Nowe, duże zimowisko nocka orzęsionego Myo s emarginatus na Wyżynie Częstochowskiej

Transkrypt

1 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (1): 92 96, 2014 Nowe, duże zimowisko nocka orzęsionego Myo s emarginatus na Wyżynie Częstochowskiej A new, large hibernaculum of Geoffroy s bat Myo s emarginatus in the Częstochowa Upland MAURYCY IGNACZAK 1, ANNA KMIECIK 2, PAWEŁ KMIECIK 2, JAKUB NOWAK 3, TOMASZ POSTAWA 4 1 Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy Zduńska Wola, ul. Baczyńskiego 6/13 imoris@ksiezyc.pl 2 Osiedle Szkolne 4A/ Bystrzyca Kłodzka aniabartnik@autograf.pl, kmiecik_p@poczta.onet.pl 3 Centrum Informacji Chiropterologicznej, ISEZ PAN Kraków, ul. Sławkowska 17 Krakowski Klub Taternictwa Jaskiniowego Kraków, ul. Narzymskiego 5/1 kubaen@poczta.fm, kuba@kktj.pl 4 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN Kraków, ul. Sławkowska 17 tpostawa@gmail.com Słowa kluczowe: nietoperze, nocek orzęsiony, hibernacja, jaskinia, Wyżyna Częstochowska. Dnia 25 lutego 2012 roku przeprowadzono liczenia nietoperzy w trzech jaskiniach: Józefa, Rysia i Spełnionych Marzeń, usytuowanych około 1 km na zachód od miejscowości Rodaki (gmina Klucze, powiat olkuski). W Jaskini Józefa stwierdzono zimowanie 14 nocków orzęsionych Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806). Stanowisko to jest jednym z liczniejszych zimowisk tego gatunku w Polsce oraz jedynym obecnie znanym i tak licznym na Wyżynie Częstochowskiej. Nocek orzęsiony Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806) jest jednym z rzadziej obserwowanych krajowych gatunków nietoperzy. Jego zimowe stanowiska znane są z jaskiń i sztolni Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Sudetów oraz Karpat. Przez wymienione obszary przebiega północna granica zasięgu jego występowania (Furmankiewicz, Postawa 2004). W Polskiej czerwonej księdze zwierząt nocka orzęsionego zaliczono do gatunków silnie zagrożonych kategoria EN (Wołoszyn 2001), natomiast według Czerwonej Listy IUCN jest gatunkiem najmniejszej troski LC Least Concern (Hutson i in. 2008). Wymieniony jest również w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej jako gatunek wymagający tworzenia Specjalnych Obszarów Ochrony Natura 2000 (Dyrektywa 1992). 92

2 M. Ignaczak i in. Nowe zimowisko nocka orzęsionego na Wyżynie Częstochowskiej W makroregionach Sudety Wschodnie i Beskidy Zachodnie znajdują się dwie jaskinie stanowiące miejsca zimowania nocka orzęsionego: Jaskinia Niedźwiedzia i Jaskinia Oblica. Jaskinia Niedźwiedzia, położona na zboczach Stromej w Masywie Śnieżnika w Sudetach, jest największym opisanym zimowiskiem tego gatunku nietoperza w Polsce 25 osobników (Furmankiewicz i in. 2008). W Jaskini Oblica, ulokowanej pod szczytem Śmietarnika (Pasmo Policy) w Beskidzie Żywieckim, odnotowano 12 osobników nocka orzęsionego (Mleczek, Gubała 2007). Kolejne stanowiska licznego występowania nocka znane są z Wyżyny Krakowskiej: Jaskinia Racławicka we wsi Racławice (gmina Jerzmanowice-Przeginia) 23 osobniki i Jaskinia Nietoperzowa w Jerzmanowicach 15 osobników (Nowak, Grzywiński 2007). Według najnowszych danych w Jaskini Niedźwiedziej w roku 2011 stwierdzono rekordową liczbę 44 osobników (J. Furmankiewicz inf. ustna). Wzrost liczebności zanotowano również w Jaskini Racławickiej, gdzie w latach 2010 i 2012 zimowało 36 osobników, a w Jaskini Nietoperzowej w 2011 roku 20 osobników (Nowak, Grzywiński npbl.). W dniu 25 lutego 2012 roku przeprowadzono liczenia nietoperzy w trzech nowo odkrytych krasowych jaskiniach południowej części Wyżyny Częstochowskiej (mezoregion w obrębie makroregionu Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej należącej do prowincji Wyżyn Polskich). Największym zimowiskiem okazała się Jaskinia Józefa na wzniesieniu Las Góra w pobliżu wsi Rodaki. Jaskinia o długości 402 m i deniwelacji 41,7 m obfituje w liczne studnie, sale zawaliskowe, kominy i galerie. Znajdująca się w Jaskini Józefa studnia o 35- -metrowej głębokości jest jedną z najgłębszych tego typu form na Jurze. Na tym samym wzniesieniu są także dwie inne, częściowo tylko zbadane i opisane jaskinie. W odległości około 60 m na zachód od Jaskini Józefa znajduje się otwór Jaskini Rysia (570 m długości), a w odległości 120 m na zachód od Jaskini Józefa znajduje się otwór Jaskini Spełnionych Marzeń (200 m długości). Łącznie trzy jaskinie mają Ryc. 1. Nocki orzęsione Myo s emarginatus zimujące w Jaskini Józefa ( r., fot. M. Ignaczak) Fig. 1. Geoffroy s bats hiberna ng in Józefa cave (25 February, 2012; photo by M. Ignaczak) około 1 km długości. Otwory wszystkich trzech jaskiń zostały sztucznie odsłonięte. Jaskinię Józefa odkrył i wyeksplorował Adam Sanak. Prace eksploracyjne w pozostałych jaskiniach tego samego wzgórza prowadzi Jurajska Grupa Eksploracyjna (Sanak 2011). Podczas zimowego liczenia nietoperzy w Jaskini Józefa zanotowano 14 osobników nocka orzęsionego wiszących na ścianach, głównie w wysokich salach bądź studniach. Obserwowano dwie grupy po 2 osobniki (ryc. 1), pozostałe przebywały pojedynczo. W sąsiednich jaskiniach noc- 93

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Tab. 1. Wyniki liczeń przeprowadzonych roku w nowo odkrytych jaskiniach południowej części Wyżyny Częstochowskiej (UTM CA98) Table 1. Results of bat censuses on 25 February 2012 in new caves in the southern part of the Częstochowa Upland Gatunek Species Jaskinia Józefa Jaskinia Rysia Jaskinia Spełnionych Marzeń Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros 5 Nocek duży Myo s myo s Nocek Na erera Myo s na ereri Nocek orzęsiony Myo s emarginatus 14 Nocek rudy Myo s daubentonii 3 2 Myo s sp. 1 Gacek brunatny Plecotus auritus 1 1 Chiroptera indeterminata 2 2 Razem/Total ków orzęsionych nie stwierdzono, jednak warto podkreślić obecność 5 podkowców małych Rhinolophus hipposideros w Jaskini Rysia i 55 nocków dużych Myotis myotis we wszystkich trzech jaskiniach (tab. 1). Na początku marca 2013 roku liczba zimujących nocków orzęsionych w Jaskini Józefa była jeszcze wyższa 27 osobników (T. Postawa inf. ustna). Również te gatunki są umieszczone w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, a pierwszy z nich w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako zagrożony wymarciem (EN) (Głowaciński 2001). Dotychczasowe obserwacje zimowania nocków orzęsionych w jaskiniach Wyżyny Częstochowskiej były nieliczne. Dotyczą właściwie tylko trzech stwierdzeń z końca XX wieku: Jaskinia Koralowa (na górze Pustelnica w rez. Sokole Góry ; Olsztyn koło Częstochowy) pojedyncza obserwacja spoza okresu hibernacyjnego, wcześniej notowany w latach 50. XX wieku (Harmata, Trzaska 1958); Jaskinia Kryształowa (w miejscowości Ludwinów, gmina Niegowa, powiat myszkowski) pojedyncze stwierdzenie w 1998 roku, nigdy później nie notowany; Jaskinia Wiercica na szczycie wzgórza Ryc. 2. Rozmieszczenie zimowisk nietoperzy na Wyżynie Częstochowskiej; a stanowiska nocka orzęsionego: 1 Jaskinia Koralowa, 2 Jaskinia Wiercica, 3 Jaskinia Kryształowa, 4 jaskinie: Józefa, Rysia i Spełnionych Marzeń, A stanowisko w kościele w Sławkowie; b stanowiska innych gatunków nietoperzy; c obszary o wys m n.p.m., d obszary o wys m n.p.m. Fig. 2. Loca on of bats hibernacula in the Częstochowa Upland; a sites of Geoffroy s bat: 1 Koralowa Cave, 2 Wiercica Cave, 3 Kryształowa Cave, 4 Józefa Cave, Rysia Cave, Spełnionych Marzeń Cave, A site in church in the village of Sławkowo; b sites of other bat species; c areas situated at an al tude of m, d areas situated at an al tude of m Jelnica w miejscowości Ostrężnik (Trzebniów) (gmina Niegowa, powiat myszkowski, woj. śląskie), około 2 km na południowy zachód od Złotego Potoku pojedyncze stwierdzenie w 1998 roku, nigdy później nie notowany (Postawa, Zygmunt 2000). Nowo odkryte stanowisko jest obecnie jedynym znanym w tej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i jednocześnie tak licznym (ryc. 2). Zimowisko nocków orzęsionych w Jaskini Józefa znajduje się 13,5 km od niedawno odkrytej kolonii rozrodczej liczącej około 530 osobni- 94

4 M. Ignaczak i in. Nowe zimowisko nocka orzęsionego na Wyżynie Częstochowskiej ków w kościele w Sławkowie (Węgiel i in. 2010). Z jednej strony, nowe stanowiska nocków orzęsionych mogą świadczyć o coraz większej liczebności populacji, która mimo że osiąga kraniec północnego zasięgu, wygląda na silną i stałą. Obserwowany wzrost liczebności nocków orzęsionych może prowadzić do zasiedlania przez ten gatunek nowych terenów, co stwierdzono już w Czechach, gdzie nie tylko wzrosła liczebność na zimowiskach, lecz także zwiększył się zasięg gatunku (Benda, Hanàk 2003). Z drugiej strony, jego liczebność może być znacząco niedoszacowana. Przed otworami niektórych jaskiń w Beskidzie Niskim i Sądeckim notowana jest jesienna aktywność tego gatunku, przy braku zimowisk i nielicznych dotychczas stwierdzeniach letnich (Szkudlarek i in. 2008). Na Wyżynie Olkuskiej przez wiele lat odławiano i obrączkowano nocki orzęsione przed otworami jaskiń: Na Tomaszówkach Dolnych (Dolina Będkowska, na południowy zachód od Ojcowa), Nietoperzowej i Racławickiej, lecz ani zimowisk, ani kolonii rozrodczych zaobrączkowanych osobników nie udało się zlokalizować (J. Kohyt, T. Postawa npbl.). Podziękowania Dziękujemy wszystkim, którzy pomogli w liczeniu nietoperzy w nowo odkrytych jaskiniach, w szczególności: Ernestowi Bielakowi, Mariuszowi Janikowi, Markowi Pawełczykowi, Przemysławowi Szwedowi i Tomaszowi Walaszczykowi. PIŚMIENNICTWO Benda P., Hanàk V Současný stav rozšíření netopýra brvitého (Myotis emarginatus) v Čechách. Vespertilio 7: Dyrektywa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Furmankiewicz J., Hebda G., Furmankiewicz M., Klodek R., Jabłońska J., Jabłoński J., Mielcarek K., Duma K Nietoperze rezerwatu przyrody Jaskinia Niedźwiedzia w Masywie Śnieżnika (Sudety Wschodnie). Przyr. Sud., supl. 3: Furmankiewicz J., Postawa T Nocek orzęsiony Myotis emarginatus. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 6. Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Ministerstwo Środowiska. Warszawa: Głowaciński Z Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. Harmata W., Trzaska J Nowe stanowiska nietoperza nocka orzęsionego (Myotis emarginatus, Geoffroy) w południowej Polsce. Zesz. Nauk. UJ. Zoologica. 3: 19. Hutson A.M., Spitzenberger F., Aulagnier S., Nagy Z Myotis emarginatus. W: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version [ Mleczek T., Gubała W. J Jaskini Oblica nowe stanowisko nocka orzęsionego Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806) w polskich Karpatach. Studia Chiropterol. 5: Nowak J., Grzywiński W Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach na tle 20 lat badań. Prądnik 17: Postawa T., Zygmunt J Zmiany liczebności nietoperzy (Chiroptera) w jaskiniach Wyżyny Częstochowskiej w latach Studia Chiropterol. 1: Sachanowicz K Nietoperze Europy Centralnej i Bałkanów. Przewodnik fotograficzny. Nyctalus, Wrocław. Sanak A [ dostęp: r. Szkudlarek R., Węgiel A., Węgiel J., Paszkiewicz R., Mleczek T., Szatkowski B Nietoperze Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego. Nietoperze 9: Węgiel A., Węgiel J., Sachanowicz K., Wower A Największa w Polsce kolonia nocków orzęsionych na strychu zabytkowego kościoła w Sławkowie. Przyr. Górn. Śl. 61. Wołoszyn B.W Nocek orzęsiony. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa:

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (1): 92 96, 2014 Ignaczak M., Kmiecik A., Kmiecik P., Nowak J., Postawa T. A new, large hibernaculum of Geoffroy s bat Myo s emarginatus in the Częstochowa Upland The paper presents the results of the winter bat census from three newly discovered caves (Józefa Cave, Rysia Cave, Spełnionych Marzeń Cave) in the Kraków-Częstochowa Upland. Among hibernating individuals, 14 Geoffroy s bats Myotis emarginatus one of the rarest species in the Polish bat fauna were found. Hibernacula of this species are known from caves and mines of the Kraków-Częstochowa Upland, the Sudetes and the Carpathians. Niedźwiedzia Cave with 44 individuals (Furmankiewicz et al. 2008) is the biggest hibernacula in Poland. Geoffroy s bat was observed in large numbers also in Racławicka Cave, Nietoperzowa Cave and Oblica Cave (Nowak, Grzywiński 2007; Mleczek, Gubała 2007). A total of 14 individuals of Geoffroy s bat were noted during the census on the 25 th of February 2012 in Józefa Cave. Species were not observed near Rysia Cave and Spełnionych Marzeń Cave (Table 1). Józefa Cave is situated 13.5 km from the nursery colony (about 530 individuals) in the church in Sławków (Węgiel et al. 2010). The new sites of Geoffroy s bat may prove that the population of this species is stable throughout the northern limit range. The increased number of Geoffroy s bats may force the species to migrate to new areas. Such a phenomenon was already observed in the Czech Republic (Sachanowicz 2010). This newly discovered location is currently the only known and the largest wintering location of the aforementioned species in this part of the Częstochowa Upland. 96