bocian czarny nie jest zupełnie czarny bocian biały nie jest całkiem biały

Transkrypt

1 królestwo zwierząt CZĘŚĆ I bocian czarny nie jest zupełnie czarny bocian biały nie jest całkiem biały Bociana czarnego można nie zauważyć, gdy stoi w cieniu, wówczas też słabo widoczna jest biel na spodzie tułowia. Dorosłego bociana białego łatwo zauważyć i rozpoznać. Nietypowo mogą wyglądać ptaki gniazdujące przy czynnych kominach. Wówczas bywają bardzo brudne, a biel piór staje się szara. powiewających nad piersią frędzli. Samiec i samica nie różnią się wyglądem. Młody ptak jest oliwkowobrunatny w jaśniejsze drobne cętki, a jego dziób i nogi zanim staną się czerwone są zielonkawe lub żółtawe. Pisklę ma szarawobiały puch, dziób żółty, nogi bladocieliste. Nie jest towarzyski, nie skupia się w duże stada jak bocian biały. To ptak leśny. Zakłada gniazdo w głębi starego drzewostanu, pokarmu szuka pod osłoną drzew oraz na rzadko odwiedzanych przez ludzi polanach i łąkach. Łatwiej go spotkać i dostrzec podczas wędrówek, gdy szybuje wysoko, czasem w niewielkiej grupie albo wspólnie z bocianami białymi. Wtedy też częściej zatrzymuje się na mokrych łąkach i w innych mało osłoniętych miejscach z płynącą wodą. Dawniej był widywany znacznie rzadziej, bo Pisklę bociana czarnego ma żółty dziób i bladocieliste nogi. Bocian czarny z białym brzuchem jest mało znany, bo zwykle nie pokazuje się ludziom. Na oko jest tej samej wielkości co bocian biały (choć przeciętnie niewiele mniejszy). Gdy nie można dostrzec barw, trudno go odróżnić od bociana białego. W locie widać, że ma nieco krótsze i proporcjonalnie szersze skrzydła, szyję Stary drzewostan jest miejscem, gdzie bocian czarny, jako ptak leśny zakłada swe gniazda. węższą i cieńszy, proporcjonalnie dłuższy dziób. A kiedy stoi na ziemi można zauważyć, że dziób ma inny kształt, zarys dolnej krawędzi dzioba nie jest prosty, ale łagodnie łukowaty, co sprawia wrażenie, że końcowa część dzioba jest lekko zadarta; pióra u dołu szyi nie są wydłużone i wąskie jak u bociana białego, więc nie tworzą było go mniej i był bardziej nieśmiały, staranniej się ukrywał. W ostatnich dziesięcioleciach przyzwyczaił się do tego, że ludzie są już wszędzie i nauczył żyć w lasach, które coraz gęściej poprzecinane są drogami, do których już nieustannie dochodzi hałas cywilizacji, w których codziennie pojawiają się ludzie. 10

2 Upierzenie młodego bociana czarnego jest oliwkowobrunatne. Z daleka może wyglądać jak ciemnoszare lub brudne, matowoczarne. Białe pióra ma w tych samych miejscach co dorosły. Bocian czarny występuje w Europie, Azji i Afryce. W dziewiętnastym wieku bocianów czarnych w Europie było mało. Nie wiemy jakie były tego przyczyny, ale można przypuszczać, że jakiś wpływ na tę sytuację miała ówczesna gospodarka leśna. Liczebność tego gatunku zaczęła wzrastać w pierwszej połowie dwudziestego wieku, a równocześnie zasięg lęgowisk poszerzył się ku wschodowi i północy. W ciągu ostatnich czterdziestu lat jego liczebność w Polsce wzrosła ponad dwukrotnie, bo zasiedlił nowe tereny, zwłaszcza w środkowej części kraju, przystosował się do życia w lasach o małej powierzchni i w mniejszym oddaleniu od osiedli. Teraz występuje na całym obszarze naszego kraju wraz z górami. Obecnie w Europie gniazduje między 8000 a par tego bociana, z czego w Polsce par. Pierwotnym siedliskiem bociana czarnego są duże kompleksy podmokłych lasów liściastych i mieszanych. Obecnie gatunek ten coraz liczniej zasiedla także mniejsze lasy (nawet ha) różnych typów z wysokimi, starymi drzewami w pobliżu wód (rzek, strumieni, stawów rybnych, rozlewisk) i bagien. Zajmowaniu nowych miejsc sprzyja obecność bobrów, które powodują powstawanie płytkich rozlewisk na obszarach leśnych. Rozlewiska te są dogodnymi miejscami żerowania bocianów. Zajmowaniu nowych miejsc przez bociany czarne sprzyja obecność bobrów. Tworzone przez nie rozlewiska są dogodnym miejscem żerowania tych ptaków. Pokarm bociana czarnego stanowią przede wszystkim ryby, potem płazy, zdecydowanie mniej jest w jego diecie bezkręgowców, rzadko trafiają się pisklęta ptaków i drobne ssaki. Ptak żeruje chodząc spokojnie po ziemi i rzadko podbiegając, często brodzi w rzece lub strumieniu przesuwając zanurzony w wodzie koniec półotwartego dzioba. Szukając zdobyczy w wodzie oświetlonej słońcem, ułatwia sobie polowanie rzucając cień unoszonymi ponad głowę, rozpostartymi skrzydłami (bocian biały nie zna tej sztuczki). Ptak nie unika wchodzenia w miejsca zadrzewione i w krzaki, ale na otwartej przestrzeni nie kryje się. Nie siada (jak bocian biały) na słupach i budynkach, ale może usiąść w koronie drzewa. Bociany czarne żyją w parach monogamicznych. Mają jeden lęg w roku. Gniazdo budują w dolnej części korony dużego, starego drzewa. W Polsce tylko raz stwierdzono gniazdowanie na skale (w Pieninach), ale w innych regionach geograficznych (gdzie są skaliste zbocza nad rzekami) zdarza się to dużo częściej. Gniazdo ma postać dużej, grubej platformy z gałęzi. W gnieździe są zwykle 3 4 jaja (najmniej 2, najwięcej 6). W Polsce początek znoszenia jaj przypada na koniec marca lub kwiecień. Wysiadywanie przez samicę i samca trwa dni. Pisklęta wykluwają się niejednocześnie, karmione Łowiąc ryby, bocian czarny czasem rozpościera skrzydła nad głową, bo w ich cieniu łatwiej mu wypatrzyć zdobycz w wodzie. W skład diety bociana czarnego, podobnie jak białego wchodzą między innymi płazy. są przez parę rodziców, dni po wykluciu wylatują z gniazda. Głównym drapieżnikiem polującym na bociany czarne jest kuna leśna, zagraża ona przede wszystkim młodym ptakom w gniazdach. Po ataku kuny, dorosłe ptaki często porzucają gniazdo. 11

3 U bociana czarnego (rysunek po lewej stronie) w locie zwykle dobrze widać czarną głowę, szyję oraz kontrast między czernią i bielą na piersi. U bociana białego (rysunek po prawej stronie) zwykle dobrze widać białą głowę, szyję i tułów. Bociany czarne z Europy środkowej rozpoczynają jesienną wędrówkę od połowy sierpnia do połowy września. Młode ptaki wędrują samodzielnie, bez rodziców. Także dorosłe ptaki z pary lęgowej wędrują osobno, czasem nawet różnymi drogami. Bociany czarne do Afryki dostają się albo przez Gibraltar, albo szlakiem przez Bosfor i Bliski Wschód, a niektóre wędrują przez Włochy i Sycylię. Trasa przelotu liczy 5 7 tysięcy kilometrów i jest pokonywana w 5 do 15 tygodni. Najszybciej wędrują ptaki skracające sobie drogę przez Saharę, bo przelatują około 400 km dziennie. Na tereny zimowisk przybywają od końca września do początku grudnia. Zimują w tym pasie Afryki, który leży na północ od równika, a od północy ograniczony jest południowym skrajem Sahary. Przebywają wówczas na wyżynach Etiopii, na suchych sawannach Sudanu i na wilgotnych sawannach w rejonie Zatoki Gwinejskiej, trzymają się zwykle w pobliżu rzek i rzecznych rozlewisk, nadto bardzo ważnym dla przetrwania gatunku sztucznym siedliskiem są pola ryżowe. Tylko nieznaczna część czarnych 12 Bocian czarny ma skrzydła nieco krótsze i szersze niż bocian biały. Od spodu czasem widać, że skrzydło jest czarne z małym, białym trójkątem u nasady, a ogon czarny (rysunek po lewej stronie). Bocian czarny podczas szybowania ma zwykle nieco bardziej łukowato wygięte skrzydła niż bocian biały i nie ma na nich bieli (rysunek po prawej stronie). bocianów spędza zimę w Hiszpanii, u ujścia Gwadalkiwiru. Osobnik zimuje co roku na ogół w tej samej okolicy. W ciągu zimy żyją samotnie albo w małych, rozproszonych grupkach, przelatują nieznaczne odległości, chyba że susza zmusi je do pokonania kilkuset kilometrów w poszukiwaniu miejsc zasobniejszych w pokarm. Wędrówka wiosenna zaczyna się od połowy lutego do końca marca, a ptaki docierają na lęgowiska od końca marca do końca maja. Wędrówka wiosenna trwa krócej niż jesienna, bo najwyżej 10 tygodni. W Europie warunki dla bociana czarnego poprawiają się i może nadal przybywać par lęgowych, choć zmniejszanie powierzchni lasów przez dzielenie ich na mniejsze części, wycinanie starych drzew, osuszanie i zmiana biegu małych cieków wodnych na terenach leśnych, mogą spowodować spadek liczebności. Jednak jeszcze większym zagrożeniem dla istnienia gatunku jest ubywanie bezpiecznych miejsc żerowania i odpoczynku na szlakach wędrówek. Na obszarze zimowisk susze, nadmierny wypas zwierząt hodowlanych, a także zajmowanie terenów pod uprawy i zabudowę. Nie bez znaczenia jest też bezmyślne strzelanie do wędrujących bocianów, które ma miejsce również w Unii Europejskiej (w Hiszpanii, Francji i Włoszech), a oprócz tego trucizny (w padlinie) wykładane przeciwko ptakom drapieżnym oraz zderzenia z przewodami linii energetycznych. Wokół gniazd bocianów czarnych tworzone są specjalne strefy ochronne, gdzie nie wolno przebywać ani prowadzić prac leśnych. Strefa całorocznej ochrony ścisłej wokół gniazda ma promień 100 m, a strefa ochrony częściowej od 1 marca do 31 sierpnia 500 m. Ochronie tego gatunku w Polsce sprzyja zachowanie dużych i starych kompleksów leśnych, retencja i utrzymanie czystości wód w lasach oraz rozpowszechnienie się bobrów. TOMASZ COFTA Według danych z połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku w Puszczy Białowieskiej gniazdowało 37 par bociana czarnego. Za to bocianów białych w Puszczy i okolicach jest o wiele, wiele więcej. Niektórzy z nas widują je nawet na co dzień. Opowieść o bocianie białym w następnym numerze. W niej, m.in. ostatnie kilka tysięcy lat bociana białego w Europie i szereg innych ciekawych informacji.

4 królestwo zwierząt CZĘŚĆ II bocian czarny nie jest zupełnie czarny bocian biały nie jest całkiem biały Bocian biały z czarnymi piórami w skrzydłach jest dobrze znany, wielu z nas widuje go nawet na co dzień. Żyje on od wieków z człowiekiem, we wsiach i na obrzeżach dużych miast. Rzadko można znaleźć jego gniazdo wśród łąk na odludziu, a nigdy w lesie. Pisklę bociana białego ma czarny dziób i czarne nogi. Młody bocian biały ubarwiony jest podobnie do dorosłego. Latem można go odróżnić po ciemnym dziobie i nogach. Jesienią, z biegiem czasu dziób i nogi stają się coraz bardziej czerwone. Przeciętnie troszkę większy od bociana czarnego, wyraźnie większy od czapli, a nieco mniejszy od żurawia. Gdy nie widać barw, można go odróżnić od bociana czarnego po następujących cechach: ma nieco dłuższe i proporcjonalnie węższe skrzydła, szyję szerszą i grubszy, proporcjonalnie krótszy dziób. U stojącego ptaka można zauważyć, że dziób ma inny kształt, zarys dolnej krawędzi dzioba jest prosty, co sprawia wrażenie, że dziób ma idealnie trójkątny profil; pióra u dołu szyi są wydłużone i wąskie, często tworzą powiewające nad piersią frędzle. Młody ptak ma upierzenie w takich barwach jak dorosły, ale jego dziób i nogi są czarniawe, z upływem czasu nabierają barwy brudnoczerwonej; czerń piór ma brunatny odcień i nie ma połysku; dziób jest nieco krótszy niż u dorosłego. Pisklę ma biały puch, a dziób i nogi czarne. Bocian biały unika wchodzenia w miejsca zadrzewione i w krzaki, nie kryje się zupełnie. Siada na dobrze widocznych i wyżej położonych miejscach: drzewach, słupach, budynkach. Ptaki obu płci donośnie klekocą dziobami. Jest towarzyski, może gniazdować w koloniach do gniazd; po lęgach gromadzi się w stada. W okresie lęgowym spotykane są koczujące grupy ptaków nie odbywających lęgów (przeważnie młodych, wyklutych dwa lub trzy lata wcześniej). Bocian ten występuje też w Europie, Azji i Afryce. W Polsce najliczniejszy jest na Mazurach, Podlasiu i Lubelszczyźnie, a najmniej liczny na Pomorzu Zachodnim i wyżynnych terenach Wysoczyzny Piotrkowskiej, Kielecczyzny i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej; w górach gniazduje rzadko, choć ostatnio coraz chęt- BOCIAN W PRZYSŁOWIACH BOCIANIE KALENDARIUM 19 marca Gdy na święty Józef bocian przybędzie, to już śniegu nie będzie. Jak na święty Józef bocian przyleci, to na skrzydłach resztki śniegu przynosi. Gdy na Józka bociek siędzie, mrozu więcej już nie będzie. Jak na świętego Józefa bociany przybędą, to choroby zbożom szkodzić nie będą. Na świętego Józefa bocianów pełna strzecha. 25 marca Na Zwiastowanie zlatują się bocianie. Na Zwiastowanie bocian na gnieździe stanie. Na świętego Zwiastowania pliszka, usiadłszy na skrzydło bocianie, przynosi wiosnę z dalekiego nieba. 2 kwietnia Na świętego Franciszka zielenią się łany i ze swego zimowiska wracają bociany. 23 kwietnia Na święty Wojciech zniesie jajko bociek. 10 maja Na świętego Izydora dla bociana pora. 6 sierpnia Na Spasa (Przemienienie Pańskie) bociany do cieplic, a bąki do lasa. 24 sierpnia Na Bartłomieja apostoła bocian do drogi dzieci woła. Od świantygo Bartłomieja uciekajo bocianie pokolenia. (przysł. cieszyńskie) niej i liczniej. W Polsce odbywa lęgi od do par, a w 2004 roku nawet powyżej par. W Europie jego liczebność szacowana jest na par lęgowych. Pierwotnie siedliskiem bociana białego były błotniste brzegi jezior oraz otwarte tereny zalewanych powodziami łąk i torfowisk w dolinach dużych rzek. Obecnie ten gatunek zasiedla prawie wyłącznie tereny zabudowane w krajobrazie rolniczym. Istotnym dla jego życia elementem siedliska jest mozaika pastwisk oraz upraw, w której przeważają podmokłe łąki oraz obecne są małe zbiorniki i cieki wodne. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu częściej gniazdował na dachach budynków i drzewach. Teraz większość bocianów ma swe gniazda na 11

5 Istotnym dla życia bocianów białych elementem siedliska jest mozaika pastwisk oraz upraw, w której przeważają podmokłe łąki oraz obecne są małe zbiorniki i cieki wodne. słupach linii energetycznych. Chętnie zajmują te słupy, gdzie zamontowano specjalne platformy, które jeśli są prawidłowo umieszczone, zabezpieczają ptaki przed uderzeniem o przewody i porażeniem prądem. Pokarmem bociana białego są drobne kręgowce (np. gryzonie, płazy, gady, rzadko pisklęta ptaków i ryby) oraz większe bezkręgowce (np. dżdżownice, pasikoniki) zbierane na ziemi i w płytkiej, stojącej wodzie. Większość pokarmu stanowią gatunki najliczniej występujące, najłatwiejsze do znalezienia i schwytania, więc skład pokarmu zmienia się w zależności od aktualnie panujących, lokalnych warunków. Ptak żeruje chodząc spokojnie po ziemi i rzadko Bocian biały ma skrzydła nieco dłuższe i proporcjonalnie węższe niż bocian czarny. Od spodu często widać, że skrzydło jest dwubarwne, a ogon biały. podbiegając, czasem także brodząc w płytkiej wodzie. Bociany białe tworzą pary monogamiczne. Czasem są one trwałe, gdy oba ptaki co wiosnę spotykają się na tym samym gnieździe. Poza okresem lęgowym ptaki nie utrzymują tej więzi. Wierność w parze bocianów nie polega więc na przywiązaniu partnerów, a na powracaniu co roku dokładnie w to samo miejsce. Jednak często zdarza się zajmowanie już gotowych obcych gniazd i związana z tym zmiana partnerów lub tworzenie nowych związków w nowym miejscu. Bociany mają jeden lęg w roku. Mogą gniazdować w koloniach liczących zwykle kilka do kilkunastu gniazd, bardzo rzadko powyżej czterdziestu. Gniazdo zakładają na słupie energetycznym, dachu budynku, kominie lub drzewie, wyjątkowo zdarza się gniazdo ułożone wprost na ziemi. Para buduje je wspólnie. Jest ono skonstruowane z gałęzi i cienkich gałązek, wyścielone trawą i słomą (w wyściółce często zdarzają się szmaty, papiery, podarta folia i sznurki). Gniazdo używane jest zwykle przez wiele lat, co roku odnawiane i dobudowywane. Wykorzystywane w ciągu dziesięcioleci, kolejno przez wiele par bocianów, może mieć do 4 metrów wysokości i ważyć około 2 ton. W gnieździe są zwykle 4 (najmniej 1, najwyżej 7) białe jaja. W Polsce początek znoszenia jaj przypada pod koniec kwietnia. Wysiadywanie przez samicę i samca trwa dni. Pisklęta wykluwają się niejednocześnie, w około dwudniowych odstępach. Karmione są przez parę rodziców, po dniach wylatują z gniazda. Choć bociany składają najczęściej 4 jaja, to zwykle odchowują tylko dwoje lub troje piskląt przeżywają silniejsze i zdrowe, częściej te, które wykluły się wcześniej. Pozostałe młode szanse na przeżycie mają tylko w lata obfitujące w pokarm. W normalnych warunkach słabsze i mniej rozwinięte pisklęta wolniej zjadają pokarm wyrzucany przez rodziców na dno gniazda, silniejsze rodzeństwo je szybciej i więcej. Wkrótce gorzej rozwinięte lub chore młode giną same albo są zabijane i wyrzucane z gniazda przez rodziców. Czasem dorosłe bociany redukują liczbę potomstwa wcześniej, po prostu wyrzucając jajo. Tak samo postępują bociany czarne. FOT. K. ZUB 12

6 Bocian biały w locie, z wierzchu jest biały z czarnymi piórami w skrzydłach. U tak ustawionego bociana czarnego nie widać ani śladu bieli, choć jego czarne pióra mogą silnie połyskiwać w słońcu. BOCIAN W POEZJI Odleciały już bociany, Wiejskiej strzechy gospodarze; Już i żuraw rzuca straże W klucz powietrzny zawiązany. Wincenty Pol ( ) Pieśń o ziemi Wiatr chłodno westchnął i mgłami kręci, Zima już blisko, ej blisko! Bocian poważny, stróż sianożęci, Rozpuszcza skrzydła, tumany męci I z wolna płynie na rżysko Siadł, zaklekotał, zwiesił dziób duży I zamknął poważnie oko. Snać syn litewski marzy głęboko O swej zamorskiej podróży. Ludwik Kondratowicz ( ) Gawęda o bocianie Dzisiaj, na wielkim morzu obłąkany, Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem, Widziałem lotne w powietrzu bociany Długim szeregiem. Żem je znał kiedyś na polskim ugorze, Smutno mi, Boże! Juliusz Słowacki ( ) Rozmowa z piramidami Odlot bocianów białych z Polski następuje w sierpniu i wrześniu. Często przed wędrówką ptaki zbierają się w stada liczące kilkadziesiąt osobników, a w najliczniejszym widzianym bocianim sejmiku uczestniczyło 650 ptaków. Bociany we wrześniu docierają poza południowy skraj Sahary. Część z nich już tam spędza całą zimę, a pozostałe powoli przemieszczają się dalej, aż do południowego końca kontynentu afrykańskiego, gdzie docierają najwcześniej pod koniec BOCIAN W WIERZENIACH, KULTURZE, HISTORII listopada. Wiosenną wędrówkę ptaki rozpoczynają w styczniu lub później, jeśli zimę spędzały bliżej lęgowisk. Z wolna przemieszczają się na północ, by dotarłszy do Doliny Nilu zebrać się w duże grupy i już szybko podążać przez Bliski Wschód i Turcję ku Środkowej Europie. Na lęgowiskach w Polsce pojawiają się pod koniec marca, więcej ich przybywa na początku kwietnia, a ostatnie docierają z początkiem maja. Zimowiska bocianów białych z Polski leżą po wschodniej stronie kontynentu afrykańskiego, od Sudanu do RPA. W łagodniejsze zimy zdarza się pozostawanie pojedynczych, zdrowych ptaków w kraju. Bocianom białym na terenach lęgowych w Polsce zagrozić może osuszanie nawet niewielkich mokradeł i miejsc wilgotnych, regulowanie małych cieków, ujednolicanie krajobrazu rolniczego, powiększanie obszarów monokultur. A ich ochronie sprzyja zachowanie mozaiki łąk oraz upraw z miejscami wilgotnymi i podmokłymi, z małymi zbiornikami i ciekami wodnymi. Ważne jest, by nie wyrzucać i nie pozostawiać w miejscach dostępnych dla bocianów sznurków z tworzyw sztucznych, albowiem ptaki zabierają je do gniazda jako wyściółkę i tam oplątują one nogi, skrzydła lub szyje piskląt, powodując różne obrażenia, trwałe kalectwo lub śmierć. Wskazane jest zbieranie wszelkich resztek takich sznurków. TOMASZ COFTA ŹRÓDŁO: Nadal popularne jest w świecie arabskim przekonanie, że w bociany wcielają się dusze zmarłych muzułmanów, którym za życia nie było dane dopełnić obowiązku pielgrzymki do Mekki, więc pielgrzymują w ptasim ciele. Stąd muzułmanie mają do bociana wielki szacunek, a zabicie tego ptaka równoważne jest zabiciu człowieka. Z owym szacunkiem okazywanym przez muzułmanów wiąże się jednak historia antybocianich wystąpień. Mianowicie, gdy Imperium Tureckie okupowało Grecję wprowadziło tam urzędową ochronę bocianich gniazd, mimowolnie czyniąc z bociana symbol obcego ucisku. Gdy w 1821 r. wybuchło powstanie, zwycięzcy Grecy w odruchu zemsty pozbywali się także bocianich gniazd. Na przykład w Atenach, Patras i Seres nie ocalało ani jedno gniazdo. Wrogim symbolem okazał się bocian także na Ukrainie, gdy bolszewicy-aktywiści walcząc o nowoczesność kolektywizowanych wsi zrzucali bocianie gniazda, które wydawały im się oznaką nędzy i zacofania. Bocian biały podczas szybowania ma zwykle nieco bardziej płaskie (mniej wygięte) skrzydła, a na ich przedniej krawędzi widać na przemian czerń i biel. BOCIAN W PRZYSŁOWIACH CECHY CHARAKTERU, POSTĘPOWANIE I WYGLĄD CZŁOWIEKA Wkradł się jak wróbel w bocianowe gniazdo. Chodzi jak bocian. (tzn. nadęty, napuszony, poważny) Klekce jako bocian. Kontent, jakby go bocian pod nosem iskał. Kontent, jakby go bocian dziobem iskał. Siedzi jak bocian na gnieździe. Żywi się pochlebstwem by bocian żabami. Powiedziały jaskółki, że niedobre spółki, powiedziały bociany, że niedobre zamiany. Jednym razem zamruczy, a drugi raz szepce; a czasem jako bocian zjadłszy żabę klekce. Stoi jak bocian na nodze. Brodzi jak bocian. Depce jak boćón w sałocie. (przysł. cieszyńskie) Głowa jak bocianie gniazdo. (tzn. rozczochrana) Ma nogi jak bocian. Ma szyję jak bocian. Szyję jakoby bocian wyciągać. Wysoki jak bocian. RÓŻNE Dwór sroga machina, wieś skryłby rozjazdem jak drobną sikorkę pod bocianim gniazdem. Po dzieci bocian w ogień leci. Góral nogi ma bocianie, kogo zechce, to dostanie. Koza wrzosu, bocian żaby, a żaba błota szuka. Każdy z nich tego szuka, w czym się kocha: wilk kozy, a koza wrzosu, pies zająca, a zając trawy, bocian żaby, a żaba błota. (M. Rej)

7 królestwo zwierząt CZĘŚĆ III bocian czarny nie jest zupełnie czarny bocian biały nie jest całkiem biały Ostatnie kilka tysięcy lat historii bociana białego w Europie Gdy ustępowało ostatnie zlodowacenie (kilkanaście tysięcy lat temu), w miarę rozszerzania się obszarów dogodnych dla bytowania bociana, gatunek ten rozprzestrzeniał się ku północy z terenu Afryki oraz być może Bałkanów i Półwyspu Iberyjskiego. Tam bowiem przetrwał epokę lodowcową. Kilka tysięcy lat temu, kiedy większą część naszego kontynentu porastały lasy, bocianów zapewne było tu niewiele. Zamieszkiwały błotniste brzegi jezior oraz otwarte tereny zalewanych powodziami łąk i torfowisk w dolinach dużych rzek. Gdy łąki te w naturalny sposób z czasem zarastały lasem, ptaki przenosiły się nad inną łąkę lub nad inną rzekę. Sytuacja zmieniła się, kiedy Europejczycy rozwinęli rolnictwo i by zdobyć nowe grunty pod pastwiska oraz uprawy zaczęli wycinać lasy. Już w starożytnej Grecji i Rzymie bociany zamieszkiwały tereny rolnicze i osiedlały się na miejskich budynkach. W Europie Zachodniej wielkie połacie lasów znikły we wczesnym średniowieczu, a w Polsce pomiędzy XII a XVI wiekiem (wcześniej na Śląsku i w Wielkopolsce, później na północnym wschodzie kraju). Wraz z powiększaniem się areału tworzonych i użytkowanych przez człowieka łąk i pastwisk rosła liczba bocianów, które chętnie i bez obaw korzystały z coraz to nowych terenów. Jednak nadszedł czas, gdy zmiany dokonywane przez ludzi w przyrodzie przestały sprzyjać bocianom. Osuszanie ważnych dla tych ptaków podmokłych łąk, regulacja dużych rzek, ujednolicanie i zubażanie krajobrazu rozległych obszarów rolniczych oraz postępująca urbanizacja pozbawiały bociana dogodnych warunków. Ostatnie bocianie gniazdo w Wielkiej Brytanii zostało opuszczone już 8 w 1416 roku (gdy zasiedlanie przez bociany wschodniej Polski i Litwy dopiero się zaczynało). Bociany przenosiły się więc na wschód. Zresztą ten proces wolno toczy się nadal. Znaczny spadek liczebności bocianów na zachodzie Europy (od atlantyckich wybrzeży Francji po Łabę) rozpoczął się w dziewiętnastym wieku i nasilił w dwudziestym. W ciągu ostatnich stu lat bociany prawie znikły z północnej Francji, Belgii, Holandii, Danii, zachodnich i południowych Niemiec, a w Szwecji i Szwajcarii przez pewien czas zupełnie ich nie było. Obecnie w Holandii jest około 400 par lęgowych tego gatunku (w 1990 r. były 4 pary, w 1958 r. 56 par, a w 1910 r. około 500), zaś w Danii jest teraz kilka par (w 1890 r. było 4000). Natomiast w ciągu ostatnich dziesięcioleci bociany założyły pierwsze gniazda na północny wschód od Sankt Petersburga oraz w okolicach Moskwy i Woroneża. Dlaczego bociany nie chcą latać nad morzem? Wiadomo, że nasze bociany w drodze na zimowiska przelatują nad Turcją, Syrią, Libanem i Izraelem. Czemu nie skracają sobie drogi lecąc nad Morzem Śródziemnym wprost nad Nil? Przecież nawet małe ptaszki, muchołówki i pokrzewki nie oblatują morza dookoła, a przelatują nad nim w kilka lub kilkanaście godzin. Bocianie skrzydła są tak skonstruowane, że mogą wykorzystywać prądy unoszącego się w górę powietrza. Są długie i w porównaniu z innymi rodzajami ptaków bardzo szerokie. Podobne mają: sępy, kondory, pelikany oraz najbliżsi krewniacy bocianów. Wielka powierzchnia skrzydeł jak żagiel doskonale chwyta wznoszący się strumień powietrza. Bociany podróżują w przestworzach tak samo jak lotniarze, wykorzystując BOCIANY W POEZJI Człowiek jest to ktoś, co sobie idzie Gdzieś przez pole, i ty widzisz jego, Drogą jadąc. Parskają twe konie Człek uchyla czapki i żegna się... Lekkie chmury wyżej, niżej łany Grzywami bujnych kłosów trzęsą Stoi z dala zamyślony bocian. Był w Egipcie, wrócił od piramid; Faraonów nędzę znając, duma O robaczku, o wężu... i o człowieku! Cyprian Kamil Norwid ( ) A Dorio ad Phrygium Do tego kraju, gdzie kruszynę chleba Podnoszą z ziemi przez uszanowanie Dla d a r ó w Nieba... Tęskno mi Panie... Do kraju tego, gdzie winą jest dużą Popsować gniazdo na gruszy bocianie Tęskno mi Panie... Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony Są jak odwieczne Chrystusa wyznanie: B ą d ź p o c h w a l o n y! Tęskno mi Panie... Cyprian Kamil Norwid ( ) Moja piosnka Dziś jeszcze widzę jakby w tajemnicy Najgłębszej ducha mojego... tę chatę Na szmaragdowych łąkach przy Kruszwicy, Zapraszającą bociany skrzydlate. Kat wielki wężów, król tej okolicy, Miał gniazdo, trawy srebrnymi bogate, Dziwnie świecące na wysokiej tyce Koło, ubrane w komina iskrzyce. Nie szkodziły mu jednak ognie złote, Lecz jak źrzódło... szły prosto do góry, I przebiwszy się przez dymów ciemnotę Czyniły różę ognistą z purpury. Widziałem dziwną aniołów robotę Około ptaka, ich tęczowe chmury Czyniąc nieraz, że chata kościołem, Koło miesiącem było, ptak aniołem. Juliusz Słowacki ( ) Król-Duch ruchy powietrza. Ale opór jaki wywołują tak duże skrzydła sprawia, że machanie nimi wymaga dużego wysiłku. Spróbujcie pomachać lotnią! Szybowanie na nieruchomo rozpo-

8 Młode jeszcze gałęzie, tężą się pokrótce W zielonej, pniom dla znaku przydanej obwódce. Kwiaty, kształt swój półsennie zgadując zawczasu, Nikłym pąkiem wkraczają w nieznaną głąb lasu. W dali strach na wróble przesadnie rękaty Z zeszłorocznym rozpędem chyli się we światy, Jakby chciał paść w ramiona pobliskiej cierpiałki, Co naprzeciw cień w skrócie rzuca w piasek miałki. W obłoku obłok drugi napuszyście płonie Wróbel łeb zaprzepaszcza w swych skrzydeł osłonie, Jak gdyby nasłuchiwał, co mu dzwoni w sercu? Świat, zda się, dziś nam nastał, a na pola szczercu, Gdzie zieleń swym wyrojem omgliła rozłogi, Bocian, pod prostym kątem załamując nogi I dziób dzierżąc wzdłuż piersi dogodnie, jak cybuch, Kroczy donikąd, w słońca zapatrzony wybuch. Co skrzy się, że go okiem zgarnąć niepodobna, We wszystkich rosach na raz i w każdej z osobna. Bolesław Leśmian ( ) Wiosna Księga cytatów z polskiej literatury pięknej, Paweł Hertz, Władysław Kopaliński (red.) Wybór: Elżbieta Jabłońska Witaj nam, witaj, biały bocianie, Już się ojczysty raduje łan, Bo jakby na twe dziś powitanie W majową suknię stroi go Pan. Z tobą, nasz druhu, zawita wiosna, I oracz w pole wywiedzie pług; Z tobą piosenka zabrzmi radosna, I szczęście wiejski przestąpi próg. My ci na szczycie starej topoli Ponad strzechami uścielim tron, Ażebyś z niego strzegł ojców roli I własnych swoich rodzinnych stron. A kiedy mroźna jesień nastanie i trawki szronu okryje pleśń, My ci jak dzisiaj na powitanie Znów pożegnalną zanucim pieśń. Tekst ze śpiewnika Ruszczyńskiego przytoczony w Przechadzkach Przyrodniczych ( Wśród lasów i pól ) wydanych przez Drukarnię M. Arcta w Warszawie w roku Odnalazł i nadesłał Jerzy Kamieński. ŹRÓDŁO: startych skrzydłach w unoszącym się w górę powietrzu to lot prawie za darmo, zaś każde uderzenie skrzydłem to kosztowny wydatek energii. Przed południem, zwłaszcza w słoneczne dni, powierzchnia ziemi rozgrzewa się, od niej nagrzewa się powietrze. A skoro jest ciepłe, unosi się w górę. W sprzyjających warunkach powstają szybko wiejące pionowo strugi silnego wiatru (kominy termiczne), w których krążąc bocian może wznieść się na wysokość wielu setek metrów nie wkładając w to żadnego wysiłku. Następnie, wciąż bez poruszania skrzydłami, szybuje posuwając się do przodu o około dziesięć metrów na każdy metr utraty wysokości. Natrafiwszy na kolejne miejsce gdzie powietrze unosi się, znowu nabiera wysokości. Tak może wędrować godzinami, ledwo kilka razy machnąwszy skrzydłami. Nad górzystymi i pustynnymi regionami Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu mocno rozgrzanego powietrza nie brakuje, więc podróż, choć dłuższa, jest bardzo oszczędna. Natomiast nad morzem trudno o wznoszące się prądy powietrzne, a jeśli nawet powstają mają zbyt małą energię, by przydać się bocianom. Nad wodami przeważają wiatry poziome, więc bociany musiałyby niemal bez przerwy machać skrzydłami. Jednak ich budowa zupełnie nie jest przystosowana do takiego sposobu latania. Dlatego wędrują nad lądem trwa to dłużej, ale jest bardzo tanie i bezpieczniejsze. Bociany ptaki, które nie mogą śpiewać Bocian biały prawie wcale nie odzywa się. W świecie ptaków należy pod tym względem do wyjątków. Jego krtań dolna narząd głosowy wszystkich ptaków jest tak uwsteczniona, że nie wytwarza dźwięków. Dlaczego bocian został tak pokrzywdzony przez los? Nie jest to krzywda, raczej oszczędność. Bocianowi przez większą część życia komunikacja głosowa zupełnie nie jest potrzebna. Żyje na otwartych terenach, jest duży i wyjątkowo kontrastowo ubarwiony, więc widać go z bardzo daleka do utrzymania kontaktu ze współplemieńcami i bliższymi krewnymi wystarczą sygnały wzrokowe. Jedynie na gnieździe zdarza się bocianowi coś powiedzieć. Dobrze wszystkim znana jest ceremonia witania się ptaków. Służy ona rozpoznawaniu się partnerów, wygaszaniu wzajemnej agresji i powstrzymywaniu odruchów obrony gniazda przed intruzem. Gdy jeden z nich stoi na gnieździe, a drugi przylatuje, odbywa się rytuał gestów głową, szyją i skrzydłami, któremu towarzyszy głośne, długie klekotanie dziobem. Przy tym bociany czasem wydają ciche dźwięki wytwarzane przez wypuszczanie powietrza z tchawicy. Najczęściej jest to krótki szumiący świst albo syk podobny do głośnego szeptu, rzadziej chrapliwe mruknięcie. Głośniej i dość często odzywają się pisklęta domagające się od rodziców karmienia ni to miauczą, ni syczą, świszczą i chrapliwie popiskują, zdarza się im także klekotać. TOMASZ COFTA ZDJĘCIA: SEBASTIAN SARNOWICZ 9

9 OBRAZKI Z PENTOWA BOCIANY W OBIEKTYWIE SEBASTIANA SARNOWICZA Bociany można obserwować w całej Polsce, jednak zdecydowanie najłatwiejsze jest to na Podlasiu, gdzie żyje ich najwięcej. Praktycznie w każdej wsi gniazduje nawet kilka par. Nietrudno jest więc je zobaczyć. Jednym z najlepszych do obserwacji bocianów białych miejsc jest bociania wioska Pentowo. Osadę tą trudno nazwać wsią, gdyż jest to odizolowany od świata nieduży dworek z kilkoma budynkami gospodarczymi. Żyją tu aż 23 pary bocianie. Duża ich część osiedliła się na połamanych przez burzę w 1998 roku drzewach. Dworek Pentowo nad Narwią, niedaleko Tykocina, w 2001 roku otrzymał tytuł Europejskiej Wsi Bocianiej. ŹRÓDŁO: 10