Analiza wpływu deficytu budżetowego na poziom cen w gospodarce

Transkrypt

1 Jacek Batóg Uniwersytet Szczeciński Analiza wpływu deficytu budżetowego na poziom cen w gospodarce Rolę wartości charakteryzujących zdrowe procesy gospodarcze bardzo często pełnią proporcje między określonymi zmiennymi ekonomicznymi. Proporcje te mogą być wzorcem, przy pomocy którego oceniamy poziom rozwoju i aktualny stan danego systemu gospodarczego. Mogą one również stanowić podstawę do budowania średnioi długookresowych prognoz podstawowych parametrów makroekonomicznych. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie: czy w gospodarce, a dokładnie w zakresie finansów publicznych, istnieją określone proporcje, charakteryzujące się wysoką stabilnością w czasie, na podstawie których można formułować diagnozy i wyznaczać prognozy gospodarcze? Osobnym zagadnieniem jest stabilność badanych proporcji. Pomimo wysiłków wielu ekonomistów pod znakiem zapytania staje możliwość znalezienia pewnych uniwersalnych, absolutnie stałych w czasie i w przestrzeni, prawidłowości w zakresie struktur zjawisk ekonomicznych. Bardzo często prawidłowość obserwowana dzisiaj, jutro może ulec zmianie lub nawet przestać istnieć. Pogląd ten podziela wielu ekonomistów. Dla przykładu O.Lange [Ekonomia polityczna , s.260] definiując tzw. ekonomiczne prawo ruchu stwierdza, że zmiany systemów (proporcji, praw) są czymś nieuniknionym i naturalnym. T a b e l a 1 Wydatki budżetowe i dochód narodowy brutto ( mld USD) dla gospodarki USA w latach Lata Wydatki budżetowe Dochód narodowy brutto Stosunek 2: ,8 288,3 0, ,4 333,4 0, ,8 351,6 0, ,8 371,6 0, ,0 372,5 0, ,3 405,9 0, ,7 428,2 0,19

2 , , ,4 456,8 0, ,9 495,8 0, , ,6 515,4 0, ,4 533,8 0, ,2 574,6 0, ,8 606,9 0, ,0 649,8 0, ,6 705,1 0, ,6 772,0 0, ,7 816,4 0, ,7 892,7 0, ,3 963,9 0, , , ,5 0, , ,7 0, , ,8 0, , ,3 0, , ,8 0, , ,4 0, , ,8 0, , ,5 0, , ,7 0, , ,2 0, , , ,0 0, , ,6 0, , ,0 0, , ,1 0, , ,2 0, , ,3 0, , ,0 0, , ,20 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C. Ekonomia ] Przykładem wyraźnej i stabilnej w czasie proporcji w zakresie finansów publicznych może być kształtowanie się wydatków budżetowych w porównaniu do produktu krajowego brutto lub dochodu narodowego brutto. Poniżej w tab. 1 oraz na rys.1 przedstawiona została wspomniana relacja na przykładzie gospodarki Stanów Zjednoczonych w latach Wyraźnie widoczna jest, mimo pewnych zakłóceń w poszczególnych latach, prawidłowość polegająca na tym, że stosunek wydatków budżetowych do dochodu narodowego brutto na przestrzeni prawie czterdziestu lat kształtował się w gospodarce amerykańskiej na poziomie 0,2. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona obliczony dla badanych zmiennych wyniósł 0,998.

3 Wydatki budżetowe(mldusd) Dochódnarodowybrutto(mldUSD) Rys. 1. Wykres korelacyjny dochodu narodowego brutto i wydatków budżetowych dla gospodarki USA w latach Podobny charakter wykazuje również związek między wydatkami budżetowymi a produktem krajowym brutto w gospodarce polskiej w latach Wykres korelacyjny tych dwóch zmiennych w badanym okresie został przedstawiony na rys.2. Siła związku między analizowanymi zjawiskami mierzona wartością współczynnika korelacji liniowej Pearsona wyniosła 0,990. Warto zaznaczyć, że identyczna relacja występuje również w przypadku produktu krajowego brutto i dochodów budżetowych. 1,6e5 1,4e5 1,2e5 1e Wydatki budżetowe(mlnzł) Produkt krajowybrutto(mlnzł) Rys.2. Wykres korelacyjny produktu krajowego brutto i wydatków budżetowych dla gospodarki polskiej w latach

4 Zajmiemy się obecnie analizą związku między poziomem deficytu budżetowego i dynamiką cen konsumpcyjnych. Analiza obejmuje trzy grupy obiektów: gospodarkę Polski w latach , wybrane gospodarki Europy Zachodniej w latach 1991 i 1995 oraz wybrane kraje Europy Środkowo-Wschodniej w roku Finansowanie deficytu może odbywać się poprzez: zaciąganie zobowiązań w stosunku do podmiotów instytucjonalnych i ludności, zmniejszanie posiadanych rezerw oraz uzyskiwanie pożyczek w banku centralnym lub z zagranicy. Należy zauważyć, że jedynie trzeci sposób finansowania deficytu powoduje wzrost poziomu cen, który jest wręcz warunkiem niezbędnym aby budżet mógł wygenerować odpowiednie dochody dzięki mechanizmowi nazywanemu podatkiem inflacyjnym (inflation tax). Niewątpliwą zaletą tego sposobu finansowania deficytu jest to, że nie wymaga on zmiany ustawy budżetowej. W przypadku finansowania deficytu budżetowego poprzez drukowanie pieniądza istnieje jednak również istotne zagrożenie znane pod nazwą efektu Olivery- Tanziego [Sachs J., Larrain F., Macroeconomics in the Global Economy , s.348]. Wystąpienie tego zjawiska oznacza powstanie sprzężenia zwrotnego między poziomem deficytu budżetowego, poziomem cen w gospodarce oraz wielkością obciążeń podatkowych. Wzrost deficytu budżetowego finansowanego w ten sposób powoduje wzrost inflacji, co przy założeniu wystąpienia opóźnienia w realizacji zobowiązań podatkowych w stosunku do momentu ich powstania, skutkuje zmniejszeniem realnych dochodów budżetowych czego efektem jest konieczność ponownego zwiększania deficytu. Zwiększanie deficytu budżetowego spowodować może dodatkowo inne negatywne efekty. Wzrost zadłużenia budżetowego spowodować może wzrost stóp procentowych, który jest bezpośrednią przyczyną zmniejszonych wydatków sektora prywatnego zwłaszcza w zakresie nowych inwestycji. Zjawisko to znane jest pod nazwą efektu wypychania. Skutkiem wzrostu deficytu budżetowego, przy innych czynnikach constans, jest z reguły wzrost popytu krajowego. To powoduje z kolei albo wzrost inflacji, albo wzrost importu i pogorszenie deficytu obrotów bieżących [M.Misiak, W.Romanowicz, Eksperci o budżecie , s.17].

5 Przeprowadzając analizę związku między poziomem deficytu budżetowego mierzonego w sposób względny jako procent produktu krajowego brutto oraz poziomem cen w gospodarce wyrażonym przez wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych należy uwzględnić fakt, iż zależność ta staje się dopiero widoczna w przypadku agregacji czasowej poszczególnych obserwacji. Zjawisko to wyraża się w tym, że obserwacja powyższej zależności w okresach krótszych niż półroczne nie pozwala na sformułowanie hipotezy o istotnym związku między badanymi zmiennymi. Podobny pogląd wyraził w W. Kuczyński w ramach dyskusji ekspertów ekonomicznych Nie ma deterministycznej, krótkookresowej zależności pomiędzy niewielkimi wahaniami deficytu a inflacją [M.Misiak, W.Romanowicz, Eksperci o budżecie , s.16]. Potwierdzeniem tego spostrzeżenia może być graficzna prezentacja kształtowania się salda dochodów i wydatków budżetowych (w mln zł) oraz wskaźnika cen konsumpcyjnych w polskiej gospodarce w okresach miesięcznych (od stycznia 1993 do maja 1999, zob. rys.3) oraz salda dochodów i wydatków budżetowych (%PKB) i wskaźnika cen konsumpcyjnych w okresach półrocznych (w latach , zob. rys.4) Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych Wskaźnikcen Saldodochodówi wydatków Saldodochodówi wydatkówbudżetu(mlnzł) Rys.3. Saldo dochodów i wydatków budżetowych oraz indeks cen konsumpcyjnych w polskiej gospodarce w ujęciu miesięcznym (od stycznia 1993 do maja 1999)

6 Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych 105 Deficyt budżetowy(%pkb) Wskaźnikcen Deficyt budżetowy 1 0 Rys.4. Saldo dochodów i wydatków budżetowych oraz indeks cen konsumpcyjnych w polskiej gospodarce w ujęciu półrocznym (w latach ) W tab. 2 zaprezentowane zostały współczynniki korelacji liniowej Pearsona opisujące związek między saldem dochodów i wydatków budżetowych oraz indeksem cen konsumpcyjnych w tych samych okresach oraz w przypadku wprowadzenia opóźnień czasowych. Jak widać występuje całkowity brak zależności dla danych miesięcznych oraz stosunkowo istotna korelacja dodatnia dla nieopóźnionych danych półrocznych. T a b e l a 2 Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między saldem dochodów i wydatków budżetowych (% PKB) oraz indeksem cen konsumpcyjnych w ujęciu miesięcznym i półrocznym z uwzględnieniem opóźnień czasowych Deficyt budżetowy - dane miesięczne Inflacja - dane miesięczne DEFt DEFt-1 DEFt-2 DEFt-3 CPIt - 0,06 0,04-0,26-0,23 Deficyt budżetowy - dane półroczne Inflacja - dane półroczne DEFt DEFt-1 DEFt-2 - CPIt 0,64-0,10 0,44 - Źródło: obliczenia własne Obserwacja kształtowania się deficytu budżetowego w okresach miesięcznych prowadzi do dodatkowego spostrzeżenia. Wyraźnie widoczny jest wzrost zmienności tego zjawiska w okresie styczeń 1996 maj 1999 w porównaniu do okresu styczeń 1993 grudzień Współczynniki zmienności losowej deficytu budżetowego

7 wyniosły w tych dwóch okresach odpowiednio 1,51 i 1,78. Przyczyną tej tendencji było występowanie znaczących zmian salda dochodów i wydatków z miesiąca na miesiąc. Świadczy to o mniej równomiernym rozłożeniu deficytu między poszczególne miesiące w ostatnich trzech lat i sugeruje spadek jego stabilności. W tab. 3 oraz na rys.5 zaprezentowano związek między saldem dochodów i wydatków budżetowych oraz indeksem cen konsumpcyjnych w ujęciu rocznym. T a b e l a 3 Indeks cen konsumpcyjnych i wielkości deficytu budżetowego (% PKB) Rok w Polsce w latach Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych [rok poprzedni = 100] CPI t Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto [%] DEF t ,3 3, ,0 6, ,3 2, ,2 2, ,8 2, ,9 2, ,9 1, ,8 2,39 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Rocznik Statystyczny 1997, tab. 1(659, s.473; tab. 2(692), s.501; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, tab. 12(341), s.314; tab. 1(506), s.468; tab. 2 (537), s.508; Biuletyn Statystyczny GUS 6/99, tab. 19, s.61; tab. 2, s.34] Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych ,51,52,53,54,55,56,5 Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.5. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla polskiej gospodarki w latach

8 Analiza zależności między badanymi zmiennymi wskazuje na występowanie istotnego dodatniego związku. Wspomnianą prawidłowość zakłóca jednak obserwacja nietypowa, która wystąpiła w roku Według A.Zeliasia [A.Zeliaś, Metody wykrywania obserwacji nietypowych w badaniach ekonomicznych , s.17)] Obserwacje nietypowe z reguły zmieniają i wypaczają charakter zależności między badanymi zmiennymi ekonomicznymi. Ten sam autor wyraża jednocześnie pogląd, że podstawą oceny obserwacji jako nietypowych powinna być przede wszystkim analiza merytoryczna. Wydaje się, że właśnie biorąc pod uwagę przesłanki merytoryczne rok 1992 można uznać za nietypowy z punktu widzenia kształtowania się dochodów i wydatków budżetu. W roku tym nastąpił znaczący wzrost wydatków budżetowych o około 7 mld zł. Decydującymi czynnikami tego wzrostu były: wzrost dotacji i subwencji o 5,7 mld zł z czego na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych przypadało 2,75 mld zł, wydatków bieżących jednostek budżetowych o 4,2 mld zł oraz obsługi długu publicznego o 2,35 mld zł [Rocznik Statystyczny 1995, tab. 1(645), s.497]. Jednocześnie wystąpił wzrost dochodów budżetu tylko o około 3 mld zł. Powodem takiego stanu rzeczy było przede wszystkim zaprzestanie regulowania zobowiązań podatkowych przez duże przedsiębiorstwa państwowe znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej oraz brak wpływów od małych firm rozpoczynających działalność i korzystających z wielu zwolnień podatkowych. Po wyeliminowaniu powyższej nietypowej obserwacji wartość współczynnika korelacji Pearsona dla analizowanych zjawisk wyniosła 0,87. W tab. 10 oraz na rys.6 i rys.7 przedstawiona została zależność między poziomem cen oraz poziomem deficytu budżetowego (% PKB) dla wybranych krajów Europy Zachodniej w latach 1991 i T a b e l a 4 Poziom cen konsumpcyjnych i wielkość deficytu budżetowego (% PKB) w wybranych krajach Europy Zachodniej w latach 1991 i 1995 Kraj Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w 1991 roku CPI i Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto w 1991 roku DEF i Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych W 1995 roku CPI i Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto w 1995 roku DEF i 1990 = = 100 Belgia 102,9 6, ,1 Dania 102,4 2, ,6

9 Francja 103,2 1, ,0 Grecja 118,4 15, ,2 Hiszpania 106,3 4, ,9 Holandia 103,3 2, ,8 Irlandia 103,2 2, ,1 Niemcy 103,9 3, ,5 Portugalia 111,9 6, ,2 Włochy 107,2 10, ,1 W. Brytania 105,9 2, ,5 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Rocznik Statystyki Międzynarodowej , tab. 2(289), s.379; tab. 1-3( ), s ] Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.6. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla wybranych gospodarek Europy Zachodniej roku Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.7. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla wybranych gospodarek Europy Zachodniej roku 1995

10 Podobnie jak w przypadku polskiej gospodarki występuje wyraźny dodatni związek między badanymi zjawiskami. W obydwu rozpatrywanych latach siła tej zależności kształtuje się na prawie identycznym poziomie. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona wynoszą dla lat 1991 i 1995 odpowiednio 0,85 oraz 0,83. Na podstawie danych zamieszczonych w tab.4 oszacowana została funkcja regresji opisująca zależność między poziomem wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPIi) oraz poziomem deficytu budżetowego jako % PKB (DEFi) w latach 1991 i 1995 (w nawiasach podano średnie błędy szacunku parametrów strukturalnych): 1) Rok 1991: 2) Rok 1995: CPI ˆ i 101,085 0,977 DEF i, R 2 = 0,72 Se = 2,74 D-W = 2,29 (1,355) (1,009) (0,204) CPI ˆ i 99,382 0,830 DEF i, R 2 = 0,68 Se = 1,34 D-W = 2,86 (0,188) W oparciu o otrzymane wyniki stwierdzić można, że wzrost udziału deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto o 1 punkt procentowy powodował przeciętny wzrost poziomu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1991 i 1995 odpowiednio o 0,98 oraz 0,83 punktu procentowego. W tab. 5 oraz na rys.8 przedstawiona została zależność między wskaźnikiem cen konsumpcyjnych oraz deficytem budżetowym (% PKB) dla wybranych krajów Europy Środkowo-Wschodniej w roku T a b e l a 5 Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych i wielkość deficytu budżetowego (% PKB) w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej w roku 1996 Kraj Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w 1996 roku CPI i Udział deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto w 1996 roku DEF i 1995 = 100 Czechy 109 0,1 Litwa 125 3,6

11 Polska 120 2,4 Rosja 148 6,5 Rumunia 139 1,7 Słowenia 110-0,1 Węgry 124 3,1 Źródło: obliczenia własne na podstawie [Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, tab. 36(602), s.609; tab. 95(661), s.672; tab. 97(663), s.675; Kwartalnik Statystyki Międzynarodowej 2/99, tab. 10, s.39] Wskaźnikcentowarówi usługkonsumpcyjnych Deficyt budżetowy(%pkb) Rys.8. Wykres korelacyjny deficytu budżetowego i wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla wybranych gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej w roku 1996 Siła związku między badanymi zmiennymi była istotna. Obliczony współczynnik korelacji liniowej Pearsona wyniósł 0,81 (wartość tego współczynnika obliczonego dla badanej grupy krajów z wyłączeniem obserwacji dla Rumunii wyniosła 0,98). Na podstawie powyższych danych, bez uwzględnienia Rumunii, oszacowany został podobnie jak dla krajów Europy Zachodniej model współzależności: CPI ˆ i 107,892 5,682 DEF i, R 2 = 0,97 Se = 2,89 D-W = 1,75 (1,807) (0,527)

12 W oparciu o otrzymany model stwierdzić można, że w przypadku krajów Europy Środkowo-Wschodniej wzrost udziału deficytu budżetowego w produkcie krajowym brutto o 1 punkt procentowy powodował przeciętny wzrost poziomu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych 5,68 punkta procentowego. Tak więc w porównaniu do krajów Europy Zachodniej widoczna jest znacznie większa wrażliwość cen na zmianę poziomu deficytu budżetowego. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że przyczyną tego zjawiska jest znacznie wyższy poziom cen w gospodarce krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Na podstawie przeprowadzonej analizy można sformułować wniosek o poprawności postawionej na początku hipotezy badawczej o istnieniu istotnego związku między poziomem deficytu budżetowego (mierzonego jako udział procentowy w produkcie krajowym brutto) oraz poziomem cen w gospodarce. Jednocześnie można zauważyć inną prawidłowość. Przeciętny poziom deficytu budżetowego w krajach Europy Zachodniej jest około dwukrotnie wyższy niż w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (zob. tab.6). T a b e l a 6 Wielkość deficytu budżetowego (% PKB) dla wybranych krajów Badany obiekt (grupa obiektów) Deficyt budżetowy (% PKB) Polska (średnia z lat , bez roku 1992) 2,54 Europa Zachodnia (wybrane kraje w roku 1991) 5,27 Europa Zachodnia (wybrane kraje w roku 1995) 4,91 Europa Środkowo-Wschodnia (wybrane kraje w roku 1996) 2,47 Źródło: obliczenia własne Pytanie, które można sobie postawić to kierunek zmiany poziomu deficytu budżetowego: czy deficyt budżetowy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej osiągnie poziom charakterystyczny dla krajów o dojrzałych gospodarkach, czy może konieczność dostosowania się do kryteriów z Maastricht zmusi kraje Europy Zachodniej do ograniczania deficytu budżetowego? Interpretując i próbując wykorzystać otrzymane w ramach niniejszego badania wyniki należy pamiętać o tym, że postawienie prawidłowej diagnozy lub wyznaczenie efektywnej prognozy wymaga nie tylko znajomości normatywnych relacji w skali makro, w tym przypadku proporcji deficytu budżetowego i poziomu cen, lecz również umiejętności oceny odchyleń od przyjętych wartości modelowych.

13 Literatura Biuletyn Statystyczny 1/94, 1/95, 1/96, 1/97, 1/98, 3/98, 6/99, GUS, Warszawa. Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C.: Ekonomia. Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarność, Gdańsk Kwartalnik Statystyki Międzynarodowej 2/99, GUS, Warszawa. Lange O.: Ekonomia polityczna. W: Dzieła, tom 3, PWE, Warszawa M.Misiak, W.Romanowicz: Eksperci o budżecie, Nowe Życie Gospodarcze 38/99, Warszawa Rocznik Statystyczny 1993, 1997, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, GUS, Warszawa Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1997, GUS, Warszawa Sachs J., Larrain F.: Macroeconomics in the Global Economy, Prentice Hall, New Jersey Zeliaś A.: Metody wykrywania obserwacji nietypowych w badaniach ekonomicznych. W: Rozważania o gospodarce. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 1996.