Zaburzenia percepcyjne

Transkrypt

1 Zaburzenia percepcyjne w zespole mózgowego porażenia dziecięcego Zbigniew Przyrowski Mózgowe porażenie dziecięce jest zespołem różnorodnych objawów zaburzeń nie tyko ruchowych ale również percepcyjnych. Najczęściej spotykane to zaburzenia percepcji wzrokowej, percepcji słuchowej, percepcji ciała, percepcji przestrzeni w tym również lateralizacji. Zaburzenia percepcji wzrokowej Zakłócenia funkcji wzrokowych występują prawie u 50% dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Tego typu zaburzenia mogą być uwarunkowane nieprawidłowym działaniem lub uszkodzeniami receptora wzrokowego, nerwowych dróg wzrokowych, integracyjnych pól podkorowych i wreszcie wzrokowych pól korowych. Na zaburzenia funkcji wzrokowych mają również wpływ nieprawidłowości procesów integracji sensorycznej. Wielu badaczy podkreśla, że człowiek rozwija percepcję wzrokową nie tylko poprzez prawidłowe funkcjonowanie oczu i odpowiednich pól korowych w mózgu, ale percepcja wzrokowa powstaje dzięki zintegrowanemu działaniu wielu części mózgu. Powstanie prawidłowej percepcji wzrokowej wymaga dopływu bodźców dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych powstających podczas ruchu. U dzieci z mpd dopływ bodźców dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych jest w różnym stopniu zaburzony co może skutkować zaburzeniami percepcji wzrokowej. Badania Held i Hein / za; Zimbardo i Ruch (1994) / wykazały wyraźnie zależność rozwoju percepcji wzrokowej od czynnej eksploracji otoczenia powiazanej z dostarczaniem i integrowaniem w obrębie układu nerwowego informacji nie tylko z receptorów wzrokowych ale również proprioceptywnych i przedsionkowych. Dzieci z mózgowym porażeniem mają rożny stopień ograniczeń związanych ze swobodna eksploracją antygrawitacyjną. Skutkuje to ograniczeniami w dopływie prawidłowych wrażeń propriocepcji i przedsionkowych. Mózg ich, zarówno na niższych podkorowych poziomach gdzie dokonuje się wstępna integracja doznań wzrokowych z somatosensorycznymi i przedsionkowymi, jak i na wyższych korowych poziomach ma niepełne informacje do budowy prawidłowej percepcji wzrokowej. Zaburzenia funkcji wzrokowych u dzieci z mpdz wiążą się również z zaburzeniami w zakresie ruchów oczu. Prawidłowość pewnej kategorii ich ruchów, mianowicie tych związanych z ruchami głowy jest uwarunkowana głównie prawidłowym funkcjonowaniem

2 układu przedsionkowego ( Ayres,1991 ). Badania Abercrombie i Davisa ( 1963 ) jak również Maybeery (1985 ) i wskazują na wpływ ruchów oczu podążania za przedmiotem poruszającym się w płaszczyźnie horyzontalnej i wertykalnej na kształtowanie się percepcji wzrokowej. W trakcie eksperymentów zauważono, że ruchy podążania gałek ocznych za poruszającym się przedmiotem u dzieci z mpdz charakteryzują się nieregularnością ruchów oczu i niestałą krótkotrwałą fiksacją. Dokładna analiza podążania gałek ocznych za przedmiotem dokonana za pomocą specjalnych urządzeń wskazała wyraźnie na występowanie większej ilości tego typu zaburzeń u dzieci z mpdz niż u dzieci zdrowych. Badania Ayres jak również moje własne obserwacje w zakresie rozwoju odruchu przedsionkowo-okoruchowego pokazały jego wpływ na kształtowanie się percepcji wzrokowej. Ayres, że zakłócenia ruchów gałek ocznych i wrażeń płynących z mięśni szyi powodują iż widzenie dziecka można przyrównać do odczytywania napisów w telewizji podczas drgania obrazu. U dzieci z mózgowym porażeniem częściej występują zaburzenia w rozwoju niezależnych ruchów oczu od ruchu głowy /odruch przedsionkowo okoruchowy/. Zaburzenia percepcji wzrokowej przejawiają się najczęściej : 1. trudnościami w wyodrębnianiu części w złożonej całości, 2. postrzeganiu różnic między przedmiotami, rysunkami, układami przestrzennymi podobnymi lecz nie identycznymi 3. trudnościami w dostrzeganiu podobieństw w rysunkach pozornie całkowicie różnych 4. trudnościami z wyróżnianiem figury z tła 5. trudnościami w zapamiętywaniu obrazu graficznego różnych struktur głównie rzadziej występujących liter, mylenie liter podobnych kształtem i wielkością 6. zaburzeniami kierunkowego aspektu liter, gubieniem liter, sylab, wyrazów, gubienie drobnych elementów liter 7. gubieniem linii w której dziecko czyta 8. gubieniem miejsca w którym przepisuje tekst z tablicy 9. kłopotów ze rozumieniem i wnioskowaniem na materiale obrazkowym 10. słabej pamięci wzrokowej 11. trudności w budowaniu kompleksów przestrzennych z klocków, składaniu puzzli i innych układanek 12. słabej percepcji głębi, szczególnie widocznej w trudnościach w nauce chodzenia po schodach

3 Zaburzenia percepcji słuchowej Badania wskazują że aż 25% dzieci z MPD ma zaburzenia percepcji słuchowej. Zakłócenia są najczęściej skutkiem uszkodzenia receptora słuchowego, dróg nerwowych, dysfunkcje w ośrodkach podkorowych i korowych. Dr J. Ayres (1991) zauważyła, że na zaburzenia percepcji słuchowej ma wpływ również nieprawidłowe funkcjonowanie innych systemów sensorycznych głównie przedsionkowego, który jest najbardziej powiązany strukturalnie z systemem słuchowym. Potwierdzają to badania Stilwella i innych, w których stwierdzono,że prawie u 50% dzieci z nieprawidłową wymową lub innymi trudnościami językowymi związanymi z zaburzoną percepcją słuchową występowały dysfunkcje w integracji informacji słuchowych i przedsionkowych. Również Ayres w badaniach dzieci z zaburzeniami funkcji językowych miały często skrócony czas trwania oczopląsu porotacyjnego, który zwykle wiąże się z nieprawidłowa integracją bodźców rejestrowanych przez receptory układu przedsionkowego. System słuchowy rozwija się i współpracuje z systemem przedsionkowym. Te dwa systemy ewaluowały razem,ich receptory sąsiadują w uchu a ich sensoryczne informacje przekazywane są do pnia mózgu tym samym nerwem. Procesy integracyjne w zakresie percepcji słuchowej zachodzące w pniu mózgu stanowią bazę do prawidłowej pracy wyższych struktur układu nerwowego. Uszkodzenia receptorów, dróg dośrodkowych pól podkorowych i korowych słuchu oraz zaburzenia integracji sensorycznej mają wpływ na następujące przejawy zaburzeń percepcji słuchowej : 1. trudności w scalaniu dźwięków mowy w złożone struktury 2. problemy w rozumieniu mowy czynnej 3. trudności z zapamiętywaniem słów, wierszy, piosenek, melodii, rytmu 4. kłopoty z akcentem i intonacją 5. trudności w różnicowaniu dźwięków przyrody, dźwięków mechanicznych, dźwięków takich jak -om - ą, d - t 6. trudności w rozumieniu dłuższych poleceń, 7. trudności koncentrowaniu się na dłuższym opowiadaniu 8. trudnościami w pisaniu ze słuchu 9. trudnościami z ekspresją słowną,dzieci te wiedzą co mają powiedzieć ale słowa nie pojawiają się więc często stoją i mówią jakby się zastanawiały um... eh... yyyyy... itp.

4 10. wydłużonym czasem reakcji na polecenia słowne 11.trudnościami w koncentracji w klasie na lekcji gdy dociera do nich zbyt wiele dźwięków, często słyszą silniej niż inni różne dźwięki Zaburzenia percepcji ciała Dziecko rodząc się zaczyna poznawać świat przez zmysły, poprzez które dociera do niego większość znaczących informacji. Poznanie to wiąże się z porządkowaniem rzeczywistości, zanim ono nastąpi musi dokonać się uporządkowanie części naszego ciała w relacji do siebie. Powinna rozwinąć się wewnętrzna świadomość części ciała, ich wzajemne zależności oraz prawidłowości związane z działaniem i współdziałaniem. W ten sposób rozpoczyna się kształtowanie percepcji ciała. Ayres pisze, że pojęcie schematu ciała odnosi się do koncepcji własnej konstrukcji anatomicznej ciała i zrozumienia, w jaki sposób różne części organizmu wprowadzają się w ruch. Jeśli jednostka nie posiada świadomości konfiguracji ciała oraz świadomości potencjalnego ruchu, wówczas nie jest zdolna do formułowania planu ruchu, wykonywania precyzyjnych celowych zadań i osiągania celów (Ayres 1974, s.125 ). Możliwość realizacji i zadowolenie z ruchu i jego konsekwencji w przestrzeni jest głównym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju percepcji ciała. Kształtowanie się percepcji ciała zależy w sposób szczególny od własciwej integracja informacji dotykowych, proprioceptywnych, przedsionkowych i wzrokowych na kilku poziomach ośrodkowego systemu nerwowego. Wszystkie nieprawidłowości rozwoju ruchowego obserwowane w zespole mózgowego porażenia dziecięcego przyczyniają się do kształtowania błędnej percepcji ciała. Zaburzenia te uniemożliwiają lub utrudniają prawidłową sekwencyjną / cefalokaudalną / eksplorację ciała, swobodną eksploracje otaczającej nas rzeczywistości tak by zbierać i integrować informacje wzrokowe, słuchowe,dotykowe, proprioceptywny i przedsionkowe. Wpływ na zaburzenia w kształtowaniu schematu ciała u dzieci z mpdz ma również częsty dopływ nieprzyjemnych bodźców, podczas częstych hospitalizacji dzieci, badań, zabiegów, różnego rodzaju terapii. Rozwijające się dziecko uczy się organizując i integrując nowe informacje w stosunku do wcześniejszych doświadczeń. Tak więc jeśli podstawowe doświadczenia związane z poznaniem ciała są nieprawidłowe to nowa wiedza budowana na takich podstawach będzie również niepełna lub zniekształcona. Dziecięca stabilność percepcyjna otaczającego świata - szczególnie podczas ruchu - może być zachwiana, postrzeganie rzeczywistości staje się nieprawidłowe. Obserwujemy to w codziennym życiu dziecka niepełnosprawnego (np. problemy z ubieraniem, trudności z zabawami

5 konstrukcyjnymi, odnajdowaniem drogi),jak również w szkole ( trudności grafomotoryczne, trudności w czytaniu, kłopoty z matematyką, geografią). Fiorentino ( 1966 ) pisze, że dzieci z uszkodzeniami mózgu, jak jest w przypadku dzieci z mpdz nie czynią rozwojowych postępów u podstaw percepcji - nie doświadczają podstawowych kamieni milowych - które prowadzą do pojmowania własnego ciała i możliwości rozróżniania relacji obiektów do jego pozycji. Frostig uważa,że świadomość ciała jest niezmiernie ważna nie tylko dla rozwoju percepcji, ale również wszystkich innych funkcji psychicznych. Kephart (1960 ) pisze, że nieprawidłowy schemat ciała jest przyczyną trudności związanych z rozróżnianiem prawa-lewa, co wiąże się z ciągłym pytaniem jak pisać b, d i trudnościami w matematyce, geometrii. Cruickshent podkreśla, iż dopóki dziecko nie ma zintegrowanej percepcji ciała proces czytania i proces liczenia będą znacznie opóźnione. Z doświadczeń Fiorentino ( 1966 ) wynika, że dzieci z MPD mają nieprawidłową świadomość ciała i nie rozwijają pojęcia wzorów części ciała i ich ruchu. Zaburzenia percepcji przestrzeni Nasza zdolność do ujmowania przestrzeni to percepcja fizycznych wykładników układu przedmiotów / obiektów / w otaczającej nas rzeczywistości ( Eliot,1987 ). Mówiąc o przestrzeni będziemy rozróżniali przestrzeń realną i przestrzeń poznawczą. Przestrzeń realna to obszar wokół nas, ten w którym się poruszamy, w którym wchodzimy w interakcje z przedmiotami. Przestrzeń poznawcza to wewnętrzna reprezentacja przestrzeni realnej w mózgu, to myślenie przestrzenne i pamięć przestrzeni. U dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym obserwuje się zarówno zakłócenia w percepcji przestrzeni realnej, jak i przestrzeni poznawczej. Zaburzenia w przestrzeni realnej to zaburzenia w percepcji przestrzeni osobowej i około osobowej, a więc wszędzie tam gdzie dziecko wchodzi w interakcję z obiektami. Aby wchodzić w interakcje z obiektami człowiek musi mieć główny punkt odniesienia / główną reprezentację / w relacji, do którego ustala kierunek, odległość czy ruch innych przedmiotów.wewnętrzne poczucie ciała jest właśnie tym głównym punktem odniesienia w percepcji przestrzennej. Ta wewnętrzna świadomość ciała jest stale zmieniającym się sensorycznym zapisem pozycji ciała i współzależności części ciała. Mechanizm, dzięki któremu organizm staje się punktem odniesienia oraz czynnikiem koordynującym, opiera się na sygnałach pochodzących z receptorów przedsionkowych, proprioceptywnych, wzrokowych, o pozycji głowy, oczu, poszczególnych części ciała i pozycji osi ciała. Kiedy dziecko porusza się w stronę jakiegoś przedmiotu lub sięga po coś, to pozycja głowy, oczu, kończyn jest rejestrowana centralnie w mózgu i integrowana z tym, co

6 ono widzi. W ten sposób powstaje percepcja przestrzeni. Jeannerod (1988 ) pisze, że ruch musi być kodowany w system koordynacji, powstaje wówczas ruchowa mapa przestrzeni zależna od osi ciała. Działania dziecka w przestrzeni są wówczas precyzyjne gdy wrażenia wzrokowe, przestrzenne i ruchowa mapa ciała będąca punktem odniesienia są zintegrowane. Zaburzenia integracji bodźców wzrokowych, przedsionkowych związanych z zaburzeniami ruchu dziecka z mpdz / szczególnie stabilizacja głowy / i percepcji ciała dezorganizują sensoryczne mechanizmy potrzebne do zbierania przestrzennych informacji i użycia ich w działaniu percepcji przestrzennej. Główne przejawy zaburzeń percepcji przestrzeni: 1. problemy w lokalizacji części ciała / w określeniach typu co jest obok nosa, co jest powyżej brody itp. / 2. kłopoty w dokładnej lokalizacji obiektów a. lokalizacji proksymalnej podczas sięgania po przedmiot b. lokalizacji dystalnej podczas chwytania przedmiotu. 3. nieprawidłowa ocena odległości, położenia, 4. trudności w poruszaniu się między przedmiotami, w unikaniu potrącania, uderzania. 5. dezorientacja topograficzna polegająca na niemożności wyobrażenia przestrzennego schematu otoczenia, konstrukcji mapy, znajdowania drogi w otoczeniu, utracie poczucia kierunku. 6. zakłócenia czynności konstrukcyjnych i grafomotorycznych - przejawiające się trudnościami w reprodukcji przestrzennych szeregów / układu liter, figur / 7. problemami w konstrukcji figury, litery lub w dezorganizacji przestrzennych relacji między nimi / umiejętność rozplanowania figur, wyrazów, zdań na kartce w zeszycie/. 8. słaba orientacja w zakresie rozpoznawania relacji i zależności w przestrzeni ciała i ubrania przejawiająca się trudnościami wyobrażenia sobie przestrzennych właściwości ubrania i odpowiednich części ciała w relacji do siebie. Kontakt