrujące lub irytujące doświadczenia, które mogą się pojawić każdego dnia na styku z wyzwaniami, jakie niesie ze sobą najbliższe środowisko są wskaźnikiem codziennego stresu. Tę metodę pomiaru poziomu stresu wprowadził do badań R. Lazarus i jego współpracownicy (20,21). Byli oni zdania, że jest ona lepsza, niż te oparte na negatywnych zdarzeniach życiowych, ponieważ codzienny stres ma związek ze zdarzeniami (ang. small events), które występują każdego dnia. W praktyce oznacza to mniejszą różnorodność sytuacji (zdarzeń), które są wykorzystane do zdefiniowania i wyboru wskaźników stresu. Wyniki niektórych badań wskazują, że zarówno codzienny stres jak i negatywne zdarzenia życiowe mają niezależny wkład w wyjaśnianiu badanych zachowań dzieci (oba niezależnie zwiększają wariancję wyjaśnianą). W związku z tym obie te miary są użyteczne do pomiaru stopnia ryzyka (20). Niski socjoekonomiczny status rodziny (SES) Niski socjoekonomiczny status rodziny jest dość powszechnie stosowanym wskażnikiem ryzyka, który wywodzi się modelu ekologicznego (22). Jest on definiowany poprzez: niski status zawodowy rodziców, niski poziom wykształcenia matki, liczną rodziną, brak jednego z rodziców, należenie do mniejszości etnicznej. Zaletą tej miary stresu jest między innymi łatwość, z jaką można go oszacować. Z drugiej strony zastosowanie SES jako miary stresu wiąże się z pewnymi wątpliwościami. Między innymi dotyczą one tego, że wiedza na temat niskiego SES danej osoby nie daje wglądu w proces, który powoduje, że ten aspekt środowiska może mieć wpływ na rozwój jednostki. Wiadomo, że dla kształtowania umiejętności społecznych dzieci ważniejszy od statusu społecznego rodziców (przychodów i innych zmiennych socjodemograficznych) jest sposób, w jaki rodzice odnoszą się do swoich dzieci, (20). Wątpliwości dotyczące użyteczności SES jako wskaźnika stresu mają też źrodło w wynikach badań, które wskazują, że wiele dzieci z rodzin o niskim socjoekonomicznym statusie społecznym, wykazuje cechy dobrego przystosowania i nie różnią się one w tym aspekcie od swoich lepiej usytuowanych rówieśników (20). Ryzyko w kategoriach statystycznego prawdopodobieństwa Inną propozycją szacowania ryzyka jest definiowanie go w kategoriach statystycznego prawdopodobieństwa. Określone warunki życia (ang. life condition) są często traktowane, w badaniach nad resilience, jako wskaźnik podwyższonego ryzyka. Bycie dzieckiem matki chorej na depresję

6 Borucka and Ostaszewski Page 6 Pozytywna adaptacja zwiększa ośmiokrotnie prawdopodobieństwo zachorowania na tę chorobę w okresie dorastania, a na przykład wystąpienie problemów emocjonalnych i zaburzeń zachowania u dzieci rodziców rozwiedzionych, którzy weszli ponownie w związek małżeński jest od dwóch do trzech razy bardziej prawdopodobne niż u dzieci, których rodzice się nie rozwiedli (8,16). W przypadku, gdy częstość występowania danego problemu (np. zaburzenia emocjonalne) nie jest większa niż w populacji ogólnej, to te wybrane warunki życia nie mogą być używane jako miara ryzyka w badaniach nad resilience (8). Złożone miary ryzyka Każda z powyżej opisanych metod wyboru wskażników i pomiaru ryzyka ma swoje ograniczenia. Do ważniejszych mankamentów tych metod należy koncentrowanie się na jednym lub zaledwie kilku wybranych czynnikach ryzyka. To podejście nie uwzględnia efektu kumulowania się wpływu wielu czynników ryzyka. Po to, aby rozwiązać ten problem podjęto próbę tworzenia złożonych miar ryzyka (a także miar ochrony). Najczęściej przyjmują one postać indeksów, które są liczbowymi odpowiednikami wpływu wielu czynników naraz. Indeksy tworzone są najczęściej poprzez dodawanie wartości pojedynczych czynników, jeśli te ostatnie spełniają kryteria przyjęte przez badaczy (np. przyjmuje się, że dany czynnik działa, jeśli jego wartość mieści się w górnych 20-25% rozkładu zmiennej). W sensie operacyjnym, indeks to jedna zmienna, której wartość oznacza liczbę czynników (ryzyka lub chroniących) działających na daną osobę. Wykorzystanie złożonych miar ryzyka (indeksów) do badań nad fenomenem resilience odwołuje się do ekologicznych koncepcji rozwoju człowieka U. Bronfenbrenera (22). Zgodnie z tą koncepcją w badaniach zwykle uwzględnia się czynniki z czterech podstawowych wymiarów będących źródłem wpływu na rozwój jednostki: indywidualnej charakterystyki (np. zapotrzebowania na stymulację), wpływów rówieśników (np. zachowań problemowych rówieśników), relacji rodzinnych (np. konfliktów rodzinnych) i charakterystyki miejsca zamieszkania lub sąsiedztwa (np. przemocy w sąsiedztwie). Inicjatorem tej metodologii był D. Newcomb i M. Felix-Ortiz (23), którzy w swoich longitudinalnych badaniach po raz pierwszy wykorzystali indeksy czynników ryzyka i czynników chroniących do oceny ich wpływu (i ich wzajemnych interakcji) na używanie substancji psychoaktywnych przez dorastających. Badania z wykorzystaniem złożonych miar ryzyka i ochrony rozwinęły się w ostatnich kilkunastu latach (23,24,25,26,27). Krytyczna analiza tego podejścia wskazuje na trudności związane z arbitralnością decyzji dotyczących sposobów konstruowania indeksów oraz na problemy związane z uśrednianiem siły wpływu poszczególnych czynników (28). Adaptacja jest wielowymiarowym pojęciem związanym z rozwojem psychospołecznym człowieka. Odnosi się ona do przemian jakościowych różnych funkcji i właściwości psychicznych jednostki, które umożliwiają jej przechodzenie przez kolejne okresy i fazy rozwoju. Realizowanie z powodzeniem kluczowych zadań charakterystycznych dla danego wieku rozwojowego jest warunkiem odnoszenia sukcesów w realizacji zadań właściwych dla kolejnego etapu dorastania, nawet jeśli dotyczą one nowych dla jednostki obszarów (12,29, 30). Pozytywna adaptacja jest definiowana jako pozytywne przystosowanie mimo występujących zagrożeń i przeciwności losu (7,8,13). Jedną z miar pozytywnej adaptacji jest posiadanie psychospołecznych kompetencji, które są definiowane w terminach efektywnego realizowania zadań rozwojowych adekwatnych do wieku, kultury, społeczeństwa i okresu historycznego (8,13,29)

7 Borucka and Ostaszewski Page 7 Kompetencje Kompetencje odnoszą się do adaptacyjnych zdolności jednostki, które polegają na korzystaniu zarówno z wewnętrznych jak i zewnętrznych źródeł zasobów, po to by przechodzić przez kolejne stadia rozwoju (12). Na przykład, dla małych dzieci kompetencje psychospołeczne będą oceniane np. poprzez jakość więzi z osobą dorosłą, która zapewnia bezpieczeństwo, dla starszych dzieci w wieku szkolnym poprzez osiągnięcia szkolne, a w przypadku dzieci rodziców chorych na depresję, poprzez brak diagnozy w kierunku depresji dziecięcej. Postuluje się, by w badaniach uwzględniać kompetencje objawiające się w różnych obszarach funkcjonowania, ponieważ wyciąganie wniosków na podstawie tylko jednego obszaru może być mylące. Na przykład, dziecko może dobrze funkcjonować w środowisku rówieśniczym i jednocześnie otrzymywać kiepskie stopnie oraz zachowywać się w sposób problemowy (niezgodny z ogólnie przyjętymi normami). W pomiarze kompetencji należy, zdaniem S. Luthar i E. Ziglera (20), uwzględnić przynajmniej dwa wymiary: (1) spełnianie z powodzeniem społecznych oczekiwań oraz (2) indywidualny rozwój osobisty. Innymi słowy, poziom kompetencji najczęściej jest mierzony na poziomie wskaźników behawioralnych tj. konkretnych zachowań dziecka, które mogą być obserwowane i odnotowane przez rodziców, nauczycieli lub rówieśników. Różne kryteria pozytywnego przystosowania W badaniach nad resilience przyjmowane są różne kryteria pozytywnego przystosowania. Niektórzy badacze uważają, że dziecko z grupy ryzyka ma zasoby odpornościowe jeśli jego zachowanie wykazuje doskonałe przystosowanie w wielu obszarach funkcjonowania. Inni stosują słabsze kryterium: dziecko funkcjonuje bardzo dobrze w jednym ze znaczących obszarów, a w innych przynajmniej na poziomie średnim (2). Pozytywna adaptacja może przebiegać w sposób, który nie jest zgodny z przyjętymi społecznie oczekiwaniami (2). Na przykład zarobione nielegalnie pieniądze dzieci z grupy ryzyka wydają na jakieś rzeczy trwałe, a nie na rozrywki (14). Niektórzy spośród badaczy są zdania, że w przypadku dzieci, które doznały traumatycznych przeżyć oznaką pozytywnej adaptacji będzie raczej brak diagnozy psychiatrycznej, a nie doskonałe przystosowanie się do wymagań codziennego życia (8). Interesującym wątkiem poruszanym przez wielu autorów w kontekście kryteriów pozytywnej adaptacji jest rola takich zmiennych jak samoocena lub relacje z rówieśnikami. Kiedy te zmienne mogą być traktowane jako predyktory dobrego przystosowania, a kiedy jako przejaw pozytywnej adaptacji? S. Luthar i L. Zelezo (8) przywołują przykład dobrych relacji z rówieśnikami, które w przypadku dzieci maltretowanych sprzyjają osiąganiu sukcesów w istotnych dla ich wieku zadaniach rozwojowych. W przypadku ogólnej populacji dzieci dobre relacje z rówieśnikami w powiązaniu z innymi zmiennymi mogą być predyktorami zaburzeń zachowania (8). Koszty emocjonalne pozytywnej adaptacji Autorzy badań nad pozytywną adaptacją zwracają uwagę na to, że brak zaburzeń na poziomie behawioralnym nie oznacza jednocześnie uwolnienia się od problemów związanych ze zdrowiem psychicznym (2,8). Dzieci z grupy podwyższonego ryzyka, które funkcjonują dobrze na poziomie behawioralnym, mogą doświadczać stanów depresyjnych lub lękowych w większym stopniu niż dzieci, które również posiadają wysokie kompetencje społeczne, ale nie były narażone na działanie czynników ryzyka (20). Wyniki niektórych badań wskazują, że osoby dorosłe, które w dzieciństwie poradziły sobie z przeciwnościami losu i w życiu dorosłym z powodzeniem funkcjonują w rolach społecznych, nie są jednak w pełni szczęśliwe i zadowolone ze swojego życia. W porównaniu z osobami dorosłymi, które nie miały takich doświadczeń, częściej narzekają na problemy zdrowotne (zawroty głowy, wrzody żołądka, bóle pleców), kłopoty w nawiązaniu kontaktów z innymi oraz w angażowaniu się w trwałe związki. W związku z powyższym niektórzy badacze sugerują, aby odróżniać zachowania adaptacyjne od stanu zdrowia

8 Borucka and Ostaszewski Page 8 psychicznego dzieci, które dobrze się przystosowały pomimo niekorzystnych warunków życiowych (20). Różnice między mechanizmami ryzyka i mechanizmami chroniącymi W niektórych przypadkach działanie tego samego czynnika ryzyka może sprzyjać narastaniu procesów ryzyka lub ochrony. Zależy to od kontekstu. Na przykład, adopcja może w niektórych okolicznościach być dla dziecka czynnikiem ryzyka, a w innych czynnikiem chroniącym. Może być korzystna w przypadku dziecka, które urodziło się w rodzinie dysfunkcyjnej, natomiast może nieść ryzyko dla dziecka, które urodziło się w korzystniejszym (lepszym) środowisku rodzinnym, niż to, jakie mogą mu zaoferować adopcyjni rodzice (1,3). Powstaje więc pytanie, czym różnią się procesy ryzyka od procesów chroniących. Na ile jest uzasadnione rozróżnianie tych procesów i czy nie są one przeciwstawnymi biegunami tego samego wymiaru (pojęcia)? Zdaniem M. Ruttera (1) występowanie zarówno procesów ryzyka jak i procesów chroniących jest bardziej związane z punktami zwrotnymi w życiu człowieka niż czynnikami jako takimi. Innymi słowy, ważniejsze jest to, jakie procesy zostają uruchomione w wyniku zadziałania jakiegoś czynnika ryzyka, niż sam ten czynnik. W literaturze przedmiotu rozważany jest przykład młodych dziewcząt, które zachodzą w niechciane ciąże. Bycie bardzo młodą (niepełnoletnią) matką jest czynnikiem ryzyka, ale to zdarzenie może być punktem zwrotnym w życiu młodej dziewczyny i uruchomić wiele pozytywnych procesów np. podjęcie dalszej nauki (1). Argumentem przemawiającym za tym że procesy chroniące i procesy ryzyka nie są przeciwstawnymi krańcami jednego wymiaru, jest uzasadnione przypuszczenie, że mechanizmy jakie działają w jednym i drugim przypadku mają odmienny charakter. M. Rutter przywołuje przykład nieśmiałości. Osoba nieśmiała, dla której charakterystyczne jest wycofywanie się z kontaktów społecznych, jest w niewielkim stopniu narażona na popełnienie przestępstwa czy wykroczenia, ale również osoba, która ma przeciwstawną cechę tj. towarzyskie usposobienie też nie jest predysponowana do tego typu zachowań. S. Luthar i L. Zelezo (8) prezentują pogląd, że czynniki ryzyka i czynniki chroniące mogą w niektórych przypadkach być przeciwstawnymi wymiarami tego samego kontinuum. Na przykład wysoki i niski poziom inteligencji. Jednak w przypadku wielu innych czynników nie można mówić o kontinuum. Na przykład, posiadanie nastoletniej matki może być związane z podatnością na różne zagrożenia, ale bycie dzieckiem dojrzałej kobiety nie gwarantuje dobrego przystosowania. Z kolei inna grupa czynników może działać ochronie, gdy plasuje się w środkowej części kontinuum. Na przykład, zarówno niska jak i nadmiernie wysoka samoocena może być przyczyną trudności w przystosowaniu społecznym, podczas gdy średni poziom samooceny jest najbardziej przystosowawczy (8). W literaturze przedmiotu podaje trzy obszary czynników chroniących (1,5,6,11,13,14,15,19): Teoretyczne modele resilience 1. cechy indywidualne (np. wysoka samoocena, poczucie skuteczności, towarzyskość, dobre funkcjonowanie intelektualne, spokojne, pogodne usposobienie, wiara, talenty) 2. czynniki rodzinne (np. spójność rodziny, zgodność, ciepło, bliskie relacje między członkami rodziny, dobra sytuacja materialna rodziny) 3. czynniki zewnętrzne (dobre i bezpieczne sąsiedztwo, posiadanie mentora, przynależność do organizacji o charakterze prospołecznym, uczęszczanie do sprawnie funkcjonującej szkoły) Wielu autorów (5,8,31,32) zwraca uwagę, że u podstaw procesów resilience leżą różne modele interakcji czynników ochronnych i czynników ryzyka. Wynik tych interakcji nie jednak z góry

9 Borucka and Ostaszewski Page 9 przesądzony, ponieważ zależy od splotu i siły wielu czynników. Stąd błędem byłoby sądzić, że resilience oznacza brak podatności lub jakąś nadzwyczajną odporność, która chroni przed wszystkim i bez względu na wszystko. Aby uniknąć nieporozumień, wielu autorów (np. 8, 32), którym bliska jest ekologiczna koncepcja rozwoju człowieka, podkreśla, że resilience nie jest stałą cechą jednostek, lecz wielowątkowym procesem przebiegającym wedle jednego z kilku hipotetycznych modeli. Najbardziej znane są trzy modele po raz pierwszy opisane i testowane w badaniach N. Garmezy i wsp. (31). Są to (a) model równoważenia ryzyka (ang. compensatory model), (b) redukowania ryzyka (ang. immunity or protective model) i (c) uodparniania na ryzyko (ang. challenge model). W modelu równoważenia ryzyka zakłada się, że czynniki chroniące bezpośrednio oddziałują na zachowanie równoważąc wpływ czynników ryzyka. Na przykład, dzieci wychowujące się w rodzinie dysfunkcyjnej (stale działający czynnik ryzyka) będą prawdopodobnie przejawiały więcej zachowań problemowych (zachowanie), ale właściwa opieka nauczycieli w przedszkolu i szkole (czynnik chroniący) może pomóc skompensować negatywne wpływy środowiska rodzinnego. W modelu redukowania ryzyka, przyjmuje się, że czynniki chroniące wchodzą w interakcję z czynnikami ryzyka i zmniejszają (redukują) ich wpływ na zachowanie, stanowiąc coś na kształt buforu lub tarczy ochronnej. Na przykład, pozytywna relacja między negatywnymi wpływami rówieśników (czynnik ryzyka) a paleniem papierosów przez nastolatka (zachowanie) może być osłabiona (zredukowana) przez właściwe wsparcie rodziców (czynnik chroniący). Wsparcie rodziców w pewnym sensie immunizuje dziecko na wpływy problemowych rówieśników. Trzeci model, uodparniania na ryzyko, zakłada, że umiarkowany poziom ryzyka może uodparniać i przygotowywać jednostkę do nowych i trudniejszych wyzwań. Wedle tego ostatniego modelu, zarówno zbyt mały jak i zbyt duży poziom ryzyka jest niekorzystny dla zdrowego rozwoju. Na przykład, umiarkowany poziom wymagań rodziców wobec nauki szkolnej dziecka może stwarzać szansę na ćwiczenie pokonywania trudności i przygotowywać do coraz trudniejszych wyzwań i egzaminów. Zbyt duży poziom wymagań rodziców może dezorganizować poczynania szkolne dziecka i zwiększać jego frustrację, podobnie zbyt mały poziom wymagań rodziców może być czynnikiem ryzyka, gdyż nie będzie wystarczająco stymulował dziecko do wysiłku i uczenia się umiejętności rozwiązywania problemów i pokonywania trudności. Podstawowe trzy modele opisane powyżej zostały uzupełnione w ostatnich kilku latach o nowe warianty. S. Fergus i M. Zimmerman (33) opisują dwa dodatkowe warianty modelu redukowania ryzyka (ang. protective model). W pierwszym wariancie nazwanym modelem stabilizującym ryzyko (ang. protective-stabilizing model) obecność czynnika chroniącego redukuje wypływ ryzyka i utrzymuje częstość niepożądanego zachowania na stałym niskim poziomie (stabilizuje je). Z kolei w innym wariancie (ang. protective-reactive model) obecność czynnika chroniącego redukuje częstość niepożądanego zachowania, ale nie jest w stanie utrzymać go na stałym niskim poziomie. Mechanizmy modyfikujące ryzyko wg M. Ruttera Interesującym uzupełnieniem dla teoretycznych modeli resilience są opisane przez M. Ruttera (1) mechanizmy modyfikowania wpływu ryzyka. Wymienia on cztery mechanizmy: (a) redukcja wpływu ryzyka, (b) zmiana ekspozycji na działanie czynników ryzyka, (c) przerwanie łańcucha zdarzeń, które następują po sobie w wyniku ekspozycji na ryzyko, (d) wzmacnianie samooceny i poczucia skuteczności. Redukcja wpływu ryzyka Według M. Ruttera (1) mechanizm minimalizowania wpływy ryzyka działa na dwa sposoby. Pierwszy z nich polega na poznawczej reinterpretacji czynnika/ czynników ryzyka. Ocena stopnia ryzyka zależy w jakimś stopniu od subiektywnej oceny i procesów poznawczych jednostki. W związku z tym można przygotować się do sytuacji

10 Borucka and Ostaszewski Page 10 stresowej np. poprzez uprzednie pozytywne doświadczenie poradzenia sobie ze stresem lub dawkowanie stresu. Drugi sposób to obniżenie wymagań dotyczących realizacji jakiegoś zadania przy jednoczesnym zapewnieniu praktycznej pomocy. Autor podaje tu przykład matek, które same jako dzieci wychowywały się w domach dziecka. Skutecznie wspierający ich w wychowaniu dzieci małżonkowie dzielili z nim obowiązki i pomagali w rożnych trudnych sytuacjach, co sprzyjało skutecznemu sprawowaniu opieki rodzicielskiej oraz zapobiegało przenoszeniu negatywnych doświadczeń czy praktyk wychowawczych wyniesionych przez te matki z instytucji opiekuńczych. Zmiana ekspozycji na działanie czynników ryzyka Drugi mechanizm modyfikujący ryzyko to zmiana ekspozycji na działanie czynników ryzyka. Ta strategia polega na tym, by zmienić stopień narażenia dziecka na sytuację, która jest zagrażająca, lub zmniejszyć zaangażowanie (udział) dziecka w te działania (aktywności). Na przykład, posiadanie przez rodziców wpływu na wybór przyjaciół zmniejsza ryzyko popełniania przestępstw przez dzieci wychowywane w środowisku wysokiego ryzyka Niektóre cechy dziecka, takie jak temperament, płeć lub cechy środowiska rodzinnego powodują, że nie wszystkie dzieci z grupy ryzyka są narażone w takim samym stopniu na działanie czynników ryzyka. Ochrona, jako to ujmuje M. Rutter, jest nie tylko umiejscowiona w cechach osobniczych dziecka, takich jak: zrównoważony nastrój, przewidywalność zachowań, umiarkowana intensywność reakcji emocjonalnych, poczucie humoru, łatwość wchodzenia w nowe sytuacje, ale również w aktywności podejmowanej samodzielnie przez dziecko. Ta aktywność własna jednostki pozwala jej w dosłownym sensie oddalić się od trudnej sytuacji i/lub nabrać do niej emocjonalnego dystansu, przez co zmniejsza działanie czynników ryzyka. Na przykład, dzieci z rodzin, w których jedno z rodziców jest chore psychicznie mogą rozwinąć swoje umiejętności społeczne przez bliski kontakt z innym członkiem rodziny lub z kimś spoza rodziny. Ponadto poprzez umiejętność spostrzegania choroby rodzica - jako przyczyny trudności nawiązania bliskich relacji wewnątrzrodzinnych - chronią się przed takimi czynnikami ryzyka, które wyrażałyby się obwinianiem siebie za złe kontakty z rodzicem lub szukanie w sobie przyczyn wrogości rodziców/rodzica (1). Jeszcze w innych badaniach stwierdzono, że dzieci narażone na działanie ryzyka, próbują aktywnie wpłynąć na swoje środowisko poprzez: szukanie lepszego najbliższego otoczenia (zmiana szkoły, mieszkanie u krewnych, otaczanie się gronem prospołecznie nastawionych przyjaciół), uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych, zostanie liderem działań podejmowanych w szkole, angażowanie się w działalność klubów lub uczestniczenie w programach, które ułatwiają nawiązanie relacji z pozytywnymi i wartościowymi rówieśnikami lub osobami dorosłymi (14). Niektórzy badacze określają tę umiejętność jako adaptacyjne dystansowanie się od złego przystosowania się i wzorów życia rodziców. Jednocześnie dzieci te rozumiejąc sytuację rodziców i troszcząc się o nich, mają świadomość, że są mocniejsze od swoich chorych rodziców. Za pomocą tego mechanizmu chronią swoje zdrowie psychiczne (14). Przerwanie łańcucha negatywnych zdarzeń Innym mechanizmem zmniejszającym działanie ryzyka może być przerwanie łańcucha następujących, po sobie zdarzeń, które mogą przyczynić się do nasilenia lub utrwalenia negatywnych konsekwencji. Niektóre cechy jednostki związane z płcią (płeć żeńska) lub z temperamentem (spokojny, zrównoważony) nie tylko mogą minimalizować początkowy wpływ niektórych czynników ryzyka, ale również zmniejszać prawdopodobieństwo wystąpienia wzajemnych interakcji negatywnych wzorów zachowania. Określone cechy jednostki (np. deficyty uwagi) wpływają także na reakcje innych osób (np. rodziców, nauczycieli, rówieśników), które mogą wzmacniać lub minimalizować działanie czynników ryzyka. Na przykład, łatwiej jest nawiązać miły kontakt z dzieckiem, które jest zrównoważone emocjonalne i zachowuje się spokojnie niż z dzieckiem, które nie kontroluje swoich emocji i jest nadpobudliwe.

11 Borucka and Ostaszewski Page 11 Zakończenie Według M. Rutera mechanizmy ochronne nie są atrybutami jednostki, ale są wynikiem nakładania się różnych procesów. Na przykład, wczesna śmierć jednego z rodziców, może wywołać u dziecka objawy depresji, społeczne wycofywanie się, zaburzenia zachowania oraz wiele innych niekorzystnych następstw trwających przez wiele lat. W takim przypadku istotną przyczyną powstających w przyszłości problemów są zmiany w modelu opieki sprawowanej nad dzieckiem. Te zmiany mogą polegać na braku wystarczająco czułych i troskliwych relacji z dzieckiem, które są niezbędne dla prawidłowego rozwoju emocjonalno-społecznego oraz funkcjonowania dziecka w szkole czy w grupie rówieśniczej (1,34). Z tej perspektywy, sposobem na przerwanie łańcucha negatywnych zdarzeń mogłoby być wspieranie samotnego rodzica w dobrym spełnianiu swoich funkcji rodzicielskich lub zapewnienie alternatywnej opieki nad dzieckiem. Wzmacnianie samooceny i poczucia skuteczności Czwartym mechanizmem, wymienionym przez M. Ruttera, modyfikującym ryzyko jest samoocena i poczucie skuteczności. To, co dana osoba myśli na swój temat, jakie towarzyszą temu uczucia, jak spostrzega swoje środowisko i jak ocenia własne możliwości, może mieć wpływ na to, czy uruchomi dostępne jej zasoby, by poradzić sobie z przeciwnościami losu. Wysoka i adekwatna samoocena oraz przekonanie, że można z powodzeniem podołać nowemu zadaniu należą do procesów ochronnych. Kształtują się one w wyniku bezpiecznych, harmonijnych i bliskich relacji ze znaczącymi osobami oraz odniesionych sukcesów w realizacji ważnych dla jednostki celów. K. Kumpfer (14) przytacza wyniki badań mówiące o tym, że młode osoby, które unikają podejmowania nowych wyzwań z powodu niskiej samooceny lub realizacji zadań odwołujących się do poczucia własnej skuteczności, trudniej rozwijają zasoby odpornościowe. Zarówno poczucie własnej wartości jak i poczucie własnej skuteczności nie jest przypisane jednostce raz na zawsze. Mogą one ulegać zmianom w zależności od sytuacji i nowych doświadczeń, które są związane między innymi z ważnymi momentami w życiu dziecka (ang. turning points). Na przykład, takim momentem może być rozpoczęcie nauki w szkole. Oznacza to zmierzenie się z takimi wyzwaniami jak nawiązanie kontaktów z rówieśnikami, wykonywanie zadań na lekcji, prac domowych itp. Osiąganie w tych obszarach sukcesów przez dziecko, które ma niekorzystne środowisko rodzinne, jest istotnym czynnikiem chroniącym, natomiast doświadczenie przez niego niepowodzeń, zwiększa jego podatność na wpływ innych czynników ryzyka (1). Koncepcja resilience wyjaśnia, dlaczego część populacji dzieci i młodzieży, mimo że jest narażona na długotrwałe działanie silnych czynników ryzyka, rozwija się prawidłowo i zachowuje zdrowie psychiczne. Innymi słowy, resilience jest tym, co przerywa ścieżkę prowadzącą od czynników ryzyka do zachowań problemowych lub psychopatologii. Mimo wciąż nierozwiązanych wątpliwości terminologicznych i trudności w operacjonalizowaniu zmiennych, badania nad fenomenem resilience rozwijają się dynamicznie. Świadczy o tym coraz większa liczba publikacji i opracowań naukowych na ten temat. W literaturze wyróżnia się cztery etapy badań nad resilience (11): - pierwsza (pionierska) dotyczyła wiedzy na temat rozwoju dzieci, u których nie rozwinęły się zaburzenia i choroby mimo ekspozycji na silne czynniki ryzyka i zagrożenia, - druga: koncentrowała się na odkryciu procesów i mechanizmów regulujących działanie czynników chroniących i zasobów, - trzecia: koncentrowała się na promowaniu idei resilience poprzez wczesną interwencję, profilaktykę i odpowiednią politykę społeczną,

12 Borucka and Ostaszewski Page 12 Piśmiennictwo - czwarta: koncentruje się na integracji wyników uzyskiwanych przez badaczy różnych specjalności i dyscyplin (genetyka, funkcjonowanie mózgu, psychologia rozwoju człowieka). Niniejszy artykuł tylko w wybranym zakresie relacjonuje stan wiedzy na temat resilience koncentrując się na istotnych zagadnieniach teoretycznych i ich zastosowaniach w badaniach. W Polsce dopiero w ostatnich kilku latach podjęto starania, aby wykorzystać koncepcję resilience do analizy i interpretacji wyników badań nad zachowaniami zdrowotnymi dzieci i młodzieży. Do tej grupy inicjatyw badawczych należy m.in. projekt p.n. Rola czynników ryzyka i czynników chroniących w rozwoju zachowań problemowych u młodzieży szkolnej. Badania warszawskich gimnazjalistów, realizowany przez Zespół Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej Pro-M z Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie we współpracy z M. Zimmermanem z University of Michigan. Głównym celem tych 3-letnich podłużnych badań jest weryfikacja w populacji warszawskiej młodzieży gimnazjalnej trzech modeli resilience: modelu równoważenia ryzyka, modelu redukowania ryzyka i modelu uodparniania na ryzyko. Będą one poddane weryfikacji ze względu na powstawanie zachowań problemowych u młodzieży w wieku dorastania (14-16 lat). Zmiennymi zależnymi będą cztery grupy zachowań problemowych młodzieży: (a) używanie substancji psychoaktywnych, (b) przemoc i zachowania agresywne, (c) zachowania niezgodne z prawem (wykroczenia i przestępstwa) oraz (d) przejawy niedostosowania do wymagań szkoły (wagary, negatywne oceny z zachowania). W projekcie uwzględniono pomiar wielu istotnych psychospołecznych oraz behawioralnych czynników ryzyka i czynników chroniących (zmiennych niezależnych). Są one zebrane w kilka kluczowych obszarów: (a) funkcjonowanie rodziny, w tym relacje z rodzicami i rodzeństwem, (b) relacje z rówieśnikami, (c) stosunek do szkoły i nauki szkolnej (d) cechy środowiska zamieszkania, (e) cechy i zasoby indywidualne, oraz (f) zaangażowanie w praktyki religijne i inne znaczące aktywności. Prace przedstawiające pierwsze wyniki tego projektu są przygotowywane do druku. Tymczasem, jedna z pierwszych prac empirycznych wykonanych w naszym kraju w nurcie resilience została opublikowana w tym tomie przez J. Mazur i I. Tabak z Instytutu Matki i Dziecka (35). Realizacja dwóch tych dwoch niezależnych od siebie projektów świadczy o rosnącym zainteresowaniu koncepcją resilience badaczy zajmujących się w Polsce problematyką zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży. Badania nad pozytywną adaptacją stanowią podstawę dla rozwijania obiecującego nurtu interwencji profilaktycznych oraz programów promocji zdrowia psychicznego opartych na lepszym wykorzystaniu zasobów i czynników chroniących. Między innymi akcentuje się znaczenie działań i programów nastawionych na wzmacnianie umiejętności życiowych uczniów, relacji z rodzicami i innymi znaczącymi osobami (mentorami) oraz pozytywnych cech środowiska szkolnego lub miejsca zamieszkania. Nurt ten rozwijany jest w USA i innych wysokorozwiniętych krajach jako programy wspierania pozytywnego rozwoju młodzieży (33,36,37). W Polsce pozytywne strategie przeciwdziałania zagrożeniom (38) są coraz chętniej wykorzystywane między innymi w wielu różnorodnych działań nastawionych na wczesną interwencję psychologiczno-pedagogiczną (39) lub w działaniach profilaktycznych ukierunkowanych na wzmacnianie zasobów odpornościowych dzieci i młodzieży (40). Koncepcja resilience otworzyła bardzo ważny i obiecujący nurt badań, który przyczynia się do lepszego poznania psychospołecznych uwarunkowań pozytywnej adaptacji dzieci i młodzieży dostarczając jednocześnie naukowych podstaw dla rozwoju programów promocji zdrowia psychicznego i profilaktyki zaburzeń psychicznych lub behawioralnych. 1. Rutter M. Psychosocial Resilience and Protective Mechanisms. Amer J Orthopsychiat 1987;57(3): [PubMed: ]

13 Borucka and Ostaszewski Page Luthar SS, Cicchetti D, Becker B. The Construct of Resilience: A Critical Evaluation and Guidelines for Future Work. Child Development 2000;71(3): [PubMed: ] 3. Rutter M. Implications of Resilience Concepts for Scientific Understanding. Annals of the New York Academy of Sciences Dec; :1 12. [PubMed: ]Resilience in Children 4. Werner EE. Overcoming the odds. Developmental and Behavioral Pediatrics 1994;15(2): Werner, EE. Protective factors and individual resilience. In: Shonkoff, JP.; Meisels, SJ., editors. Handbook of Early Childhood Intervention. Vol. Second edition. Cambridge University Press; p Garmezy, N. Stres-Resistant Children: The Search for Protective Factors. In: Stevenson, J., editor. Recent Research in Developmnetal Psychopatology. Pergamon Press; Oxford New York Toronto Sydney Paris Frankfurt: p Luthar, SS. Resilience in development: A synthesis of research across five decades. In: Cicchetti, D.; Cohen, DJ., editors. Developmenthal Psychopatology: Risk, disorder, and adaptation. Vol. 2. Vol. 3. New York: Wiley; p Luthar, SS.; Zelazo, LB. Research on Resilience. An Integrative Review. In: Luthar, SS., editor. Resilience and Vulnerability. Cambridge University Press; p Craig AO, Bond L, Burns JM, Vella-Brodrick DA, Sawyer SM. Adolescent resilience: a concept analysis. Journal of adolescence 2003;26:1 11. [PubMed: ] 10. Sameroff A, Rosenblum K. Psychosocial Constraints on the Development of Resilience. Annals of the New York Academy of Sciences Dec; : [PubMed: ]Resilience in Children 11. Kumpfer KL, Summerhays JF. Prevention Approaches to Enhance Resilience among High-Risk Youth. Comments on the Papers of Dishion & Connell and Greenberg Annals of the New York Academy of Sciences Dec; : Resilience in Children 12. Yates, TM.; Egeland, B.; Sroufe, A. Rethinking resilience. A developmental process perspective. In: Luthar, SS., editor. Resilience and Vulnerability. Cambridge University Press; p Masten, AS.; Powell, JL. A Resilience Framework for Research Policy and Practice. In: Luthar, SS., editor. Resilience and Vulnerability. Cambridge University Press; p Kumpfer, KL. Resilience and development: Positive life adaptations. Kluwer Academic/Plenum Publishers; New York: Factors and processes contributing to resilience. The resilience framework; p Greenberg MT. Promoting resilience in children and youth. Preventive intervention and their interface with neuroscience. Annals of the New York Academy of Sciences Dec; : [PubMed: ]Resilience in Children 16. Luthar SS, Sawyer JA, Brown JP. Conceptual Issues in Studies of Resilience. Past, Present, and Future Research. Annals of the New York Academy of Sciences Dec; : [PubMed: ]Resilience in Children 17. Fraser MW, Richman JM, Galinsky MJ. Risk, protection, and resilience: Toward a conceptual framework for social work practice. Social Work Research Sep; (3): Loeber, R.; Farrington, DP.; Stouthamer-Loeber, M.; Van Kammen, WB. Multiple risk factors for multiproblem boys: Co-occurrence of delinquency, substance use, attention deficit, conduct problems, physic al aggression, covert behavior, depressed mood, and shy/withdrawn behavior. In: Jessor, R., editor. New Perspective on Adolescents Risk Behavior. Cambridge University Press; p Davis, NJ. Resilience. Status of the research and research-based programs Luthar SS, Zigler E. Vulnerability and Competence: A Review of Research on Resilience in Childhood. Amer J Orthopsychiat 1991;61(1):6 22. [PubMed: ] 21. Lazarus RS, Delongis A, Folkman S, Gruen R. Stress and Adaptational Outcomes. The problem of confounded measures. American Psychologist 1985;40(7): [PubMed: ] 22. Bronfenbrenner U. Ecology of the family as a context for human development: Research Perspectives. Developmental Psychology 1986;22(6):

14 Borucka and Ostaszewski Page Newcomb DN, Felix-Ortiz M. Multiple protective and risk factors for drug use and abuse: Crosssectional and prospective findings. Journal of Personality and Social Psychology 1992;63(2): [PubMed: ] 24. Dekovic M. Risk and protective factors in the development of problem behavior during adolescence. Journal of Youth and Adolescence 1999;28(6): DeWit DJ, Silverman G, Goodstadt M, Stoduto G. The construction of risk and protective factor indices for adolescent alcohol and other drug use. Journal of Drug Issues 1995;25(4): Jessor R, Van Den Bos J, Vanderryn J, Costa F, Turbin M. Protective factors in adolescent problem behavior: moderator effects and developmental change. Developmental Psychology 1995;31(6): Ostaszewski K, Zimmerman MA. The effects of cumulative risks and promotive factors on urban adolescent alcohol and other drug use: A longitudinal study of resiliency. American Journal of Community Psychology 2006;38: [PubMed: ] 28. Okulicz-Kozaryn K, Bobrowski K. Czynniki ryzyka, czynniki chroniące i indeksy tych czynników w badaniach nad zachowaniami problemowymi nastolatków. Alkoholizm i Narkomania (w druku). 29. Masten AS, Obradović J. Competence and resilience in Development. Annals of the New York Academy of Sciences Dec; : [PubMed: ]Resilience in Children 30. Masten AS, Roisman GI, Long JD, Burt KB, Obradović J, Riley JR, Boelcke-Stennes K, Tellegen A. Developmental cascades: Linking academic achievement, externalizing and internalizing symptoms over 20 years. Developmental Psychology 2005;41: [PubMed: ] 31. Garmezy N, Masten AS, Tellegen A. The study of stress and competence in children: A building block for developmental psychopathology. Child Development 1984;55: [PubMed: ] 32. Zimmerman MA, Arunkumar R. Resiliency reserach: Implications for schools and policy. Social Policy Report. Society for Research in Child development 1994;9(4): Fergus S, Zimmerman MA. Adolescent resilience: A framework for understanding healthy development in the face of risk. Annual Review of Public Health 2005;26: Lin KK, Sandler IN, Ayers TS, Wolchik SA, Luecken LJ. Resilience in parentally bereaved children and adolescents seeking preventive services. Journal of clinical Child and Adolescent Psychology 2004;33(4): [PubMed: ] 35. Mazur J, Tabak I. Koncepcja resilience od teorii do badań empirycznych. Medycyna Wieku Rozwojowego. 36. Catalano, R.; Berglund, L.; Ryan, J.; Lonczak, H.; Hawkins, D. Positive youth development in the United States: Research findings on evaluations of positive youth development programs. Prevention & Treatment Greenberg, M.; Domitrovich, C.; Bumbarger, B. The prevention of mental disorders in school-aged children: Current state of the field. Prevention & Treatment Sęk, H. Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Wydawnictwo Naukowe Scholar; Warszawa: p Deptuła, M. Indywidualne ścieżki ryzyka i związana z nimi interwencja profilaktyczna. In: Deptuła, M., editor. Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w teorii i praktyce pedagogicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego; Bydgoszcz: p Ostaszewski K. Pozytywna profilaktyka. Świat Problemów 2006;3(158):6 10.