ZMIANY ORGANIZACJI PRZESTRZENNEJ DWÓCH WYBRANYCH WSI OPOLSZCZYZNY W CZASIE XIX I XX WIEKU

Transkrypt

1 Tom 9 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec Maksymilian SOLARSKI Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec ZMIANY ORGANIZACJI PRZESTRZENNEJ DWÓCH WYBRANYCH WSI OPOLSZCZYZNY W CZASIE XIX I XX WIEKU WSTĘP Struktura osadnictwa wiejskiego w Polsce uformowana została pod wpływem dwóch głównych czynników, do których zaliczyć należy warunki środowiska przyrodniczego oraz procesy zachodzące w gospodarce rolnej. Na zróżnicowanie układu przestrzennego wsi polskiej, wpływ miała również w znacznej mierze przeszłość historyczna kraju (Bański, 2006). W każdym okresie historycznym powstawały w związku z daną funkcją wsi i strukturą społeczno-gospodarczą jej mieszkańców, odmienne układy przestrzenne. Współczesny krajobraz rolniczy jest zatem wynikiem wielowiekowej ewolucji, w czasie której zmieniał się wygląd i kształt siedlisk oraz układ pól (Szulc, 1982, 1995; Tkocz, 1998). Obecny system osadnictwa wiejskiego w naszym kraju jest więc skomplikowany, daleki od jednorodności i spójności przestrzenno-funkcjonalnej (Bański, 2006). W artykule poruszono problemy związane ze zmianami organizacji przestrzennej dwóch wybranych osiedli wiejskich Opolszczyzny. Do badań wybrano wsie położone w różnych częściach regionu (rys. 1) i reprezentujące określone typy struktury funkcjonalnej. Jedną z nich jest wieś elementarna Kromołów, której geneza sięga czasów średniowiecza. Drugą natomiast jest wieś Siołkowice Nowe, która pochodzi z czasów kolonizacji fryderycjańskiej (przełom XVIII i XIX wieku). Określono zmiany jakie miały miejsce w czasie ostatnich dwustu lat. Głównym powodem wyznaczenia przez autora takiej cezury czasowej, jest dostępność materiałów kartograficznych obejmujących teren badań. Na początku XIX wieku w związku z przeprowadzanym w zaborze pruskim uwłaszczaniem chłopów, sporządzono dla wielu wsi szczegółowe plany gruntów. Na ich podstawie prześledzono zmiany układu działek w wybranych wsiach. Zmiany organizacji pozostałych elementów przestrzeni określono na podstawie map topograficznych w podziałce 1: Podjęto próbę wykazania, iż geneza oraz struktura funkcjonalna wsi miały wpływ na zmiany poszczególnych elementów jej organizacji przestrzennej. CELE I METODY BADAŃ Główna teza poniższej pracy zawiera się w stwierdzeniu, iż organizacja przestrzenna wsi podlega zmianom w czasie pod wpływem określonych czynników.

2 Celem badań było porównanie zmian organizacji przestrzennej wsi o różnej genezie i strukturze funkcjonalnej. Podjęto próbę określenia kierunków zmian, czasu w których owe zmiany zachodziły oraz czynników determinujących je. Realizację celu badań umożliwi uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: Które elementy organizacji przestrzennej wsi podlegały największym zmianom, które natomiast wykazywały się niezmiennością? Jakie były kierunki zmian poszczególnych elementów organizacji przestrzennej wsi? Czy w badanych przypadkach wpływ na zmiany organizacji przestrzennej miały te same czynniki? Do analizy zmian organizacji przestrzennej wsi użyto map topograficznych w skali 1: obejmujących cztery kroki czasowe: początek XIX wieku mapy Urmeßtischblätter, koniec XIX i początek XX wieku mapy Meßtischblätter, koniec XX wieku mapy topograficzne wydane przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Mapy pruskie skalibrowane zostały w oprogramowaniu MapInfo 7.0 do współczesnego układu współrzędnych (układ 65) za pomocą 10 punktów reperowych. Po ich zwektoryzowaniu poddano analizie zmiany: powierzchni oraz granic wsi, siedliska, układu dróg oraz układu pól. DYNAMIKA ZMIAN ORGANIZACJI PRZESTRZENNEJ WSI KROMOŁÓW Kromołów położony jest w południowo-wschodniej części Opolszczyzny, w powiecie krapkowickim, gminie Walce (rys. 1). Wieś ta jest jedną z najstarszych osad regionu, gdyż pierwsza wzmianka o niej pochodzi już z 1197 roku. Lokowana była na prawie polskim, jednakże na początku XIV w. (1312 r.) przeszła także lokację na prawie niemieckim (Szulc, 1968). Kromołów zaliczany jest do wsi dużych, powyżej 500 mieszkańców (Bański, 2006), bowiem pod koniec XX wieku zamieszkiwało we wsi 540 osób. Biorąc pod uwagę strukturę funkcjonalną należy zaliczyć wieś do rolniczych, gdyż prawie połowa mieszkańców (47%) była w tym czasie zatrudniona w rolnictwie. Natomiast pod względem morfologicznym, Kromołów jest wsią nieregularną: wielodrożnicą z równoległobocznym układem sieci dróg i pasmowym układem pól (Stelmach i in., 1990). W pierwszej połowie XIX wieku przeprowadzono w zaborze pruskim uwłaszczenie chłopów. Równocześnie dokonywano komasacji nadmiernie rozdrobnionych gruntów. Akcja komasacyjna zakończyła się w roku Szachownicowy układ pół pozostał tylko na Śląsku, gdzie intensyfikacja scaleń nastąpiła dopiero w latach Wówczas Komisja Generalna we Wrocławiu, odpowiedzialna za zmianę układu gruntów wsi, skomasowała na Opolszczyźnie około 21 tys. ha. Wśród wsi, w których zmieniono wówczas układ działek znalazł się Kromołów. Na przeprowadzanie komasacji złożyły się trzy przyczyny: wadliwe ukształtowanie rozłogu pól (szachownica niewłaściwa), które wpływało na małą efektywność prac; konieczność zmniejszenia strat czasu na dojazdy do oddalonych od siebie działek; likwidacja wspólnego pastwiska.

3 Rys. 1. Lokalizacja badanych wsi: 1 badane wsie, 2 granica województwa, 3 granice powiatów. Fig. 1. Location of researched villages: 1 researched villages, 2 border of voivodeship, 3 borders of administrative districts. W wyniku przeprowadzonej w latach akcji regulacyjnej, nastąpiła we wsi komasacja wieloniwowego układu pól. Z ogólnej powierzchni wsi, która wówczas wynosiła 425,1 ha, w komasacji uczestniczyło 385,2 ha bez łąk, siedliska i przysiółka Kolonia Czerniów. W całej wsi przed regulacją było 772 działki, o średniej wielkości 0,54 ha. Zabiegi komasacyjne polegały na scaleniu własności poszczególnych gospodarzy i utworzeniu nowych gospodarstw z małoblokowym układem pól. Rozłóg wsi po scaleniu gospodarstw określany jest jako krótkopasmowy regularny szachownicy koniecznej. Po komasacji nastąpił spadek ogólnej liczby działek, wzrosła natomiast średnia ich wielkość do 0,72 ha, zmieniło się także ukształtowanie działek (Tkocz, 1971). W wyniku zmiany układu działek we wsi stopniowo zwiększała się długość dróg. W czasie XIX wieku wzrosła o 6,5 km oraz o następne 7,7 km na przełomie XIX i XX wieku. Pod koniec XIX wieku utwardzono drogi w siedlisku oraz drogę dojazdową do wsi od strony północnej, łącznie 2,1 km. W XX wieku zanotowano jedynie niewielką zmianę długości dróg (0,9 km), znacznie wzrósł natomiast odsetek dróg o nawierzchni utwardzonej (z 11,5% pod koniec XIX wieku do 26,2% pod koniec XX wieku) (tab. 1, rys. 2).

4 Tabela 1. Zmiany organizacji wybranych elementów przestrzennych wsi Kromołów w XIX i XX wieku. Table 1. Changes of organisations of chosen spatial elements of Kromołów in 19th and 20th century. Wyszczególnienie Okres Początek XIX w. Koniec XIX w. Początek XX w. Koniec XX w. Powierzchnia wsi w ha 392,6 417,6 425,1 425,1 Powierzchnia siedliska w ha 10,8 16,4 20,2 20,3 Długość dróg w km (w tym utwardzonych) 12,2 18,2 (2,1) 25,1 (4,2) 26,0 (6,8) Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów kartograficznych (Urmeßtischblatt, 1825; Meßtischblatt, 1884, 1944; Mapa topograficzna, 1990). Powierzchnia wsi podczas badanego okresu nie podlegała większym zmianom (tab. 1). W trakcie badanych 200 lat zwiększyła się zaledwie o 32,5 ha, a więc o około 8%. Największy wzrost, spowodowany zmodyfikowaniem granic, zanotowano w XIX wieku (25 ha). Kolejny wzrost nastąpił na przełomie XIX i XX wieku (7,5 ha), kiedy to przyłączono do wsi łąki położone na wschodzie oraz zajęto pod zabudowę niewielki obszar w północnej części. W konsekwencji rozwoju przestrzennego zmienił się przebieg granicy północnej i wschodniej. Natomiast w XX wieku powierzchnia wsi oraz przebieg granic pozostawały bez zmian. Większe zmiany odnotowano w przypadku siedliska. Powierzchnia zajmowana przez obszar zabudowany wzrosła z 10,8 ha na początku XIX wieku do 16,4 ha pod koniec tego wieku. Zwiększyła się więc o około 52% (5,6 ha). Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił dalszy rozwój przestrzenny obszarów zabudowanych, a zajmowana przez siedlisko powierzchnia zwiększyła się do 20,2 ha. Miało to niewątpliwie związek ze wzrostem liczby ludności i koniecznością przeznaczania pod siedlisko nowych terenów. W drugiej połowie XX wieku powierzchnia zajmowana przez siedlisko zmieniła się nieznacznie, o 0,1 ha (tab. 1; rys. 2). DYNAMIKA ZMIAN ORGANIZACJI PRZESTRZENNEJ WSI SIOŁKOWICE NOWE Siołkowice Nowe położone są w północnej części województwa opolskiego, w powiecie opolskim, w gminie Popielów (rys. 1). Osada ta należy do wsi regularnych o zwartym, jednodrożnym typie siedliska z kombinowanym układem dróg oraz pasmowym układem działek. Wieś pochodzi z końca XVIII wieku i zaliczana jest do kolonii fryderycjańskich. Podczas trwającej 26 lat kolonizacji ( ) powstało na Śląsku Opolskim 385 takich osiedli (Szulc, 1968). Głównym celem kolonizacji było zagospodarowanie obszarów najsłabiej zaludnionych poprzez intensyfikację rolnictwa i rozbudowę przemysłu. Kolonie te miały różny układ przestrzenny zależnie od ich funkcji: rolniczych, rzemieślniczych, leśnych, górniczych czy hutniczych. Najczęściej osiedlano w nich ludność pruską. Jednakże nie wszystkie osady utworzone z funduszu Fryderyka II zaliczać należy do kolonii, ponieważ istotą kolonizacji jest obcy osadnik, gdy tymczasem szereg osad powstało w wyniku zasiedlania przez ludność miejscową nowych lub częściowo zamieszkałych terenów (Tkocz, 1971).

5 Osada położona jest w Borach Stobrawskich, na mało żyznych piaszczystych glebach, czyli w warunkach niesprzyjających uprawie roli. Głównym celem jej lokacji było uzyskanie siły roboczej do zajęć pozarolniczych przede wszystkim dla rozwijającego się w tej części regionu drobnego przemysłu. Siołkowice Nowe nie są więc typową osadą rolniczą. Świadczy o tym chociażby fakt, iż w roku 1988 zaledwie 9% spośród 514 mieszkańców wsi stanowili zatrudnieni w rolnictwie (Stelmach i in., 1990).

6 Rys. 2. Dynamika zmian organizacji przestrzennej wsi Kromołów w XIX i XX wieku: A początek XIX w., B koniec XIX w., C początek XX w., D koniec XX w., 1 granica wsi, 2 drogi utwardzone, 3 drogi nieutwardzone, 4 rzeki, 5 zbiorniki wodne, 6 siedlisko, 7 lasy, 8 łąki, 9 pola. Fig. 2. Dynamism of changes of spatial organisation of Kromolow in 19th and 20th century: A at the beginning of the 19 century, B at the end of the 19 century, C at the beginning of the 20 century, D at the end of the 20 century, 1 - border of village, 2 hardened way, 3 - not hardened way, 4 rivers, 5 water reservoirs, 6 settlement; 7 forests, 8 meadows, 9 fields.

7 Siedlisko omawianej wsi stanowi regularna ulicówka kolonijna, a sieć drogowa wyróżnia się cechami parcelacyjnymi. Działki we wsi są skoncentrowane i wykazują się bardzo dobrym ukształtowaniem. Układ gruntów wsi określany jest mianem pierwotnego, gdyż podczas kolonizacji po raz pierwszy zastosowano w rozłogu linię prostą, nie nawiązującą do uwarunkowań przyrodniczych (Tkocz, 1998). Początkowo ziemia kolonisty znajdowała się w jednym kawałku w formie szerokiego pasa, który rozciągał się od zagrody w kierunku granic wsi. Równolegle do pierwszego osadnika taki sam pas ziemi otrzymywał następny, a za nim reszta osadników. Wszyscy otrzymywali działki jednakowej wielkości. W Siołkowicach Nowych było to 3,4 ha (Tkocz, 1971). W poprzek gruntów, na terenie nadzalewowym wytyczano ulicę, przy której osadnicy stawiali swoje zabudowania, najczęściej usytuowane po jednej jej stronie, natomiast po drugiej stronie drogi znajdowały się budynki gospodarcze (Szulc, 1995). Kolonia ta założona została z dala od szlaków komunikacyjnych, z czasem uzyskując połączenie z siecią drogową. W rozwoju przestrzennym kolonii Siołkowice Nowe wyróżnić można dwa etapy. Różnią się one przede wszystkim dynamiką zachodzących zmian. Pierwszy etap przypada na XIX wiek. W czasie jego trwania niewiele zmieniła się powierzchnia wsi, wzrastając o 8,1 ha. Granice w tym czasie również nie zmieniały znacznie przebiegu. Siedlisko nawiązywało wyraźnie do układu kolonialnego, a zajmowany przez nie obszar zwiększył się zaledwie o 1 ha, co stanowiło 6,1% ogółu obszaru zabudowanego. Większe zmiany widoczne są w przypadku sieci dróg, która wzrosła o około 5,2 km. Utworzono wówczas 7 dróg dojazdowych do działek w zachodniej części wsi. Pod koniec XIX wieku wycięto serwitut leśny znajdujący się we wschodniej części osady i uregulowano stosunki wodne, poprzez doprowadzenie do większości działek rowów nawadniających (tab. 2; rys. 3). Tabela 2. Zmiany organizacji wybranych elementów przestrzennych wsi Siołkowice Nowe w XIX i XX wieku. Table 2. Changes of organisations of chosen spatial elements of Siołkowice Nowe in 19th and 20th century. Wyszczególnienie Okres Początek XIX w. Koniec XIX w. Początek XX w. Koniec XX w. Powierzchnia wsi w ha 116,9 125,0 183,7 188,0 Powierzchnia siedliska w ha 15,3 16,3 19,6 23,0 Długość dróg w km (w tym utwardzonych) 2,6 7,8 (2,9) 12,8 (4,3) 16,1 (5,1) Długość linii kolejowych w km 0,4 0,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów kartograficznych (Urmeßtischblatt, 1828; Meßtischblatt, 1884, 1932; Mapa topograficzna, 1981). Rys. 3. Dynamika zmian organizacji przestrzennej wsi Siołkowice Nowe w XIX i XX wieku: A początek XIX w., B koniec XIX w., C początek XX w., D koniec XX w., 1 granica wsi, 2 drogi utwardzone, 3 drogi nieutwardzone, 4 kolej, 5 rzeki, 6 zbiorniki wodne, 7 siedlisko, 8 lasy, 9 łąki, 10 pola. Fig. 3. Dynamism of changes of spatial organisation of Siolkowice Nowe in 19th and 20th century: A at the beginning of the 19 century, B at the end of the 19 century, C at the beginning of the 20 century, D at the end of the 20 century, 1 border of village, 2 hardened way, 3 not hardened way, 4 railroad; 5 rivers, 6 water reservoirs, 7 settlement; 8 forests, 9 meadows, 10 fields.

8

9 Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja w XX wieku. Powierzchnia wsi w tym czasie znacznie wzrosła, zajmując już na początku stulecia obszar większy o 58,7 ha, w stosunku do sytuacji z końca XIX wieku. Miał wówczas miejsce rozwój terytorialny wsi w kierunku północno-zachodnim. Zachodnia granica wsi zmieniła swój przebieg i została przesunięta w kierunku północno-zachodnim. Było to wynikiem wzrostu liczby ludności we wsi i koniecznością zajmowania nowych miejsc pod zabudowę. Rozwój wsi w kierunku zachodnim wymuszony był warunkami przyrodniczymi, ponieważ na północ i wschód od kolonii znajdowały się bory sosnowe, natomiast obszar na południe od wsi stanowiły tereny podmokłe terasy zalewowej rzeki Brynicy. Były to bariery środowiskowe utrudniające osiedlanie się. Poza tym ważnym czynnikiem ekspansji Siołkowic w tym kierunku była bliskość do ośrodka gminnego Popielów. W związku z rozwojem przestrzennym osady wzrosła także znacząco długość dróg. Na początku XX wieku wynosiła 12,8 km, wzrastając następnie do 16,1 km. Zwiększyła się liczba dróg prowadzących do działek gospodarstw (tab. 1, rys. 3). Obecnie wydzielić można we wsi dwa wyraźnie różniące się morfologią obszary. Pierwszy z nich jest wynikiem jednorazowej akcji osadniczej jaka miała miejsce pod koniec XVIII wieku. Wykazuje się on uporządkowaniem i nadal wyraźnie nawiązuje do stanu sprzed 200 lat. Drugi natomiast powstawał ewolucyjnie, w wyniku stopniowej ekspansji wsi w kierunku zachodnim. Charakterystyczna jest dla niego chaotyczna zabudowa, która sukcesywnie rozwijała się wzdłuż sieci dróg (rys. 3). PODSUMOWANIE I WNIOSKI Zmiany organizacji przestrzennej Kromołowa były zdeterminowane modyfikacją rozłogu pól. Przypadła ona na początek XX wieku, kiedy to skomasowano działki znacznej części wsi. Zmiana układu działek pociągnęła za sobą wzrost długości dróg (o 40,6%) oraz modyfikację ich przebiegu. Granice wsi oraz jej powierzchnia podlegały podczas badanego okresu zmianom stosunkowo niewielkim (wzrost o 7%). Sytuacja taka była wynikiem wielowiekowych tradycji rolniczych na tych terenach i wcześniejszym ukształtowaniem się struktury osadniczej. W związku z rolniczą funkcją osady istniała konieczność zachowania maksymalnie dużych obszarów pod uprawę, co było przyczyną skoncentrowania zabudowy w siedlisku. Wzrost liczby ludności wymusił jednak zajmowanie nowych terenów pod zabudowę, w wyniku czego w badanym okresie nastąpił wzrost powierzchni siedliska o 87%. Inaczej przedstawiała się sytuacja w przypadku Siołkowic Nowych. W czasie badanych 200 lat zwiększył się znacznie obszar wsi (o 60%) i co za tym idzie zmianom podlegał przebieg granic. Rozwój terytorialny osady spowodowany był wzrostem liczby ludności, bliskością ośrodka gminnego Popielów oraz faktem, iż w okresach wcześniejszych teren ten ze względu na swoją niską przydatność rolniczą był słabo zasiedlony. Bezpośrednią konsekwencją wzrostu liczby ludności było zwiększenie powierzchni siedliska (o 50% w badanym okresie). Obszary zabudowane rozwijały się przede wszystkim wzdłuż szlaków komunikacyjnych w zachodniej części wsi. W wyniku czego obecnie można wydzielić dwa

10 różniące się morfologią obszary. Obszar wschodni nawiązujący układem przestrzennym do stanu z XIX wieku oraz obszar zachodni charakteryzujący się chaotyczną, powstałą ewolucyjnie zabudową i układem dróg. Niezmienny natomiast pozostał układ pól, który nadal wykazuje cechy rozłogu kolonijnego. Z uzyskanych wyników można wysunąć następujące wnioski: wpływ na zmianę organizacji przestrzennej badanych wsi miały różne czynniki: komasacja gruntów oraz wzrost liczby ludności w przypadku Kromołowa; rozwój demograficzny i związana z nim ekspansja przestrzenna wsi w przypadku Siołkowic; głównym powodem różnic była odmienna struktura funkcjonalna osad. We wsi rolniczej Kromołów, największym zmianom podlegał układ pól na skutek akcji komasacyjnej przeprowadzonej w celu optymalizacji produkcji rolnej. W Siołkowicach, w których rolnictwo było jedynie funkcją dodatkową, zmieniła się powierzchnia wsi i kształt siedliska, układ pól pozostał natomiast bez zmian. organizacja przestrzenna badanych wsi podlegała największym zmianom w XX wieku co jest bezpośrednim skutkiem wzrostu liczby ludności. tendencja wzrostowa dotyczyła w obu przypadkach głównie długości dróg (i udziału dróg z nawierzchnią utwardzoną) oraz terenów zabudowanych. LITERATURA BAŃSKI J., 2006: Geografia polskiej wsi. PWE, Warszawa. 218 s. STELMACH M., MALINA R., TKOCZ J., ŻUKOWSKI B., 1990: Obszary wiejskie i grunty rolnicze w Polsce. Wyniki badań ankietowych T. 3. Wrocław. 516 s. SZULC H., 1968: Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX wieku i ich geneza. PWN, Warszawa. 105 s. SZULC H., 1982: Zmiany form osadnictwa wiejskiego w Polsce. Przegląd Geograficzny. T. LIV, z. 4. Warszawa. s SZULC H.,1995: Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. PAN IGiPZ. Wydawnictwo Continuo, Wrocław. 112 s. TKOCZ J., 1971: Rozłogi województwa opolskiego. Studium genezy i oceny. Wydawnictwa Instytutu Śląskiego w Opolu, Opole. 162 s. TKOCZ J., 1998: Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 454 s. MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE Urmeßtischblatt Ark Alt Poppelau, skala 1:25000, Berlin. Urmeßtischblatt Ark Krappitz, skala 1:25000, Berlin. Meßtischblatt Ark Alt Poppelau, skala 1:25000, Berliner lithogr. Institut, Berlin. Meßtischblatt Ark Krappitz, skala 1:25000, Lith. v. C. Korbgeweit, Berlin. Meßtischblatt Ark Alt Poppelau, skala 1:25000, Berlin. Meßtischblatt Ark Krappitz, skala 1:25000, Berlin. Mapa topograficzna Ark Popielów, skala 1:25 000, ZPGK Geokart, Rzeszów. Mapa topograficzna Ark Zdzieszowice, skala 1:25 000, PPGK, Białystok.

11 Maksymilian Solarski CHANGES OF SPATIAL ORGANISATION OF TWO CHOSEN VILLAGES IN OPOLSZCZYZNA IN 19th AND 20th CENTURY Summary This article is a comparative analasys of spatial organization of two chosen villages in Opolszczyzna (Kromołów and Siołkowice Nowe), situated in different environmental conditions and differ in terms of morphogenetic and functional structures. Changes of individual elements of spatial organisation which took place in 19th and 20th century, were charted on the strenght of prussian and polish topographic maps. It contains analasys of changes of village's surfaces and course of border, evolution of settlement, field pattern and course of ways. It take attempt to show that origin and functions of villages have influence on its spatial organisation.