Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. lepnik zwyczajny na Dolnym Œl¹sku: chorologia i stopieñ zagro enia

Transkrypt

1 173 Lappula-squarrosa-(Retz.)-Dumort.- -lepnik-zwyczajny-na-dolnym-œl¹sku 173 Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. lepnik zwyczajny na Dolnym Œl¹sku: chorologia i stopieñ zagro enia Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. in Lower Silesia: chorology and category of threat ANNA FALTYN, PAWE JARZEMBOWSKI, JAROS AW PROÆKÓW A. Faltyn, P. Jarzembowski, J. Proæków, Katedra Bioró norodnoœci i Ochrony Szaty Roœlinnej, Wydzia³ Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Kanonia 6/8, Wroc³aw; ania_faltyn@o2.pl, pawel.jarzembowski@gmail.com, jprockow@biol.uni.wroc.pl ABSTRACT: Lappula squarrosa is the Mediterranean-Euro-Siberian species. In Poland, it mainly occurs in lowlands and in the lower parts of the mountains. In Lower Silesia it was reported from 55 localities comprising 25 ATPOL squares (10x10 km). In most cases, these localities were found before After the year 1945 it was recorded 10 times only. In the last 10 years it was found only once. The species is considered to be critically endangered. Key words: Lappula squarrosa, Lappula myosotis, Lower Silesia, weed extinction Wstêp Dotychczas uwa ano, e lepnik zwyczajny Lappula squarrosa (Boraginaceae) w Europie pó³nocnej to gatunek najprawdopodobniej obcy naturalizowany i traktowano go jako archeofit (Chater 1972). Obecnie nale y potraktowaæ jego status jako niepewny, bowiem pojawiaj¹ siê sugestie, e jest to jednak gatunek dla naszego obszaru rodzimy (apofit) i m.in. z tego powodu nie zosta³ uwzglêdniony w najnowszej liœcie archeofitów Polski (Zaj¹c i in. 2009). Lappula squarrosa wydaje siê byæ w niektórych regionach Polski doœæ czêsta, a nawet zosta³a okreœlona jako zajmuj¹ca nowe stanowiska (Rutkowski 2007). Na terenach s¹siaduj¹cych z Dolnym Œl¹skiem stopieñ jej zagro enia zosta³ wskazany jedynie na OpolszczyŸnie, gdzie jest gatunkiem krytycznie FALTYN A., JARZEMBOWSKI P., PROÆKÓW J Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. lepnik zwyczajny na Dolnym Œl¹sku: chorologia i stopieñ zagro enia. Acta Botanica Silesiaca 8:

2 174 Anna-Faltyn,-Pawe³-Jarzembowski,-Jaros³aw-Proæków 174 zagro onym CR (Nowak i in. 2008). W Wielkopolsce nie by³a dotychczas ujmowana na liœcie roœlin zagro onych (Jackowiak i in. 2007). Na obszarze Dolnego Œl¹ska posiada³a kategoriê DD (K¹cki i in. 2003), poniewa dotychczasowe dane by³y niewystarczaj¹ce do oceny stopnia jej zagro enia. Niniejsza praca ma na celu przedstawienie stanowisk gatunku na Dolnym Œl¹sku oraz ocenê jego stopnia zagro enia. 1. Charakterystyka gatunku Synonimy: Echinospermum lappula (L.) Sm., Echinospermum squarrosum Rchb., Lappula echinata Gilib., Lappula myosotis Moench, Myosotis squarrosa Retz. (BfN FloraWeb DB 2003). Uwagi taksonomiczne: wyró niono dwa podgatunki: subsp. squarrosa, charakteryzuj¹cy siê wolnymi, osadzonymi na zgrubia³ym brzegu roz³upek kolcami wewnêtrznego rzêdu o d³ugoœci 1 1,5 mm oraz subsp. heteracantha (Ledeb.) Chater, posiadaj¹cy kolce wewnêtrznego rzêdu przynajmniej po czêœci zroœniête nasadami, o d³ugoœci 1,5 2,5 mm (Rutkowski 2007; Chater 1972). Wszystkie zrewidowane okazy z Dolnego Œl¹ska nale ¹ do podgatunku typowego (mimo ró nych wczeœniejszych oznaczeñ). Podobne gatunki: Lappula deflexa (Wahlenb.) Garcke to gatunek zawlekany, o szypu³kach w czasie owocowania odgiêtych, 3 15 mm d³ugich; kolce na owocu w jednym rzêdzie, w dole zroœniête w b³oniaste skrzyde³ko, kielich krótszy od owocu. Lappula marginata (Bieb.) Gürke, dawniej bardzo rzadko zawlekany. Kolce na owocu w 1 rzêdzie, wolne, niezroœniête nasadami, kielich w czasie owocowania 3 4 mm d³ugoœci, w czasie kwitnienia 2 3 mm, szypu³ki do 1,5 mm d³ugoœci (Rutkowski 2007). Siedlisko: Suche i kamienne zbocza, suche murawy, przydro a, ugory, miejsca ruderalne (Pancer-Kotejowa 1963; Chater 1972). Rozmieszczenie geograficzne: Gatunek œródziemnomorsko-euro-syberyjski (Pancer-Kotejowa 1963). W Europie wystêpuje na wiêkszoœci obszarów poza najdalej wysuniêtymi terenami na pó³noc oraz na zachód (Chater 1972). W Polsce lepnik zwyczajny generalnie wystêpuje na ca³ym ni u, a w górach tylko w ni szych po³o eniach (Pancer-Kotejowa 1963). 2. Materia³ i metody Przeprowadzono szczegó³ow¹ analizê literatury oraz wykonano rewizjê taksonomiczn¹ dostêpnych materia³ów zielnikowych, które zosta³y wypo yczone z herbariów KTU, KRAM i WRSL. Szczegó³owe lokalizacje (w podrozdziale pt. Wystêpowanie w regionie ) uzupe³niono o numery kwadratów ATPOL 10x10 km (Zaj¹c, Zaj¹c 2001), które zosta³y podane w nawiasie kwadratowym.

3 175 Lappula-squarrosa-(Retz.)-Dumort.- -lepnik-zwyczajny-na-dolnym-œl¹sku 175 Status zagro enia lepnika zwyczajnego na Dolnym Œl¹sku okreœlono przy u yciu metodyki opisanej w pracy K¹ckiego i in. (2009). 3. Wystêpowanie na Dolnym Œl¹sku Na Dolnym Œl¹sku lepnik zwyczajny wystêpowa³ przede wszystkim na przychaciach (w tym na murach miejskich i przy m³ynach), przydro ach, gruzowiskach, towarowych dworcach kolejowych, na mostach i wa³ach oraz wyj¹tkowo w kamienio³omie, niejednokrotnie efemerycznie (Schube 1903; Schalow 1931, 1932; Meyer 1931, 1933; KTU). Jako chwast polny najprawdopodobniej nie by³ zbyt czêsty. Podawany by³ z 55 lokalizacji w 25 kwadratach ATPOL (ryc. 1). G³ówny obszar wystêpowania to Nizina Œl¹ska (23 stanowiska), a przede wszystkim okolice Wroc³awia: Wroc³aw (na wa³ach) [BE49]; przed dworcem Wroc³aw Nadodrze [BE49]; most na Odrze, ul. B. Krzywoustego (= Most Warszawski) [BE49]; Wroc³aw Œródmieœcie ( Brücke am Ohlauer Stadtgraben ) [BE49]; Wroc³aw Tarnogaj [BE59] (Schube 1903); Wroc³aw Miko³ajów, na gruzie [BE48] (Schube 1903, 1930); Wroc³aw na dworcu towarowym wschodnim (obecnie nieistniej¹cym znajdowa³ siê w rejonie ulic Pu³askiego, Pr¹dzyñskiego i Œwistackiego), ze zbo em [BE49] (Meyer 1931; Schalow 1931); Wroc³aw G¹dów dworzec towarowy zachodni [BE48] (Schalow 1932; Meyer 1933); Wroc³aw Borek ( Am Schachtloch bei der Kürassier-Kaserne, Kleinburg Breslau Schube 1903; R. Behnsch , WRSL) [BE59]; Wroc³aw (A. Krawiecowa 1976 r.; ATPOL) [BE48]; Wroc³aw So³tysowice (K. Rostañski , WRSL 1297) [BE49]. Ponadto spotykany by³ w okolicach Strzelina: mury miejskie Strzelina [BE89] i osiedle Woiselwitz [BE89] w Strzelinie (Schube 1903; WRSL); Strzelin (Stary Strzelin = Alt-Strehlen ) [BE89]; Karczyn [BE88]; Nicklasdorf (k. Strzelina, obecnie nie istnieje) [BE89]; Szczawin [BE89]; Strzegów [BE89] (Schube 1903); Go³ostowice [BE88] (Schube 1916; G. Walter WRSL). Dodatkowo odnotowany w miejscowoœciach: Lubi¹ [BE25] (ATPOL), agiewniki [BE87] oraz Mieczków [BE55] i Damianowo [BE54] k. Strzegomia (Schube 1903), a tak e Radzików w gm. agiewniki [BE87] (Schube 1903; K. Œwierkosz , WRSL 81949). Na Przedgórzu Sudeckim stwierdzono dotychczas 14 stanowisk tego gatunku: Przerzeczyn Zdrój ( Nimptsch: Parkenauer im Dirsdorf Schube 1903; T. Schube 1.06.[19]19, WRSL) [BE97]; Sieniawka (k. Dzier oniowa Schube 1903; Schube 1925) [BE87]; Pi³awa (k. Dzier oniowa) [BE97]; Niemcza (stare miasto) [BE97]; Stasin [BE97] i Mieczniki [BE97] dzielnice Niemczy; Gunice k. Niemczy [BE97] (Schube 1903); Podzamek [BE97] i nieistniej¹cy obecnie Maimuhle [BE97] k. Niemczy (Schube 1914); Œwidnica [BE75]; Sadlno (k. Z¹bkowic Œl¹skich) [BF07]; Strzegom mury miejskie [BE64] oraz kamienio³om

4 176 Anna-Faltyn,-Pawe³-Jarzembowski,-Jaros³aw-Proæków 176 Ryc. 1. Rozmieszczenie Lappula squarrosa (Reutz.) Dumort. na Dolnym Œl¹sku Fig. 1. Distribution of Lappula squarrosa (Reutz.) Dumort. in Lower Silesia [BE64] (Schube 1903); Ksi¹ k. Wa³brzycha [BE73] (R. Behnsch , WRSL; Schube 1903). Lepnik zwyczajny podany zosta³ tak e z 9 stanowisk na Nizinie Œl¹sko- u yckiej: Jawor (mury miejskie) [BE53]; Stary Jawor [BE43]; przed miejscowoœci¹ Godziszowa k. Jawora [BE43] (Schube 1903; Limpricht 1944); Zêbowice [BE53] (Kwiatkowski 2006); Legnica [BE33] (Schube 1903; J. Kwiatkowska 1974 r., ATPOL); Lasek Z³otoryjski w Legnicy [BE33]; Mierczyce k. Legnicy/Jawora [BE44] (Schube 1903); miêdzy Czerwon¹ Wod¹ a miejscowoœci¹ Koœcielec k. Wêgliñca [AE26] (Schube 1902, 1903); okolice Boles³awca ( Kesselscheune ) [AE29] (Schube 1914). W Sudetach Œrodkowych stwierdzono dotychczas 6 stanowisk tej roœliny: Bukowiec k. Mys³akowic [BE70] (2 arkusze zielnikowe z 1.12(?).[18]23, WRSL); O³drzychowice k. K³odzka, tj. góra S³upiec (= Wilcza Kopa = Wolfskoppe ) [BF36] (Schube 1919; Limpricht 1942, 1945) i dodatkowo 4 stanowiska z rejonu góry S³upiec [BF36] (Szel¹g 2000).

5 177 Lappula-squarrosa-(Retz.)-Dumort.- -lepnik-zwyczajny-na-dolnym-œl¹sku 177 Ponadto znany z Wa³u Trzebnickiego (m³yn w Œcinawie) [BE15] (Schube 1903), z pogranicza Wa³u Trzebnickiego i Obni enia Milicko-G³ogowskiego (miasto G³ogów, gdzie rós³ na zniwelowanym rumowisku w centrum miasta, J. Anio³-Kwiatkowska , KTU) [BD82] oraz z Pogórza Zachodniosudeckiego (Wolbromek k. Jawora: Nd.-Wolmsdorf ) [BD62] (Schube 1925). Wiêkszoœæ notowañ lepnika zwyczajnego pochodzi sprzed 1945 r. i ju wówczas by³ uwa any za gatunek rzadki, a gdzieniegdzie rozproszony (Schube 1903). Po wojnie notowany 10 razy. W ci¹gu ostatnich 10 lat zosta³ stwierdzony tylko jeden raz w Zêbowicach na Równinie Chojnowskiej (Kwiatkowski 2006). Z kolei ostatnie, udokumentowane materia³em zielnikowym stanowisko znajduje siê na Równinie Wroc³awskiej, w miejscowoœci Radzików ko³o Dzier oniowa (K. Œwierkosz , WRSL 81949). Regionalny obszar zasiêgu (K¹cki i in. 2009) lepnika zwyczajnego obejmuje 127,5 kwadratu ATPOL (10x10), zaœ aktualny zasiêg stanowi jego 19%. Powierzchnia zasiedlenia zmniejszy³a siê o 88%, z 25 kwadratów do zaledwie 3 (300 km 2 ). Brak danych o wielkoœci populacji historycznych, jak równie na ostatnio odnotowanych stanowiskach. 4. Zagro enia i status na Dolnym Œl¹sku Izolowane populacje mog¹ zanikn¹æ z przyczyn losowych lub w wyniku naturalnych procesów populacyjnych i sukcesyjnych. Wiêkszoœæ z powojennych stanowisk znajdowa³a siê w du ych miastach (Wroc³aw, Legnica, G³ogów), st¹d te, o ile wci¹ istniej¹, s¹ nara one na wymarcie na skutek nasilonych ostatnio procesów urbanizacyjnych. Wskazane jest pozyskanie nasion i zabezpieczenie gatunku w banku genów. Jest to w badanym regionie gatunek krytycznie zagro ony wymarciem CR (K¹cki i in. 2009). Podziêkowania: Serdecznie dziêkujemy p. mgr. Micha³owi Œliwiñskiemu za przygotowanie mapy rozmieszczenia stanowisk lepnika zwyczajnego na Dolnym Œl¹sku. Literatura BFN FloraWeb DB 2003 ( CHATER A. O Lappula Gilib. W: TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M., VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.), Flora Europaea, 3. Diapensiaceae to Myoporaceae. Cambridge University Press, Cambridge, s

6 178 Anna-Faltyn,-Pawe³-Jarzembowski,-Jaros³aw-Proæków 178 JACKOWIAK B., CELKA Z., CHMIEL J., LATOWSKI K., UKOWSKI W Red list of vascular flora of Wielkopolska (Poland). Biodiv. Res. Conserv. 15: K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E Czerwona lista roœlin naczyniowych Dolnego Œl¹ska. W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin UWr. & PTPP ProNatura, Wroc³aw, s K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E Proposed standardized criteria for regional evaluation of the level of threat to plant species, based on studies in Lower Silesia, Poland. W: MIREK Z., NIKIEL A. (red.), Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s KWIATKOWSKI P Current state, separateness and dynamics of vascular flora of the Góry Kaczawskie (Kaczawa Mountains) and Pogórze Kaczawskie (Kaczawa Plateau). I. Distribution atlas of vascular plants. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 467 ss. LIMPRICHT W Kalkpflanzen der östlichen Grafschaft Glaz. Feddes Rep., Beih. 131: LIMPRICHT W Kalkpflanzen des Bober-Katzbachgebirges und seiner Vorlagen. Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 73: LIMPRICHT W Vegetationsverhältnisse der Ostsudeten und der nordwestlichen Beskiden (mit besonderer Berücksichtigung der Kalkflora). Bot. Jahrb. Syst. 74(1): MEYER K Die Pflanzenwelt der Breslauer Güterbahnhöfe im Jahre Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 103: MEYER K Neue schlesische Adventivpflanzen, und zwar 1. Bahnhofspflanzen, 2. Wollbegleiter. Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 105: NOWAK A., NOWAK S., SPA EK K Red list of vascular plants of Opole province. Nature Journal 41: PANCER-KOTEJOWA E Lappula Fabricius (Echinospermum Sw. in Lehm.). - Lepnik. W: PAW OWSKI B. (red.), Flora Polska. Roœliny naczyniowe Polski i ziem oœciennych, t. 10. PWN, Warszawa-Kraków, s RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 814 ss. SCHALOW E Die Ergebnisse der Schlesischen Phanerogamenforschung im Jahre Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 103: SCHALOW E Die Ergebnisse der schlesischen Phanerogamenforschung im Jahre Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 104: SCHUBE T Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 79: SCHUBE T Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preußischen und österreichichen Anteils. Breslau, 362 ss. SCHUBE T Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 91: SCHUBE T Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt

7 179 Lappula-squarrosa-(Retz.)-Dumort.- -lepnik-zwyczajny-na-dolnym-œl¹sku 179 im Jahre Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 93: SCHUBE T Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1917 und Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 96: SCHUBE T Die Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 97: SCHUBE T Das Herbar des Grafen Mattuschka. Jahres-Bericht der Schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 102: SZEL G Z Roœliny naczyniowe Masywu Œnie nika i Gór Bialskich. Fragm. Flor. Geobot. Polonica, Suppl. 3: ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków, 714 ss. ZAJ C M., ZAJ C A., TOKARSKA-GUZIK B Extinct and endangered archaeophytes and the dynamics of their diversity in Poland. Biodiv. Res. Conserv. 13: Summary Lappula squarrosa (Boraginaceae) is a Mediterranean-Euro-Siberian species. In some regions of Poland it was rather widely distributed, but in Lower Silesia it has been included in DD category of threat. L. squarrosa is known from 55 localities in Lower Silesia. It was found near houses, city walls, and mills, along the roads, in rubbles, freight railway stations, bridges and banks, exceptionally in quarries. Probably it was not very frequent on cultivated fields. The main areas of its occurrence were the following regions: Silesian Lowland, the Sudeten Foothills and the Silesian-Lusatian Lowland. Furthermore, its localities were reported from Central Sudetes and Wa³ Trzebnicki. After the year 1945 it was recorded 10 times only, but during the last 10 years only once. Thus, the species is critically endangered in Lower Silesia.