Pozytywna profilaktyka oparta na wiedzy

Transkrypt

1 Pozytywna profilaktyka oparta na wiedzy Krzysztof Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

2 Plan wykładu Miejsce i poziomy profilaktyki Czynniki ryzyka Czynniki chroniące Strategie profilaktyczne Warunki realizacji programów profilaktycznych K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

3 Definicja profilaktyki 3 Definicja. Profilaktyka to świadome działanie mające na celu zapobieganie problemom (szkodom, zaburzeniom, chorobom, dysfunkcjom) zanim one wystąpią oraz ograniczanie (minimalizowanie) negatywnych konsekwencji zachowań ryzykownych Profilaktyka ma przede wszystkim charakter uprzedzający, a nie naprawczy Krzysztof Ostaszewski, IPiN

4 4 Miejsce profilaktyki w ochronie zdrowia Promocja zdrowia Profilaktyka Leczenie Postępowanie po leczeniu Adaptacja z: Mrazek i Haggerty (1994) Krzysztof Ostaszewski, IPiN

5 5 Trzy poziomy profilaktyki _ Osoby z objawami problemów Wskazująca Grupy podwyższonego ryzyka Selektywna Cała populacja Uniwersalna Krzysztof Ostaszewski, IPiN

6 Nowy podział jasne kryterium 6 Kryterium Ocena indywidualnego poziomu ryzyka rozwoju problemu (np. problemu alkoholowego / narkotykowego) Ryzyko jak w ogólnej populacji profilaktyka uniwersalna Ryzyko większe od przeciętnej profilaktyka selektywna Wysokie ryzyko profilaktyka wskazująca Krzysztof Ostaszewski, IPiN

7 Profilaktyka uniwersalna 7 Adresowana do całych populacji np. młodzieży szkolnej gdzie stopień ryzyka problemów zdrowotnych jest przeciętny Przykłady: Szkolne programy opóźniania wieku inicjacji alkoholowej w populacji nastolatków na progu okresu dojrzewania Cel: redukcja czynników ryzyka (wczesny wiek inicjacji alkoholowej) w danej populacji nastolatków Krzysztof Ostaszewski, IPiN

8 Profilaktyka selektywna 8 Adresowana do wybranych grup lub jednostek, które ze względu na swoją sytuacje społeczną/rodzinną są narażone na większe niż przeciętnie ryzyko wystąpienia problemów np. alkoholowych Przykłady: działania edukacyjne, opiekuńcze, rozwojowe wobec dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Działania profilaktycze wynikają z samego faktu przynależności dziecka do grupy a nie z powodu problemów dziecka Krzysztof Ostaszewski, IPiN

9 Profilaktyka selektywna, przykłady grup podwyższonego ryzyka Rodzinne czynniki ryzyka - dzieci w wieku przedszkolnym/ szkolnym, których rodzice się rozwiedli - dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Indywidualne czynniki ryzyka - dzieci, które mają wczesnoszkolne problemy z nauką i przystosowaniem - dzieci z zaburzeniami zachowania, agresywne, nadpobudliwe 9 Krzysztof Ostaszewski, IPiN

10 Profilaktyka selektywna - jest uprzedzająca polega na przeciwdziałaniu niepożądanym zjawiskom, które jeszcze nie wystąpiły, ale których - na podstawie dostępnej wiedzy - można się spodziewać - oparta na wiedzy o czynnikach ryzyka, czyli na czynnikach, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia problemu, np. problemu alkoholowego, 10 Krzysztof Ostaszewski, IPiN

11 Problemy z profilaktyką selektywną Ryzyko stygmatyzacji - w jaki sposób wyjaśnić otoczeniu potrzebę działań w tej grupie Problemy etyczne w jaki sposób uzyskiwać informacje o problemie alkoholowym w rodzinie, rozwodzie itd. Problemy z trafną diagnozą w jaki sposób diagnozować czynniki ryzyka np. indywidualne Problem fundamentalny czy działać profilaktycznie, kiedy nie ma jeszcze problemów K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

12 Pozytywny przykład Good Behavior Game Dzieci 6-7 lat Nauczyciel + superwizja Dwa lata edukacji Gra w dobre zachowanie Zapobieganie problemom (agresja, substancje) Trzy zespoły w każdej klasie na podstawie wstępnego rozpoznania: Płeć Trudności w zachowaniu Funkcjonowanie w grupie Odrzucenie przez rówieśników K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

13 Profilaktyka wskazująca 13 Adresowana do osób (grup osób), które demonstrują wczesne symptomy problemów, np. alkoholowych / narkotykowych, ale jeszcze nie spełniają kryteriów diagnostycznych picia szkodliwego/ brania problemowego lub uzależnienia od alkoholu / narkotyków Przykłady: interwencje z udziałem pedagoga i psychologa podejmowane wobec uczniów upijających się lub eksperymentujących z narkotykami Socjoterapia dla młodzieży z problemami zachowania (picie i upijanie się, ćpanie), problemami w nauce, agresją Krzysztof Ostaszewski, IPiN

14 Co z tradycyjnym podziałem? 14 Tradycyjny podział na profilaktykę I, II, III Profilaktyka I stopnia (pierwszorzędowa) Profilaktyka II stopnia (drugorzędowa) Profilaktyka III stopnia (trzeciorzędowa) Nowy podział Promocja zdrowia Profilaktyka uniwersalna Selektywna Wskazująca Leczenie i resocjalizacja Postępowanie po leczeniu Krzysztof Ostaszewski, IPiN

15 Podstawy profilaktyki Czynniki chroniące Czynniki ryzyka K. Ostaszewski, Instytut Psychiatrii i Neurologii

16 Specyfika podejścia populacyjnego Koncentracja na problemach zdrowia publicznego; dotyczy zagrożeń o znacznym stopniu rozpowszechnienia np. problemy alkoholowe, palenie tytoniu, narkotyki, Do konstruowania interwencji stosuje się wiedzę o czynnikach ryzyka i czynnikach chroniących oraz teorie wyjaśniające mechanizmy ich działania

17 CZYNNIKI RYZYKA jednostek Właściwości środowiska WIĄŻĄ SIĘ Z DUŻYM RYZYKIEM wystąpienia chorób lub problemów dłuższym czasem ich trwania i nasilenia

18 Czynniki ryzyka/ przyczyny Kluczowe dla tworzenia skutecznych programów profilaktycznych ustalenie związków pomiędzy problemem a jego przyczynami / czynnikami ryzyka Określenie przyczyn problemów ułatwia skuteczniejsze przeciwdziałanie

19 Które czynniki ryzyka wybieramy? (epidemiologia) Rodzina/rodzice np. rodzina dysfunkcyjna Otoczenie społeczne np. dostępność substancji, przemoc Szkoła np. niepowodzenia w nauce Nowe media Np. modelowanie zachowań ryzykownych Krzysztof Ostaszewski, IPiN Rówieśnicy np. znajomi, którzy piją, palą itd. Cechy indywidualne np. silna potrzeba doznań

20 Czynniki ryzyka ważne dla profilaktyki (uniwersalnej) Wczesny wiek inicjacji alk, pap. marih. - posiadanie kolegów, którzy używają - spostrzeganie aprobaty dla używania - pozytywne oczekiwania skutków używania Działania profilaktyczne Opóźnianie inicjacji alkoholowej, papierosowej, narkotykowej K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

21 Dlaczego opóźnianie inicjacji? Bo wczesny wiek inicjacji jest jednym z silniejszych predyktorów późniejszych problemów alkoholowych (Hawkins i wsp. 1997, Grant 1998) Jakich? zachowania ryzykowne, nadużywanie, uzależnienie, problemy ze zdobyciem wykształcenia K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

22 Przykład Problemy alkoholowe młodzieży Wczesny wiek inicjacji alkoholowej Przyzwalające postawy rodziców Brak nadzoru Pozytywne oczekiwania Rówieśnicy, którzy piją alkohol

23 Grupa docelowa i cele Grupa docelowa Rodzice w dzieci w wieku lat Ograniczanie problemów alkoholowych młodzieży Cel: Opóźnianie wieku inicjacji alkoholowej Grupa docelowa Liderzy grup rówieśniczych w wieku lat Cel: Kształtowanie postaw i umiejętności rodziców Grupa docelowa Dzieci w wieku lat Cel: Ograniczanie kontaktów z rówieśnikami, którzy piją alkohol

24 Sposoby interwencji profilaktycznej Programy profilaktyki uniwersalnej dla dzieci w wieku lat i ich rodziców Domowi Detektywi Fantastyczne Możliwości K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

25 TEORIA Mechanizmy działania Czynników ryzyka Czynników chroniących WYJAŚNIA przyczyny i ich konsekwencje podpowiada jak zapobiegać problemom

26 Czynniki ryzyka ważne dla profilaktyki (selektywnej i wskazującej) Nieprawidłowa realizacja ról rodzicielskich + trudności rozwojowe dziecka kumulacja czynników ryzyka ścieżki ryzyka K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

27 Krzysztof Ostaszewski, IPiN

28 Sposoby interwencji profilaktycznej w odniesieniu do ścieżek ryzyka Okres przedszkolny i wczesnoszkolny Edukacja i terapia rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (np. szkoły dla rodziców, pomoc psychologiczna dla rodziców ) Korygowanie deficytów rozwojowych uwagi, poznawczych, wymowy (np. zajęcia wyrównawcze, pomoc psychologiczna dla dzieci z trudnościami) K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

29 Sposoby interwencji profilaktycznej w odniesieniu do ścieżek ryzyka Okres szkolny Korygowanie trudności/ zaburzeń w rozwoju społecznym dzieci (np. socjoterapia, Program Nauki Zachowania, Good Behavior Game, programy przeciwdziałania odrzuceniu rówieśniczemu) Edukacja trudnej młodzieży z elementami terapii behevioralno-poznawczej, dialogu motywującego, kontraktu (np. program FreD, program Przeciwdziałania Nieprzystosowaniu Społecznemu Młodzieży, Szkolna Interwencja Profilaktyczna ) K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

30 Czynniki chroniące (resilience) Umiejętności, wartości, więź z innymi ludźmi, wysoka jakość edukacji, konstruktywne zajęcia i inne pozytywne czynniki mogą kompensować lub redukować wpływ sił destrukcyjnych - czynników ryzyka Czynniki chroniące nie usuwają negatywnych doświadczeń lub niekorzystnych czynników z życia dorastającego człowieka, lecz pozwalają mu z lepszym skutkiem się z nimi zmagać K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie 30

31 Podatność vs Resilience Podatność Wiele dzieci w niekorzystnych warunkach rozwija się nieprawidłowo: - problemy behawioralne - zaburzenia psychiczne - nieprzystosowanie - itd Resilience Znaczna grupa dzieci mimo niekorzystnych warunków rozwija się prawidłowo: - dobre wyniki w nauce - cieszy się dobrym zdrowiem - osiąga sukcesy zawodowe w dorosłym życiu K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

32 Kauai Longitudinal Study 1955 rok 698 dzieci urodzonych w 1955 roku na wyspie Kauai na Hawajach zostało objętych badaniami Obserwacja stanu dzieci w chwili urodzenia oraz ich losów w 1, 2, 10, 18, 32 i 40 roku ich życia Cele Ocena konsekwencji wychowywania się w niekorzystnych warunkach Identyfikacja czynników, które sprzyjają pozytywnej adaptacji w niekorzystnych warunkach K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

33 Kauai Study - Emmy Werner i wsp. Ok. 200 dzieci wzrastało w bardzo trudnych warunkach (chroniczna bieda, alkoholizm i inne problemy rodziców) Losy 72 dzieci odpowiadały pozytywnej adaptacji Dwie trzecie tych dzieci przejawiało w życiu dorosłym różne formy nieprzystosowania: chroniczny bark zatrudnienia, używanie substancji, przedwczesne rodzicielstwo K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

34 Fenomen resilience Klasyczne badania (Rutter 1979, Garmezy 1985, Werner 2000) pokazują, że część dzieci z rodzin dysfunkcyjnych rozwija się prawidłowo mimo niesprzyjających warunków życia Cechy indywidualne Relacje i więzi rodzinne Wsparcie pozarodzinne Stan zdrowia Co sprzyja procesom pozytywnej adaptacji? (procesom resilience) K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

35 Obszary Wspierające relacje Indywidualne cechy i zdolności Jakość i klimat szkoły Zasoby środowiska i miejsca zamieszkania Krótka lista czynników chroniących - monitorowanie zachowań nastolatków przez rodziców - dobre relacje z rodzicami i wsparcie rodziców - utrzymywanie dobrych relacji z innymi niż rodzice troskliwymi osobami dorosłymi np. dziadkami, nauczycielami, mentorami - utrzymywanie kontaktów z prospołecznymi rówieśnikami - umiejętności wykonawcze np. podejmowania decyzji, planowania - umiejętności samokontroli nad impulsywnymi zachowaniami - pozytywny obraz siebie, poczucie własnej wartości, samoakceptacja - poczucie sensu życia i zaangażowania w codzienne aktywności -pozytywny klimat szkoły, wsparcie nauczycieli, więź ze szkołą/nauczycielami -kluby młodzieżowe, wspólnoty religijne, wolontariat, dostęp do zorganizowanych zajęć pozalekcyjnych lub/i pozaszkolnych -dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, ośrodków interwencji kryzysowej K. Ostaszewski IPiN, Pracownia Pro-M

36 Znaczenie czynników chroniących Równanie G. Albee go (1984) Prawdopodobieństwo choroby, zaburzeń, problemów = Liczba czynników ryzyka Liczba czynników chroniących K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie 36

37 Pozytywna profilaktyka to rozwijanie zasobów odpornościowych ludzi i społeczności, np. : - umiejętności życiowych, - wiary w siebie i pozytywnej motywacji - dobrych relacji z ludźmi - aktywnej postawy wobec swojego zdrowia - zaangażowania w sprawy społeczne - prorozwojowych zasobów społeczności szkolnej, lokalnej, sąsiedzkiej, religijnej itd. Po to aby - Redukować siłę czynników ryzyka K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie 37

38 Znaczące nurty pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży Rozwijanie indywidualnych zasobów odpornościowych (np. kształtowanie umiejętności życiowych, program Przyjaciele Zippiego, program Epsilon, Spójrz inaczej) Rozwijanie motywacji prospołecznych i konstruktywnych zainteresowań (działalność prospołeczna, wolontariat, działalność artystyczna, turystyczna itd.) Mechanizmy są związane z rozwojem indywidualnych czynników chroniących (poczucie własnej wartości, poczucie sensu zaangażowania), ale również z obecnością prospołecznych rówieśników oraz dorosłych opiekunów, którzy modelują pożądane zachowania K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

39 Znaczące nurty pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży Rozwijanie kompetencji rodziców i wychowawców (np. rozwój umiejętności wychowawczych rodziców, Szkoła dla Rodziców i Wychowawców, Program Wzmacniania Rodziny, Trzy koła) Rozwijanie pozarodzinnych źródeł wsparcia (ang. mentoring) Brak Tworzenie przyjaznego środowiska (np. kluby młodzieżowe, dobry klimat szkoły, dobre sąsiedztwo) Wiele przykładów programów środowiskowych K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

40 Pozytywna profilaktyka wybór ideologiczny / pedagogiczny Kompensowanie czynników ryzyka Większa kontrola Profilaktyka pozytywna Profilaktyka negatywna Np. rozwijanie umiejętności, budowanie klimatu szkoły, oferowanie wsparcia, rozwijanie kompetencji itd.. Np. monitoring wizyjny w szkołach, pracownicy ochrony, psy policyjne, narkotesty itp. Krzysztof Ostaszewski, IPiN

41 Jakie strategie wybrać? (wiedza z badań ewaluacyjnych) Informacyjna Uczenie umiejętności Kształtowanie norm Budowanie klimatu szkoły Mentoring Liderzy młodzieżowi Praca z rodziną Konstruktywne zajęcia

42 Odpowiednia intensywność Program powinien składać się przynajmniej z ok godz. i kilku zajęć uzupełniających w kolejnych latach Szkoła ma niewiele miejsca (czasu) na realizację programów profilaktycznych. Kompromis między wymaganiami profilaktyki i możliwościami szkoły Między 5-10 godz.

43 Metodyka Stosowanie metod, które uruchamiają proces aktywnego zdobywania przez uczestników wiedzy i umiejętności Metodyka dostosowana do potrzeb grup docelowych Na przykład: metoda projektu drama zajęcia warsztatowe zadania do wykonania w domu

44 Warunki realizacji Staranne przygotowanie programu (pilotaż, ewaluacja formatywna) Przygotowanie realizatorów (szkolenie) Przygotowanie materiałów metodycznych do prowadzenia zajęć (podręczniki)

45 Podsumowanie 45 Kluczowe elementy Co sprzyja skuteczności? Co nie sprzyja skuteczności? Podstawy Sprawdzone strategie Odpowiednia intensywność Metody interaktywne Staranne przygotowanie programu Wykorzystywanie wiedzy naukowej z kilku dziedzin: epidemiologia, resilience, itd. Wykorzystanie sprawdzonych strategii Odpowiednia intensywność oddziaływań Stosowanie metod interaktywnych Stosowanie procedur pilotażowego testowania programu Przygotowanie realizatorów Przeszkolenie i motywowanie realizatorów. Udzielanie wsparcia w trakcie realizacji Ewaluacja Zaplanowanie i realizowanie procedur ewaluacji programu, w tym jakości jego realizacji Opieranie programu na indywidualnych przekonaniach autorów/realizatorów Przekaz wiedzy skoncentrowany na odroczonych skutkach np. na uzależnieniu Krótkie i jednorazowe akcje Pogadanki, wykłady, filmy. Bierny udział uczniów /uczestników Brak pilotażu, brak diagnozy potrzeb. Nieadekwatne rozwojowo metody pracy Brak szkolenia realizatorów. Nakazowy /administracyjny system rekrutacji realizatorów Brak ewaluacji

46 Podsumowanie Dla uprawiania profilaktyki niezbędna jest wiedza z: Epidemiologii (czynniki i ścieżki ryzyka) Psychologii rozwojowej (ekologia rozwoju) Prakseologia (realistyczne i mierzalne cele) Resilience (czynniki i mechanizmy chroniące) Ewaluacji (strategie, metodyka, warunki skuteczności) Apel o profesjonalizację profilaktyki! 46

47 Piśmiennictwo po polsku Borucka A., Ostaszewski K. (2008): Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Medycyna Wieku Rozwojowego. XII, 2, część I: Ostaszewski, K. (2008). Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w zachowaniach ryzykownych dzieci i młodzieży. W: Joanna Mazur i wsp. Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych. Instytut Matki i Dziecka. Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Warszawa, str Ostaszewski K. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience. Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Rogala-Obłękowska J. (1999): Młodzież i narkotyki. Rodzinne czynniki ryzyka nałogu. Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosowanych Nauk Społecznych. Warszawa; Stępień E. (2004) Używanie narkotyków przez młodzież szkolną. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące. Serwis Informacyjny Narkomania 3(26), Wgrzęcka-Giluń J. (2010) Przewodnik metodyczny po programach promocji zdrowia psychicznego i profilaktyki. Fundacja ETOH, Warszawa. Zucker R., Boyd G., Howard J. (red.) (1997): Powstawanie problemów alkoholowych. Biologiczne, psychospołeczne i socjologiczne czynniki ryzyka uzależnienia od alkoholu. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warszawa. K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

48 Piśmiennictwo po angielsku Fergus, S., Zimmerman, M. (2005). Adolescent resilience: A framework for understanding healthy development in the face of risk. Annual Review of Public Health, 26, Grant B. (1998): The impact of family history of alcoholism on the relationship between age at onset of alcohol use and DSM-IV alcohol Dependence. Alcohol Health & Research World, 22 (2); Hawkins J.D., Catalano R.F., Miller J.Y. (1992): Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implication for substance abuse prevention. Psychological Bulletin, 112, (1), Hawkins D., Graham J., Maguin E., Abbott R., Hill K., Catalano R. (1997): Exploring the effects of age of alcohol use initiation and psychosocial risk factors on subsequent alcohol misuse. Journal of Studies on Alcohol 58; Jessor R., (1998): New perspectives on adolescent risk behaviour. W: Jessor R. (red.) New perspectives on adolescent risk behaviour. Cambridge University Press, Masten A. (2001). Ordinary magic, American Psychologist, 56(3), Masten A., Powell (2003) A resilience framework for research, policy and practice [in:] Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities. S. Luthar (ed.), Cambridge, Werner E.: Protective factors and individual resilience (2000) [w:] Shonkoff J. i Meisels S. (red.) Handbook of Early Childhood Intervention. Second edition, wyd. Cambridge University Press, K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie