Opinia środowiskowa dotycząca planowanej budowy farmy wiatrowej w. gminie Osiek Jasielski.

Transkrypt

1 PARUS PRACOWNIA EKSPERTYZ ŚRODOWISKOWYCH ul. Heweliusza3/ Poznań NIP: REGON: Tel Opinia środowiskowa dotycząca planowanej budowy farmy wiatrowej w gminie Osiek Jasielski. Wykonany dla: Stowarzyszenia na Rzecz Praworządności i Ochrony Środowiska Łysa Góra 163 Wykonawca Data i podpis PARUS Pracownia Ekspertyz Środowiskowych Samuel Odrzykoski Poznań

2 1. Wstęp Na zlecenie Stowarzyszenia na Rzecz Praworządności i Ochrony Środowiska z siedzibą w Łysej Górze 163, firma PARUS Pracownia Ekspertyz Środowiskowych, wykonała analizę zgodności lokalizacji farmy wiatrowej Osiek na środowisko naturalne w obrębie gminy Osiek Jasielski. Na tym obszarze ma powstać 10 turbin zlokalizowanych pomiędzy miejscowościami Osiek Jasielski i Czekaj oraz niedaleko Pielgrzymki (Mapa 1) Mapa 1. Rozmieszczenie turbin na terenie gminy Osiek (geoserwis.gdos.gov.pl). Opinia ma na celu przedstawienie prawdopodobnego negatywnego oddziaływania turbin wiatrowych na obszary Natura 2000 oraz inne obszary chronione. Analiza została przeprowadzona zgodnie z danymi literaturowymi oraz zgodnie z wiedzą chiropterologiczną. 2. Ochrona nietoperzy W Polsce występuje 25 gatunków nietoperzy, objętych ochroną ścisłą na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z dnia 28 września 2004 r. (Dziennik Ustaw Nr 220, Poz. 2237). Ponadto gatunki takie jak: podkowiec mały Rhinolophus hipposideros, podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinym, nocek Bechsteina Myotis bechsteinii, nocek łydkowłosy Myotis dasycneme, mroczek pozłocisty Eptesicus nilsonii, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus, borowiaczek Nyctalus leiseri, mopek Barbastella barbastellus, są wpisane do Polskiej księgi zwierząt zagrożonych wyginięciem (Głowaciński 2002)

3 Poza tym wszystkie nietoperze w Polsce są objęte ochroną ścisłą na podstawie Aneksu II i III Konwencji Berneńskiej, Aneksu II Konwencji o Ochronie Wędrownych Gatunków Dzikich Zwierząt (Konwencja Bońska) oraz Porozumienia o Ochronie Nietoperzy w Europie ( Agreement on the Conservaton of Bats in Europe, EUROBATS), będącym porozumieniem zawartym na podstawie Konwencji Bońskiej oraz Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w Sprawie Ochrony Siedlisk Naturalnych oraz Dzikiej Fauny i Flory zwanej Dyrektywą Siedliskową. W myśl załącznika II Dyrektywy Siedliskowej gatunki takie jak: podkowiec mały Rhinolophus hipposideros, podkowiec duży Rhinolophus ferrumequiny, nocek duży Myotis myotis, nocek orzęsiony Myotis emarginatus, nocek łydkowłosy Myotis dasycneme oraz moper Barbastella barbastellus są objęte specjalną ochroną. Obecność zgrupowań tych nietoperzy, kwalifikuje ten teren do utworzenia obszaru Natura W 2006 roku Porozumienie o Ochronie Populacji Europejskich Nietoperzy EUROBATS którego stronami są wszystkie państwa europejskie w tym Polska, przyjęło rezolucję 5.6 Wind Turbines and Bat Populations. Przedstawia ona problemy i zagrożenia płynące ze strony turbin wiatrowych. Poza tym podkreśla konieczność wykonania prawidłowych monitoringów przedrealizacyjnych wchodzących w skład raportów oddziaływania na środowisko. Procedura sporządzanie raportu OOŚ powinna być zgodna z prawem krajowym i dyrektywą Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny wpływu wywieranego przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko. O tym które elektrownie wiatrowe podlegają sporządzeniu raportu OOŚ decyduje rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 roku w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Na terenie województwa podkarpackiego stwierdzono występowanie 19 gatunków nietoperzy, w tym 8 gatunków wysokiego ryzyka, które są podstawą do tworzenia obszarów Natura 2000 w Polsce. Gatunek nietoperza Status według Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt Status według Dyrektywy siedliskowej Występowanie w województwie podkarpackim Zagrożenie śmiertelnością ze strony turbin wiatrowych Nocek duży LRnt Pewne Niski (+) Nocek Natterera LR1c Pewne Bardzo niski Nocek łydkowłosy * EN VU Pewne Niski (+) Nocek Bechsteina * NT VU Pewne Bardzo niski Nocek wąsatek LR1c Pewne Niski (+)

4 Nocek Brandta LR1c Pewne Niski (+) Nocek rudy LR1c Pewne Niski (+) Nocek orzęsiony* EN Pewne Bardzo niski Nocek alcatoe Mroczek posrebrzany * LC LR1c Mroczek pozłocisty * NT LR1c Mało prawdopodobne Wysoce prawdopodobne Wysoce prawdopodobne Bardzo niski Bardzo wysoki (+ ++) Umiarkowany (+ +) Mroczek późny LR1c Pewne Umiarkowany (+ +) Karlik malutki LR1c Pewne Wysoki (+++) Karlik drobny LR1c Pewne Wysoki (+++) Karlik średni Mało prawdopodobne Wysoki (+++) Karlik większy LR1c Pewne Bardzo wysoki (+ ++) Borowiec olbrzymi* Mało prawdopodobne Bardzo wysoki (+ ++) Borowiec wielki * VU LR1c Pewne Borowiaczek * VU LRnt Pewne Bardzo wysoki (+ ++) Bardzo wysoki (+ ++) Gatunek nietoperza Status według Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt Status według Dyrektywy siedliskowej Występowanie w województwie podkarpackim Zagrożenie śmiertelnością ze strony turbin wiatrowych Gacek brunatny LR1c Pewne Bardzo niski Gacek szary LR1c Pewne Bardzo niski Mopek * DD VU Pewne Niski (+) Podkowiec mały* EN Pewne Bardzo niski Podkowiec duży* LC Mało prawdopodobne Bardzo niski (+) Tabela 1. Lista gatunków możliwych do stwierdzenia (Sachanowicz i wsp. 2005) i stwierdzonych (monitoring letni i zimowy) w rejonie województwa podkarpackiego

5 oraz stopień ich zagrożenia śmiertelnością ze strony turbin wiatrowych (Rydell i wsp. 2010, Rodrigues 2011). (*) - gatunki o podwyższonym statusie ochronnym. EN zagrożony, VU narażony, NT bliski zagrożenia, DD niedostateczne dane, LC najmniejszej troski, zanotowana śmiertelność w Europie (+) pojedyncze rekordy, (++) regularne rekordy, (+++) bardzo liczne rekordy 3. Obszary chronione zlokalizowane w pobliżu planowanej inwestycji wiatrowej. 3.1 Wisłoka z dopływami PLH Odległość obszaru Natura 2000 od najbliższych turbin wynosi około 600 metrów. 3.2 Ostoja Magurska PLH Odległość planowanej inwestycji wiatrowej od obszaru Natura 2000 wynosi około 4300 metrów. 3.3 Bednarka PLH Odległość planowanej inwestycji wiatrowej od obszaru Natura 2000 wynosi około 7000 metró 3.4 Kościół w Skalniku PLH Odległość planowanej inwestycji wiatrowej od obszaru Natura 2000 wynosi około 5000 metrów. 3.5 Beskid Niski PLB Odległość planowanej inwestycji wiatrowej od obszaru Natura 2000 wynosi około 3500 metrów. 3.6 Łysa Góra PLH Odległość planowanej inwestycji wiatrowej od obszaru Natura 2000 wynosi około 3500 metrów. 3.7 Magurski Park Narodowy Pod względem geograficznym Magurski Park Narodowy objął swoimi granicami centralną - reprezentatywną część Beskidu Niskiego największego mezoregionu polskich Karpat. Zajmuje powierzchnie 199,6 km 2. Obejmuje centralną część Beskidu Niskiego o krajobrazie typowym dla tego pasma górskiego. Główna część parku stanowi długi i ciekawie ukształtowany masyw Magury Wątkowskiej ze szczytem na Wątkowej (847 mm n.p.m), wznoszący się około 480 metrów nad przylegającym od północy obniżeniem Dołów Jasielsko-Sanockich. Główną rzeka parku jest Wisłoka. W szacie roślinnej dominują zbiorowiska leśne, które zajmują około 93% powierzchni. Najbardziej rozpowszechniona jest buczyna karpacka Dentario glandulosae-fegetum. Zbiorowiska nieleśne są reprezentowane przez łąki i pastwiska położone w południowej części. W latach na terenie parku prowadzone były badania składu gatunkowego nietoperzy. Obejmowały one sezony letnie i zimowe. W trakcie kontroli stwierdzono obecność 9 gatunków nietoperzy: podkowca małego Rhinolophus hipposideros, nocka dużego Myotis myotis, nocka wąsatka Myotis mystacinus, nocka rudego Myotis daubentonii, mroczka

6 pozłocistego Eptesicus nilssonii, mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus, borowca wielkiego Nyctalus noctula, gacka brunatnego Plecotus auritus i mopka Barbastella barbastellus. (Grzywiński W. 2003). Odległość planowanej inwestycji wiatrowej od obszaru Natura 2000 wynosi około 3500 metrów. Mapa 10. Położenie obszaru Natura 2000 względem planowanej inwestycji wiatrowej (czerwone oznaczenie powierzchni) (geoserwis.gdos.gov.pl) 3.8 Rezerwat Kornuty Odległość planowanej inwestycji wiatrowej od obszaru Natura 2000 wynosi około metrów. 4. Wpływ planowanej inwestycji wiatrowej na obszary chronione Najbliżej planowanych turbin wiatrowych jest położony obszar Natura 2000 Wisłoka z dopływami. Jest to obszar siedliskowy, którego przedmiotem ochrony są głównie ryby, ssaki i rośliny związane z rzeką. Przedmiotem ochrony nie są nietoperze. Jednak trzeba wziąć pod uwagę to, że wszystkie ciągi komunikacyjne, w tym rzeki stanowią ważny korytarz migracyjny dla nietoperzy. Bez dokładnych badań chiropterofauny nie będzie wiadomo, czy planowana inwestycja wiatrowa nie zaburzy ciągu komunikacyjnego na rzece Wisłoka. Najbliżej, czyli w odległości od metrów od rzeki maja być zlokalizowane trzy turbiny zaznaczone na poniższej mapie. Wisłoka płynie przy obszarze Natura 2000 Kościół w Skalniku, w którym znajduje się kolonia nocka dużego Myotis myotis. Nocki duże pokonują podczas migracji trasę od km. Jeżeli do tych celów wykorzystują rzekę, to trzy najbliżej położone turbiny mogą stanowić dla nich barierę.

7 Mapa 12. Położenie trzech turbin (czerwone oznaczenie) mogących zaburzyć szlak komunikacyjny na rzece Wisłoka. (geoserwis.gdos.gov.pl) Do otuliny Magurskiego Parku Narodowego, od najbliżej położonej turbiny wiatrowej jest około 900 metrów. Chiropterofauna parku jest bardzo dobrze poznana. Największym i najważniejszym zimowiskiem w okolicy jest jaskinia Mroczna w Rezerwacie Kornuty (odległośc około 10 km). Przez miejscowość Pielgrzymka przepływa niewielka rzeczka Pachniączka będąca dopływem Kłopotnicy a później Wisłoka. Źródła rzeczki znajdziemy w lasach parku narodowego. Brakuje informacji o prawdopodobnym wykorzystywaniu Pachniączki, jako szlaku komunikacyjnego między lasem a większą rzeką Wisłoka. Nie można wykluczyć, że stanowi ona ważne miejsce migracji nietoperzy na tym obszarze. Jedna z turbin, mająca stanąć najbliżej Pielgrzymki, może stanowić barierę dla osobników lecących do rzeki Wisłoka.

8 Mapa 13. Położenie turbiny (czerwone oznaczenie)mogącej zaburzyć szlak komunikacyjny na rzeczce Pachniączce. (geoserwis.gdos.gov.pl) 4.1 Wpływ planowanej inwestycji wiatrowej na poszczególne gatunki nietoperzy. Nocek duży Myotis myotis jest największym krajowym nietoperzem. Jest gatunkiem wymienionym w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, będącej podstawą tworzenia obszarów Natura Według czerwonej listy IUCN, w skali europejskiej posiada status Lr: nt, czyli niższego ryzyka, bliskie zagrożeniu. Nocek duży lata dość wolno i nisko nad ziemią do około 10 metrów. Wykorzystują żerowiska odległe o 1,5-25 km od swoich kryjówek dziennych. Nocek duży żeruje przeważnie w lasach i na ich obrzeżach, w parkach, sadach lub na terenach będących mozaiką obszarów leśnych i rolniczych. Odbywa sezonowe krótkie i średniodystansowe wędrówki (od km) między schronieniami letnimi a zimowymi (Sachanowicz, 2005). Od jakiegoś czasu liczba nocków dużych zaczyna się zmniejszać. Skutkiem wahań liczebności są nieprawidłowe remonty budynków i zmniejszenie liczby odpowiednich i ciepłych strychów. Głównym zagrożeniem dla nocków dużych spowodowanych posadowieniem turbin wiatrowych może być utrata miejsc żerowania oraz szlaków komunikacyjnych pomiędzy kryjówkami letnimi a żerowiskami i miejscami hibernacji zimowej. Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros ( Gatunek wpisany na Czerwona Listę UE w kategorii VU (gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie) a w Polsce do kategorii EN (gatunek bardzo wysokiego ryżyka, silnie zagrożony wyginięciem). Poza tym wymieniony w Załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej będącej podstawą utworzenia obszarów Natura Głównym zagrożeniem

9 dla podkowca małego jest ubywanie kryjówek wykorzystywanych przez kolonie rozrodcze, niepokojenie nietoperzy w zimowiskach oraz zmiany i fragmentacja żerowisk. Dużym problemem w wykrywaniu aktywności podkowców w terenie jest mały zasięg emisji ultradźwięków, będące często niesłyszalne przez detektor z odległości większej niż 5 metrów. Często są niesłyszalne jeśli mikrofon nie jest ustawiony bezpośrednio na lecącego nietoperza (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Dlatego podczas monitoringu przedrealizacyjnego, w trakcie nagrań detektorowych, aktywność tego gatunku może zostać nie stwierdzona przez niski zasięg echolokacyjny. Dlatego należy wykluczyć wszystkie planowane lokalizacje turbin wiatrowych mogących znajdować się w promieniu 5 km od stwierdzonej kolonii rozrodczej nietoperzy. 5. Konieczność przeprowadzenia monitoringu przedrealizacyjnego Wszystkie opinie i raporty dotyczące farmy wiatrowej Osiek, zostały przedstawione w roku 2007, czyli przed pojawieniem się Tymczasowych wytycznych dotyczących oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze. Zgodnie z art.33 ust. 3 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Projekty planów i projekty zmian do przyjętych planów oraz planowanie przedsięwzięcia, które nie są bezpośrednio związane z ochroną obszarów Natura 2000 lub obszarów, o których mowa w ust. 2, lub nie wynikają z tej ochrony, a które mogą na te obszary znacząco oddziaływać, wymagają przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r-prawo ochrony środowiska. Na skutek niewielkich odległości, pomiędzy planowanymi turbinami wiatrowymi a obszarami Natura 2000 istnieje konieczność przeprowadzenia monitoringu sprawdzającego wpływ inwestycji na gatunki zwierząt, stanowiących przedmiot ochrony Natura 2000, w tym przypadku nietoperzy. Ponieważ na obszarach chronionych, stwierdzono obecność gatunków zagrożonych wyginięciem w skali europejskiej, należy przeprowadzić pełen monitoring przedrealizacyjny wpływu elektrowni wiatrowej na poszczególne nietoperze. Nagrania oraz analiza danych powinny zostać przeprowadzone zgodnie z Tymczasowymi wytycznymi dotyczącymi oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze (wersja II, grudzień 2009) Na terenie planowanej inwestycji wiatrowej istnieje kilka prawdopodobnych miejsc przemieszczania się nietoperzy, które trzeba koniecznie sprawdzić podczas pełnego monitoringu (Mapa 14)

10 Mapa 14. Prawdopodobne szlaki przemieszczania się nietoperzy na obszarze planowanej farmy wiatrowej. (geoserwis.gdos.gov.pl) Należy sprawdzić w jakim stopniu nietoperze wykorzystują rzekę Wisłokę, jako miejsce migracji. Koniecznie trzeba zbadać, w jakiej odległości od rzeki nietoperze żerują i czy trzy najbliższe turbiny nie będą stanowić dla nich zagrożenia. Ważnym ciągiem komunikacyjnym może być rzeczka Pachniączka. Ponieważ nie było przeprowadzonego monitoringu przedrealizacyjnego, nie wiemy czy osobniki wykorzystują ją jako szlak komunikacyjny i czy turbina najbliżej Pielgrzymki nie będzie zagrażać populacji. Turbiny najbliżej Zawadki Osieckiej, maja być zlokalizowanie na terenie wilgotnym, wzdłuż kanałów melioracyjnych. Konieczne jest przeprowadzenie nasłuchów w celu sprawdzenia czy nietoperze przemieszczają się kanałami na miejsce żerowania. Ponadto nie ma żadnych danych literaturowych dotyczących aktywność osobników na terenie gminy Osiek Jasielski. Na terenie gminy znajduje się kilka cerkwi mogących stanowić schronienie dla podkowców małych i nocków dużych, gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, zagrożonych wyginięciem.

11 6. Wnioski Elektrownie wiatrowe mogą stanowić zagrożenie dla populacji nietoperzy na poziomie regionalnym, ogólnokrajowym a nawet międzynarodowym. Tego typu inwestycje mogą negatywnie oddziaływać na nietoperze na poszczególnych etapach inwestycji. Podczas budowy turbin wiatrowych może dojść do utraty żerowisk poprzez wycinkę drzew, zaburzanie korytarzy i tras przelotów. Hałas emitowany przez sprzęt budowlany może odstraszać nietoperze. Badania pokazały (Bach 2001) (Brinkmann 2006), że turbiny wiatrowe mogą odstraszać nietoperze, ograniczać ich miejsce żerowania a nawet powodować efekt bariery na większym obszarze. Najwięcej kolizji notuje się w okresie wiosennych tras przelotowych i w okresie jesiennych wędrówek. Poza tym zauważono, że duża liczba martwych nietoperzy, znalezionych pod turbinami wiatrowymi, nie zginęła z powodu uderzenia łopaty, ale w skutek podciśnienia wytwarzanego przy rotorze. O efekcie barotraumy pisał Baerwald (2008). Osobniki odnalezione pod turbinami nie posiadały żadnych uszkodzeń mechanicznych na ciele. Po przeprowadzeniu sekcji, okazało się że osobniki miały popękane pęcherzyki płucne w skutek dużych wahań ciśnienia powietrza. Ponadto wokół gondoli mogą gromadzić się owady, przyciągane ciepłem emitowanym przez wirnik oraz światłem gondoli. Zaobserwowano, że niektóre nietoperze wykorzystują to jako okazję do żerowania, ulegając w ten sposób kolizji. Inwestorzy powinni rozważyć umiejscowienie elektrowni wiatrowych poza wąskimi trasami wędrówki nietoperzy oraz miejscami koncentracji na żerowanie, rozród i odpoczynek. Wokół ważnych schronień o znaczeniu narodowym i regionalnym można utworzyć strefy buforowe. Należy uwzględnić obecność środowisk, które mogą być wykorzystanie przez nietoperze, na przykład lasów, terenów podmokłych i pasów zakrzaczeń, oraz cech siedliska takich jak występowanie pojedynczych drzew, zbiorników wodnych i cieków wodnych. Ich obecność zwiększy prawdopodobieństwo żerowania nietoperzy na danym obszarze. Środowiska otwarte są mniej istotne dla żerowania, ale mogą stanowić trasy przemieszczania się bądź wędrówki (Rodrigues, Bach. 2008). Planowana inwestycja wiatrowa w gminie Osiek ma obejmować budowę dziesięciu turbin wiatrowych. Ponieważ nie został przeprowadzony żaden monitoring, trudno oceniać skalę aktywności nietoperzy na tym obszarze. Tymczasowe wytyczne dotyczące oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze dokładnie wytyczają dozwoloną granicę turbin wiatrowych. Należy stawiać turbiny 200 metrów od granic lasów i niebędących lasem skupień drzew o powierzchni 0,1 ha lub większej oraz na obszarach Natura 2000 chroniących nietoperze lub w ich sąsiedztwie w odległości nie mniejszej niż 1

12 km od znanych kolonii rozrodczych i zimowisk nietoperzy z gatunków będących przedmiotem ochrony na danym obszarze. Kosztowna inwestycja, jak posadowienie turbin wiatrowych nie jest inwestycją na parę lat, lecz zdecydowanie na dłuższy okres czasu. Po posadowieniu turbin wiatrowych, podczas przeprowadzania monitoringu porealizacyjnego, może się okazać, że nietoperze aktywnie wykorzystują ten obszar. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 14 kwietnia 204 roku, art. 52 mówi, że w stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być wprowadzone następujące zakazy: niszczenia ich siedlisk i ostoi oraz umyślnego płoszenia i niepokojenia. Jeżeli w cerkwiach niedaleko turbin wiatrowych są zlokalizowane kolonie rozrodcze nietoperzy lub jeżeli obszar ten jest wykorzystywany jako miejsce żerowania czy migracji, może dojść do odstraszania nietoperzy przez pracujące turbiny. Na podstawie art. 127 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody, kto narusza zakazy obowiązujące w stosunku do roślin, zwierząt lub grzybów objętych ochroną gatunkową, podlega karze aresztu albo grzywny. Art. 128 mówi, że w razie ukarania za wykroczenie określone w art. 127 sąd może orzec przepadek przedmiotów służących do popełnienia wykroczenia lub przestępstwa oraz obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, a jeśli obowiązek taki nie byłby wykonalny - nawiązkę do wysokości złotych na rzecz organizacji społecznej działającej w zakresie ochrony przyrody lub właściwego, ze względu na miejsce popełnienia wykroczenia lub przestępstwa, wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Źródła danych Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. (tekst jednolity Dz.U. z 2008r. Nr 25, poz.150). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. (tekst pierwotny Dz.U. z 2004r. Nr 92, poz.880). Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. (tekst pierwotny Dz.U nr 199 poz. 1227). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. (Dz. U. Nr 168, poz. 1764). Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie, podpisane w Londynie dnia 4 grudnia 1991 r. (Dz. U. nr 96 poz.1112 z dnia 3 grudnia 1999 r.)

13 Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.U. L 206 z , str. 7) Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko Baerwald E.F., D Amours G.H., Klug B.J., Barclay R.M.R Barotrauma is a significant cayse of bat fatalities at wind turbines. Current Biology Vol. 18, 16: Brinkmann R Survey of possible operational impacts on bats by wind facilities in Southern Germany. Administrative district of Freiburg Department 56 Conservation and Landscape Mangement. Gundelfingen, Germany. Dietz C., von Helversen O.,Nill D Nietoperze Europy. Wydawnictwo Multico Warszawa. Durr T Fledermause als Opfer von Windkraftanlagen in Deutschland. Nyctalus,8(2): Głowaciński Z Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Grzywiński W Chiropterofauna Magurskiego Parku Narodowego. Nietoperze IV,2 Piksa K.,Gubała W Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej (Rezerwat Kornety, Beskid Niski). Roczniki Bieszczadzkie 2012 (20), str Rodrigues L., Bach L., Doubourg-Savage M., Goodwin J., Harbusch C Guidelines for consideration of bats in wind farm projects. EUROBATS, Publication Series No. 3 (English version). EUROBATS Secretariat, Bonn, Germany ss: 51. Sachanowicz K. & Ciechanowski M Nietoperze Polski. Wydawnictwo Multico Warszawa. Węgiel A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R Nietoperze Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego letnie schronienia w budynkach. Nietoperze II,1. natura2000.gdos.gov.pl/ geoportal.gov.pl