METODY ORAZ WYNIKI BADAŃ WĘGLANOWYCH OSADÓW JEZIORNYCH JEZIORO SZÓSTAK, POJEZIERZE EŁCKIE Anna Lejzerowicz

Transkrypt

1 METODY ORAZ WYNIKI BADAŃ WĘGLANOWYCH OSADÓW JEZIORNYCH JEZIORO SZÓSTAK, POJEZIERZE EŁCKIE Anna Lejzerowicz Nazwa instytucji: Uniwersytet Warszawski, Wydział Geologii Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Lądowej Opiekun naukowy: dr hab. Anna Wysocka Streszczenie: Jezioro Szóstak znajdujące się na Pojezierzu Ełckim jest rynnowym jeziorem polodowcowy powstałym podczas jednej z faz recesyjnych ostatniego zlodowacenia. Jest to jedno z większych jezior Pojezierza. Obecnie misa jeziora Szóstak ma mniejszą powierzchnię niż w momencie powstania jej pierwotny zasięg dobrze dokumentują piaski i żwiry tarasów jeziornych oraz węglanowe osady jeziorne występujące w zarośniętych już zatokach jeziora. W artykule przedstawiono metody badań terenowych mających na celu opisanie budowy rejonu jeziora Szóstak, a także metody badań laboratoryjnych węglanowych osadów jeziornych w celu przydzielenia ich do właściwej grupy osadów. Opisano genezę i występowanie tych organicznych osadów, a także przedstawiono ich klasyfikację. W wyniku przeprowadzonych badań laboratoryjnych dokonano podziału węglanowych osadów jeziornych na gytię wapienną i kredę jeziorną. Obszary występowania gytii i kredy jeziornej w rejonie jeziora Szóstak określono jako gytiowiska otwarte, ponieważ brak jest nadkładu torfowego. Przeprowadzono analizę palinologiczną pobranych próbek węglanowych osadów jeziornych. Na jej podstawie wyróżniono trzy lokalne poziomy pyłkowe i określono warunki jakie panowały podczas sedymentacji. Słowa kluczowe: osady jeziorne, gytia, kreda jeziorna, środowisko sedymentacji, analiza palinologiczna, jezioro Szóstak, Pojezierze Ełckie 1. Wstęp Prace terenowe prowadzono na obszarze jednego z większych jezior Pojezierza Ełckiego. Jezioro Szóstak (Ryc. 1a) znajduje się w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie ełckim, na obszarze gminy Stare Juchy. Według podziału fizycznogeograficznego Polski [Kondracki 2002] mezoregion Pojezierze Ełckie należy do makroregionu Pojezierze Mazurskie w podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich, prowincji Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, megaregionu Niżu Wschodnioeuropejskiego. Będące przedmiotem badań Pojezierze Ełckie w rejonie jeziora Szóstak, swoją urozmaiconą rzeźbę, zawdzięcza działalności lądolodu fazy pomorskiej, ostatniej z faz stadiału górnego zlodowacenia Wisły [Lindner i in. 1992]. Lądolód tej fazy zatrzymał się w marginalnej strefie III nazwanej tak przez Kondrackiego [1952]. Wody roztopowe tej fazy oraz kolejnych subfaz recesyjnych odpływały po powierzchni brył martwego lodu, czyli takich fragmentów lodu, które zostały oddzielone od lądolodu w trakcie jego regresji (cofania), a następnie wypełniały misę jeziora Szóstak. Samo jezioro Szóstak ma genezę rynnową zagłębienie które wypełnia misa jeziora powstało pod powierzchnią lądolodu na skutek erozji wód podlodowcowych.

2 Ryc. 1. Mapa lokalizacyjna jeziora Szóstak (a) oraz miejsca pobrania próbek jeziornych osadów węglanowych (b) (zdjęcie lotnicze z Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii) Badaniom laboratoryjnym zostały poddane holoceńskie węglanowe osady jeziorne. Miały one na celu odtworzenie pierwotnego zasięgu jeziora Szóstak oraz określenia szczegółowego typu osadów jeziornych. Obecnie najbardziej powszechną definicją węglanowych osadów jeziornych jest zaproponowana przez Gradzińskiego i in. [1986], według której należą one do osadów sapropelowych osadzonych w jeziorach eutroficznych i dystroficznych w postaci osadów o konsystencji mułu, składających się głównie z produktów rozkładu materiału roślinnego pochodzenia autochtonicznego lub allochtonicznego. Osady te powstają ze szczątków zwierząt i roślin bogatych w białka i tłuszcze. Na dnie jeziora odkładana jest masa organiczna, którą przerabia fauna denna bez dopływu powietrza, więc ulega ona mineralizacji i humifikacji. Jednocześnie mogą się wytrącać związki chemiczne, głównie węglan wapnia oraz osadzać bezwęglanowe substancje mineralne, pylaste bądź ilaste [Myślińska 2001b]. Obszary, na których występują węglanowe osady jeziorne nazywane są gytiowiskami. Definiuje się je jako obszary, w których nadkład osadów młodszych nie przekracza 50 cm, a miąższość organicznych osadów węglanowych wynosi ponad 0,5 m [Myślińska 2001b]. Gytiowiska występują w obecnie zarośniętych zatokach jeziora pokazując pierwotny zasięg misy jeziornej. Węglanowe osady jeziorne przeważnie przykryte są warstwą torfu. Może się jednak zdążyć, iż w wyniku przerwania naturalnego procesu zarastania jeziora na skutek prowadzonych prac melioracyjnych lub naturalnego obniżenia zwierciadła wód gruntowych, znajdą się one na powierzchni. Wtedy takie gytiowisko nazywamy otwartym. Zróżnicowanie miąższości tych osadów związane jest z istnieniem erozyjnych przegłębień mis jeziornych. Węglanowe osady jeziorne osadzają się w słodkowodnych zbiornikach wód stojących, najczęściej w rynnach polodowcowych, które powstają w wyniku współdziałania subglacjalnej erozji wodnej i procesów egzaracji lodowcowej w połączeniu z deformacjami osadów podłoża [Błaszkiewicz 2007]. 2. Metody badań W celu zbadania dokładnej budowy geologicznej rejonu jeziora Szóstak zostały wykonane 92 wiercenia sondą ręczną, dokonano obserwacji terenowych oraz zostały opisane odsłonięcia. Głębokość kartowania wynosiła 1,20 m. Na podstawie otrzymanych

3 danych oraz mapy topograficznej w skali 1:25 000, a także Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Wydminy [Lisicki, Rychel 2007] oraz ark. Orłowo [Lisicki, Pochocka-Szwarc niepublikowane] powstała mapa geologiczna oraz mapa geomorfologiczna rejonu jeziora Szóstak. Zostały pobrane próbki węglanowych osadów jeziornych, aby przeprowadzić dalsze badania w laboratorium. W tym celu wykorzystano zestaw do pobierania rdzeni torfowych. Głębokość wierceń wynosiła maksymalnie 4,60 m. Wykonano cztery takie sondowania (Ryc. 1b) na wytypowanym (największym) gytiowisku położonym na północno-wschodnim brzegu jeziora Szóstak, naprzeciw wsi Dobra Wola. Tylko jedno wiercenie (A) doszło do spągu osadów węglanowych, pozostałe trzy nie osiągnęły tego poziomu. Z czterech wierceń, z różnych głębokości pobrano 16 próbek węglanowych osadów jeziornych. Zostały one zbadane w laboratorium w celu określenia ich właściwości oraz składu palinologicznego. Pobrane próby przygotowano zgodnie z metodyką Myślińskiej [2001a] oraz Dybovej-Jachowicz, Sadowskiej [2003], jak również na podstawie informacji ustnych dr hab. K. Bińki (Uniwersytet Warszawski). W analizach mających na celu określenie cech fizykochemicznych osadu zastosowano następujące metody: oznaczanie strat prażenia, oznaczanie zawartości węglanu wapnia oraz oznaczanie odczynu ph. Poniżej przedstawione są metody badań laboratoryjnych mających na celu określenie fizykochemicznych cech osadu, które opisane zostały na podstawie Myślińska [2001a]. Przygotowanie próbek do badań laboratoryjnych. Z próbek usunięto większe elementy, a następnie wysuszono je w temperaturze ºC. Po schłodzeniu próbki roztarto w moździerzu agatowym. Oznaczanie strat przy prażeniu. Puste tygielki porcelanowe wyprażono w piecu elektrycznym w temperaturze ºC i zważono je. Następnie do tygielków wsypano około 5g osadów węglanowych (z dokładnością do czterech miejsc po przecinku) i wstawiono je do pieca elektrycznego o temperaturze 550ºC na 6 godzin. Po tym czasie próbkę ostudzono w eksykatorze i waży. Różnica wagi to straty przy prażeniu. Oznaczanie zawartości węglanu wapnia metodą Scheiblera (Ryc. 2). Ryc. 2. Schemat aparatu Scheiblera: 1a - kolba z naważką osadów jeziornych, 1b - pojemnik z HCl; 2,3 - rurki pomiarowe; 4 - kolba z nadmiarem roztworu; A - kranik regulujący przepływ CO 2 ; B - kranik regulujący ilość roztworu w rurkach pomiarowych; X - poziom roztworu przed uwolnieniem CO 2 ; Y - poziom roztworu po uwolnieniu CO 2 ; strzałki pokazują kierunek przepływu CO 2 i roztworu

4 Odważono 0,5 g osadów jeziornych. Naważkę wsypano do kolby (1a). Do małego pojemniczka (1b) wlano 10 cm 3 HCl, a następnie włożono do kolby z gytią i dokładnie zamknięto korkiem. Kraniki A i B były w tym czasie zamknięte. Ustalono poziom roztworu w rurkach pomiarowych 2 i 3. Zapisano odczyt z rurki pomiarowej 2, poziom X. Następnie przechylono pojemnik z próbką wylewając kwas i energicznie mieszając, w ten sposób wydzielając CO 2. Najpierw odkręcono kranik A i od razu po nim kranik B nie pozwalając aby płyn znajdujący się w rurkach pomiarowych wylał się górą. Poziom płynu w rurce pomiarowej 3 nie mogł być niższy niż w rurce 2 reguluje się to kranikiem B. Regulacja następuje do momentu ustalenia równowagi. Gdy to nastąpiło zamknięto oba kraniki i odczytano poziom roztworu Y z rurki pomiarowej 2. Różnica poziomów roztworu Y-X pokazuje objętość CO 2 w cm 3. Objętość CaCO 3 obliczono na podstawie wzoru: %CaCO 3 = V t μ*100/a*1000 gdzie: V t - objętość CO 2 (cm 3 ) μ - masa CaCO 3 odpowiadająca wydzielającemu się CO 2 w danym ciśnieniu (mm) i temperaturze (ºC) w momencie badania (tutaj: μ=4,056 mg/cm 3 ) a - naważka gruntu (g) współczynnik przeliczeniowy z gramów na miligramy w celu przystosowania obliczeń do jednostek μ Oznaczanie odczynu (ph) metodą elektrometryczną. Odważono około 10 g osadów jeziornych, przeniesiono je do zlewki i zalano 25 cm 3 wody destylowanej. Następnie dokładnie wszystko wymieszano przez kilka minut i powstałą zawiesinę zostawiono na około 24 godziny przykrywając nawoskowanym papierem. Przed przystąpieniem do badania pehametr wraz z elektrodami skalibrowano w roztworach buforowych, a zawiesinę ponownie dokładnie wymieszano. Obie elektrody zanurzono w zawiesinie i odczytano wartości ph. Pomiaru ph dokonywano trzy razy, przy czym przed każdym badaniem przepłukiwano elektrody wodą destylowaną. Wynikiem jest średnia z trzech pomiarów obliczona z dokładnością do 0,05 ph. W przypadku analizy palinologicznej wykorzystano metodykę Dybovej-Jachowicz, Sadowskiej [2003] oraz informacje ustne przedstawiane przez dr hab. K. Bińkę (Uniwersytet Warszawski), za co chciałam serdecznie podziękować. Analizie pyłkowej poddano 8 próbek gytii spośród wcześniejszych 16 wykorzystanych do badań laboratoryjnych. Każda próbka miała objętość około 1 cm 3. Przygotowanie próbek do badań palinologicznych. Pobrany materiał został poddany procesowi maceracji w celu usunięcia z osadu części mineralnych i organicznych (poza ziarnami pyłków). Próbki zalano 10% HCl do momentu ustania burzenia. Gdy to nastąpiło dolano do pełna wody destylowanej i wymieszano próbkę. Kilkakrotnie odlewano i dolewano wodę. Po ostatnim odlaniu wody destylowanej do przepłukanych próbek nalano KOH w celu usunięcia kwasów humusowych. Tak przygotowane próbki wstawiono do wanienki z gotującą się wodą. Pozostawiono tam próbki do momentu zagotowania. Następnie wyjęto próbki, dolano do nich wrzątku i odstawiono. Po pewnym czasie odlano roztwór, a do próbek nalano kwasu fluorowodorowego (HF) w celu pozbycia się z nich krzemionki. Próbki pozostawiono w nim na kilka dni, a następnie ponownie kilkakrotnie wypłukiwano wodą destylowaną. Przełożono próbki do malutkich plastikowych pojemniczków i je odwirowano. W ostatnim etapem wlano do próbek bezwodnik kwasu octowego w celu usunięcia celulozy i pozostawiono na kilka dni. Następnie przepłukano próbki kilkakrotnie wodą destylowaną. Gdy woda została odlana do próbek nalano glicerynę w proporcji 1:1. Z tak przygotowanych próbek wykonano preparaty do badania pod mikroskopem.

5 Analiza palinologiczna polegała na oznaczeniu i policzeniu występujących w preparatach ziarn pyłków. Do badań wykorzystano mikroskop ze stolikiem krzyżowym i urządzeniem kontrastowo-fazowym. Ziarna pyłków obserwowano przy użyciu 400-krotnego powiększenia, w świetle przechodzącym. Preparaty przeglądano pod mikroskopem, przesuwając szkiełko w pasach poziomych, oznaczając i notując napotkane okazy. 3. Wyniki W wyniku przeprowadzonych badań chemicznych osadów z rejonu jeziora Szóstak stwierdzono ich zróżnicowane cechy. Średnia kwasowość osadów jeziornych wynosi 5 6,5. W zależności od ilości węglanu wapnia zawartego w tych osadach ich odczyn ph ulega zmianie. Odczyn waha się do 4,1 dla gytii organicznych do 7,8 dla gytii wapiennych [Myślińska, 2001b]. Węglanowe osady rejonu jeziora Szóstak charakteryzują się wysoki wartościami ph, wahającymi się od 7,42 do 9,08 (Ryc. 3). Jest to związane z dużą zawartością węglanu wapnia w tych osadach, który pochodzi przede wszystkim z wypłukiwania z osadów postglacjalnych. Większe wartości ph (>8) na niektórych głębokościach mogą być związane z nagromadzonymi w tych miejscach skorupkami mięczaków, które również zawierają duże ilości węglanu wapnia. Ryc. 3. Zmiany wartości ph gytii rejonu jeziora Szóstak uszeregowane wraz ze wzrostem głębokości pobrania próbki. Kolejnym istotnym parametrem pozwalającym na klasyfikację węglanowych osadów jeziornych jest ilość materii organicznej. Waha się ona od 5% w gytiach mineralnych do nawet 90% w gytiach organicznych [Myślińska 2001b]. Zawartość substancji organicznej w badanych próbkach wynosi od 6 do 27% (Ryc. 4), dominują jednak wartości <20%. Są to małe ilości materii organicznej, co może świadczyć o niedużym stopniu zarośnięcia zbiornika jeziornego, słabym rozwoju fauny i flory w jeziorze, jak również o niewielkiej dostawie allogenicznej substancji organicznej do jeziora Szóstak. Na wykresie nie można zauważyć powiązania pomiędzy głębokością pobrania próbki a zawartością substancji organicznej. Rozwój fauny i flory w zbiorniku,

6 a także ilość dostarczanej z zewnątrz substancji organicznej były więc zróżnicowane, zmieniały się w czasie. Przedstawione wyniki pozwalają na zaklasyfikowane badanych utworów do jednego z dwóch typów osadów: organicznych lub mineralnych. Zawartość węglanu wapnia osadów jeziora Szóstak została przedstawiona na Ryc. 4. Badane osady charakteryzują się bardzo dużymi zawartościami CaCO 3. Węglan wapnia musiał być bardzo intensywnie wymywany z osadów lodowcowych, głównie z glin zwałowych, i transportowany (w postaci kwaśnego węglanu wapnia) w wodach gruntowych do zbiornika jeziornego. Tam następowało jego wytrącanie dzięki fotosyntezie roślin. Pewna część węglanu wapnia zawartego w tych osadach pochodzi zapewne ze skorupek mięczaków (Fot. 1), które żyły w jeziorze Szóstak. Nagromadzenia takich szczątków mogą powodować lokalne podwyższenie wartości CaCO 3. Ilość węglanu wapnia w gytiach może dochodzić do ponad 90%. Osad, który zawiera >80% CaCO 3 nazywamy kredą jeziorną [Myślińska, 2001b]. Poniżej tej wartości wyróżniamy wiele odmian gytii, kierując się ilością substancji organicznej i części mineralnych. Tak więc część badanych próbek należy zaklasyfikować jako kredę jeziorną (Ryc. 4). Ryc. 4. Klasyfikacja osadów jeziora Szóstak na podstawie zawartości węglanu wapnia i substancji organicznej Zauważyć można jednak brak związku głębokości z rodzajem osadu (Ryc. 4). Widać, iż ilości CaCO 3 w osadach jeziornych są zmienne. Może to wskazywać na zmiany w środowisku jeziornym np. na wahania poziomu wody/dopływu wód bogatych w kwaśny węglan wapnia i większą/mniejszą ilość mięczaków w jeziorze (Fot. 1). Na podstawie otrzymanych wyników badań zawartości węglanu wapnia oraz substancji organicznej utwory jeziorne można zaklasyfikować jako węglanowy typ osadów. W obrębie tego typu można natomiast wyróżnić dwa rodzaje osadów: gytię wapienną i kredę jeziorną.

7 Węglan wapnia obecny w gytiach i kredach jeziornych jeziora Szóstak w głównej mierze powstawał w wyniku wytrącania w czasie asymilacji lub na skutek procesów fizycznochemicznych jest on więc pochodzenia biochemicznego lub chemicznego. Obecny w wodach jeziora Szósatk jon Ca 2+ pochodził głównie z rozpuszczania okruchów skał węglanowych, które znajdują się w piaskach i żwirach osadów wodnolodowcowych czy lodowcowych. Był on dostarczany do jeziora przez wody gruntowe i rzeki, a następnie wytrącany przy udziale roślin w procesie fotosyntezy. Jon wapniowy mógł również pochodzić z rozmywania brzegów zbudowanych z osadów, które zawierają ziarna skał węglanowych oznacza to, że częściowo może być składnikiem klastycznym. Jeszcze jednym źródłem jonu Ca 2+ mogły być nawożone sztucznie pola, z których był on wymywany [Rutkowski 2007]. Fot. 1. Skorupki mięczaków znalezione w gytii i kredzie jeziornej; A - ślimak słodkowodny z rodzaju Lymnaea, B - ślimak słodkowodny z rodzaju Planorbis, C - ślimak słodkowodny z rodzaju Valvata, D - ślimak słodkowodny z rodzaju Viviparus, E - ślimak lądowy z rodzaju Perforatella, F - małż z rodzaju Pisidium Porównując następstwo rodzajów osadów jeziornych w rdzeniu B i D (Tab. 1 i 2) wyraźnie widać, iż charakter osadów nie zmienia się wraz z głębokością. Nie można zaobserwować typowego przejścia od kredy jeziornej do gytii w wyższej części profilu. Prawdopodobnie wynika to ze zmian właściwości fizyczno-chemicznych wody w jeziorze oraz tempa wytrącania węglanu wapnia. Brak torfu w stropowej części profili może być spowodowany wpływem człowieka na środowisko, tzn. osuszaniem terenów przylegających do jeziora w celu pozyskania pastwisk i łąk pod uprawę, co zaburzyło naturalny proces zarastania zbiornika.

8 Numer Głębokość Osad próbki [cm] B4 100 Kreda jeziorna B7 160 Kreda jeziorna B Gytia wapienna B Kreda jeziorna B Kreda jeziorna Tab. 1. Profil rdzenia B Numer Głębokość Osad próbki [cm] D1 30 Gytia wapienna D3 90 Kreda jeziorna D5 150 Gytia wapienna D7 210 Gytia wapienna D Gytia wapienna D Gytia wapienna D Gytia wapienna D Kreda jeziorna Tab. 2. Profil rdzenia D Natomiast celem przeprowadzonych badań palinologicznych było opisanie dawnych zbiorowisk roślinnych i określenie warunków sedymentacyjnych, jakie panowały w otoczeniu zbiornika jeziornego. Przygotowanie próbek oraz interpretacja wyników możliwe były dzięki pomocy dr hab. Krzysztofa Bińki z Zakładu Paleontologii Instytutu Geologii Podstawowej na Wydziale Geologii UW. W badanych próbkach stwierdzono występowanie licznych pyłków, najczęściej występujące należały do następujących rodzajów (Fot. 2): sosna, świerk, brzoza, wiąz, grab, leszczyna, lipa, jesion oraz dąb. Fot. 2. Mikroskopowe zdjęcia pyłków wykonane podczas analizy palinologicznej gytii wapiennej i kredy jeziornej; A - leszczyna (Corylus avellana), B - grab (Carpinus betulus), C - dąb (Quercus sp), D - brzoza (Betula sp), E - lipa (Tilia sp), F - sosna (Pinus sp), G - wiąz (Ulmus sp), H - jesion (Fraxinus sp), I - świerk (Picea abies)

9 Wykonany profil pyłkowy (Ryc. 6) charakteryzuje się wyraźną trójdzielnością i może być podzielony na trzy lokalne poziomy pyłkowe: Poziom 1 jest zdominowany przez zbiorowiska leśne z sosną (Pinus), olchą (Alnus), dębem (Quercus), lipą (Tilia), wiązem (Ulmus) i leszczyną (Corylus). Niewielki udział pyłku grabu pochodzi prawdopodobnie z zanieczyszczenia podczas wiercenia. Zbiornik ma charakter głęboki, o czym świadczy akumulacja gytii w tym okresie. Pod koniec fazy dochodzi prawdopodobnie do niewielkiego wypłycenia zbiornika, o czym świadczy wzrost krzywej pyłkowej Pediastrum, glonu, który wskazuje na wzrost eutrofizacji zbiornika. Innym powodem eutrofizacji może być obecność osadnictwa w pobliżu jeziora. Nie jest ono wykluczone, ale skala w eutrofizacji w okresie przedgrabowym wydaje się zbyt wysoka w stosunku do skali ingerencji w środowisko przyrodnicze w Polsce w tym okresie. Wiek poziomu to okres subborealny [Dybova- Jachowicz, Sadowska 2003]. Poziom 2. W okresie tym dochodzi do pewnej przebudowy zbiorowisk leśnych. Sosna i brzoza zyskują przewagę kosztem olchy i dębu. Nowym elementem florystycznym jest grab. Być może w tym okresie miały miejsce prześwietlenia zbiorowisk dębowych przez przedstawicieli ówczesnych kultur osadniczych - epoki brązu i żelaza. Świadczyć o tym może podwyższenie krzywej brzozy, która zwykle wkracza na tereny opuszczone przez człowieka szybko je opanowując. Poziom reprezentuje okres subatlantycki [Dybova-Jachowicz, Sadowska 2003]. W okresie tym zbiornik był początkowo wypłycony (wysoka krzywa Pediastrum) - pod koniec fazy prawdopodobnie uległ pogłębieniu. Ryc. 6. Diagram pyłkowy osadów węglanowych jeziora Szóstak Poziom 3. Poziom pyłku drzew (AP) jest stosunkowo wysoki, ale ich krzywe podlegają silnym wahaniom. Wzrastają krzywe sosny, dębu i olchy. Zanika krzywa grabu. Wzrost poziomu wody w jeziorze pod koniec poprzedniej fazy mógł spowodować powstanie rozległych olsów - o czym może świadczyć wzrost udziału pyłku olchy. Zanik krzywej grabu wiąże się z zagładą zbiorowisk grabowych spowodowaną prawdopodobnie przez osadnictwo wczesnośredniowieczne [Stasiak 1971]. Na tym poziomie pojawia się wyższa frekwencja ziarn pyłku związanych z człowiekiem - bylic czy też podwyższona krzywa traw. Trudno jest określić koniec okresu sedymentacji - w zbiorniku (po drenażu) zapewne zdjęto jakiś fragment nadkładu, prawdopodobnie torfowy o czym mogą świadczyć zdegradowane ziarna pyłków w części stropowej.

10 4. Wnioski W wyniku przeprowadzonych badań laboratoryjnych zostały scharakteryzowane węglanowe osady jeziora Szóstak. Na podstawie zawartości węglanu wapnia oraz substancji organicznej wyróżniono gytię wapienną i kredę jeziorną (Ryc. 4), a obszar ich występowania został nazwany gytiowiskiem otwartym, gdyż brak jest nadkładu torfowego. Te węglanowe osady powstały na skutek przerabiana masy organicznej przez faunę denną przy braku dostępu tlenu. Jednocześnie mogły się wytrącać związki chemiczne, głównie CaCO 3. Akumulacja miała miejsce jeszcze przed całkowitym roztopieniem się brył martwego lodu. Badane gytie oraz kreda jeziorna występują w obecnie zarośniętych zatokach jeziora. Razem z piaskami i żwirami jeziornymi dobrze pokazują pierwotny, znacznie większy niż obecnie zasięg jeziora Szóstak. Nie są przykryte warstwą torfu, co może wskazywać na gwałtowny spadek poziomu wód w zbiorniku jeziornym (np. w wyniku prowadzonych prac melioracyjnych). Najczęściej są barwy jasnoszarej, miejscami występuje laminacja (składniki organiczne). Powszechne są zachowane w całości (Fot. 1) oraz pokruszone skorupki mięczaków. Na podstawie analizy palinologicznej próbek pobranych z gytiowiska (Fot. 2, Ryc. 6), można stwierdzić, iż sedymentacja miała miejsce w okresie subborealnym, a przypuszczalnie utwory węglanowe osadzały się już w okresie preborealnym. Trudno jest określić koniec okresu sedymentacji, ponieważ po drenażu zbiornika zdjęto zapewne jakiś fragment nadkładu, prawdopodobnie torfowy. 5. Literatura Błaszkiewicz, M Geneza i ewolucja mis jeziornych na młodoglacjalnym obszarze Polski - wybrane problemy. Studia Limnologica et Telmatologica, 1, 1: 5-16 Dybova-Jachowicz S., Sadowska A Palinologia, Wydawnictwa Instytutu Botaniki PAN, Kraków Gradziński, R., Kostecka, A., Radomski, A., Urung, R Zarys sedymentologii. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa Kondracki J Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 65, , Warszawa Kondracki, J Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Lindner, L., Lamparski, Z., Madeyska, T., Marks, L., Różycki, S.Z Czwartorzęd. Osady, metody badań, stratygrafia. Warszawa Lisicki, S., Pochocka-Szwarc K. (niepublikowane). Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Orłowo. CAG Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa Lisicki, S., Rychel, J Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Wydminy. CAG Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa Myślińska, E. 2001a. Laboratoryjne badania gruntów. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, Myślińska, E. 2001b. Grunty organiczne i laboratoryjne metody ich badania. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Rutkowski, J Osady jezior w Polsce. Charakterystyka i stan rozpoznania, metodyka badań, propozycje. Studia Limnologica et Telmatologica, 1, 1: Stasiak, J Holocen Polski północno-wschodniej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Adres do korespondencji: Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Lądowej, Al. Armii Ludowej 16, Warszawa; a.lejzerowicz@il.pw.edu.pl