Najciekawsze wystąpienia pegmatytów w obrębie Masywu Czesko-Morawskiego.

Transkrypt

1 Najciekawsze wystąpienia pegmatytów w obrębie Masywu Czesko-Morawskiego. Konrad Pytel

2 Masyw Czesko - Morawski (Fig. 1) znajduje się w południowo centralnej części Republiki Czeskiej. Masyw ten obejmuje SE część regionu Czech oraz SW część regionu Moraw. Obszar masywu czeskiego jest malowniczą, pagórkowatą krainą bogatą w lasy i jeziora. Przemierzając płytową autostradę A1 z Brna do Pragi przecinamy obszar masywu w połowie. Fig. 1- Mapa poglądowa masywu Czesko - Morawskiego na tle Republiki Czeskiej. ( Masyw Czesko - Morawski znajduje się na obszarze jednostki geologicznej Moldanubikum (Fig. 2). Jednostka ta zajmuje obszar S części Republiki Czeskiej, fragment N części Austrii do rzeki Donau oraz fragment Niemiec w okolicy Szwarcwaldu. Ta specyficzna jednostka uważana jest za staroprekambryjski rdzeń, obłożony młodszymi proterozoicznymi jednostkami. Skały prekambryjskie były poddawane kilkukrotnym etapom metamorfizmu. Pierwszy etap nastąpił podczas orogenezy Kaledońskiej ( Kambr Ordowik ), skały były wówczas poddane wysokiemu ciśnieniu. W dewonie środkowym nastąpił kolejny etap ( starszy waryscyjski ), który również cechował się wysokim ciśnieniem i przemianami w facji amfibolitowej. Ostatnim ważniejszym etapem w procesie przemian jednostki Moldanubikum był metamorfizm regionalny młodszo waryscyjski, rozpoczynający się w Permie. Towarzyszyła mu podwyższona temperatura a cechowało go pojawienie się wielu nowych masywów granitoidowych, batolitów takich jak Central Bohemian Pluton i South Bohemian Pluton oraz szeregu mniejszych intruzji. Podczas ostatniej fazy metamorficznych przemian

3 regionalnych jak i kontaktowych doszło do asocjacji takich minerałów jak : skaleń potasowy - kordieryt, chloryt biotyt granat, staurolit kyanit, sylimanit biotyt. Ten ostatni etap trwał do końca Jury. Efektem wszystkich przemian jest powstanie wielu typów skał metamorficznych powstałych w facji amfibolitowej - paragnejsy, gnejsy, granulity, amfibolity, eklogity, kwarcyty, marmury, skar ny. W tym samym czasie powstało kilka ciekawych złóż polimetalicznych m.in. srebra ( Kutna Hora) i uranu ( Rozna, Pribram ). Fig. 2- Mapa poglądowa zasięgu jednostki Moldanubikum na terenie Republiki Czeskiej. ( Dolni Bory: Dolni Bory to niewielka miejscowość położona 13 km na N od Velkich Mezirici, miejscowości znajdującej się na trasie autostrady z Brna do Pragi. Docieramy do centrum miejscowości, która składa się z kilkunastu zabudowań i kościoła. Kierujemy się na W od kościoła, początkowo idziemy asfaltową drogą. Droga przechodzi i gruntową a zabudowania szybko się kończą. Wędrujemy około 1 km aż docieramy do bariery lasu. Zaraz po wejściu w las należy zboczyć ze ścieżki kierując się na S około 20m. Natrafiamy na niewielkie, zarośnięte

4 hałdy. Są to pozostałości po eksploatacji Skaleni Potasowych i Kwarcu. Na hałdach można znaleźć przede wszystkim duże fragmenty różowego, fioletowego i mlecznego kwarcu. Leśny krajobraz zaburzają niewielkie wykopy utworzone przez poszukiwaczy minerałów, których głównym celem są tu kryształy kwarcu dymnego, jednakże można je tutaj znaleźć bardzo rzadko. Wracamy na ścieżkę i kierujemy się nadal na W, po 200m północna strona drogi robi się coraz bardziej stroma, jest to oznaka iż poniżej prowadzona była eksploatacja. Dochodząc do rozwidlenia dróg znajdujemy się w strefie gdzie niegdyś funkcjonowała podziemna kopalnia kwarcu i skalenia K. Zakład górniczy funkcjonował od czasów przedwojennych do lat 70 tych ubiegłego wieku. Kopalnię zlikwidowano jeszcze przed wyczerpaniem złoża z powodu niskich cen surowca (Duda 1986). Obiektem eksploatacji było 15 żył pegmatytowych z których największa,,oldrich miała około 600 m długości i 30 m szerokości (Duda 1986). Żyły pegmatytowe występują wśród skał granulitowych co przedstawia mapa nr 1. Mapa nr 1- Mapa geologiczna Dolnich Borów i okolic. Warto zejść z drogi i skierować się na N po zboczu w dół, odnajdziemy tam kilka małych hałd bogatych w andaluzyt, kwarc, skalenie i rzadziej turmaliny. Wracając powoli wzdłuż rzeki

5 możemy oberwać strome zbocze a pomimo dość zaawansowanej rekultywacji terenu ( szkółki leśne ) można odnaleźć wychodnie żył pegmatytowych (Fig 4 A), stare hałdy, zapadnięte sztolnie oraz nieliczne niedostępne już wkopy poszukiwawcze (Fig 4 B, C, D). Kompleks żył pegmatytowych Dolnych Borów jest największy w Republice Czeskiej, opisano tu około 100 minerałów (Staněk 1991). Pegmatyty te zaliczane są do typu ortoklazowego, przejawiają efekty lekkiej albityzacji a cechują się zawartością wielu rzadkich minerałów. Radiodatowanie monacytów metodą U/Pb wykazało, że ciała pegmatytowe utworzyły się około milionów lat temu ( karbon ) (Novak 1998). Żyły pegmatytowe mają typową budowę (Fig 3). Fig. 3- Poglądowy przekrój żyły,, Oldrich (według Hajek vide Paulis 2001) Strefa granitowa zbudowana jest ze średnio i grubokrystalicznego granitu, w którego składzie mineralnym występują ortoklaz, oligoklaz, kwarc, biotyt, muskowit i sporadycznie apatyt i cyrkon.

6 Strefa granitu pismowego składa się z ortoklazu, kwarcu i podrzędnie albitu. Na kontakcie granitu pismowego ze strefą blokową występuje albitowa strefa metasomatyczna, występują tu pustki, w których krystalizował przede wszystkim kwarc dymny, plagioklaz oraz mikroklin. Strefa blokowa jest zbudowana z dużych aglomeracji litego skalenia K oraz grubych żył bądź bloków kwarcu. Kwarc występuje tu w kilku odmianach kolorystycznych : mlecznej, dymnej, bezbarwnej oraz w bezpośrednim kontakcie ze skaleniami, jasnobrązowej i różowej (zabarwienie to zawdzięcza skaleniom). W strefie tej natrafiano na pustki miarolityczne o wielkości do 2 m 3, z których wyciągano moriony o wadze ponad 100 kg, będące obecnie ozdobą muzeum w Brnie. Dwie ostatnie strefy są bogate w wiele minerałów (Fig. 5 A-H). Turmaliny typu Schorl tworzą ładnie wykształcone słupki na pograniczu kwarcu i skalenia, największe okazy są ozdobą muzeum w Pradze ( 20 cm długości 4 cm szerokości). Muskowit tworzy duże skupienia o bardzo drobnych i zbitych kryształach, oraz duże do kilku cm blaszkowe kryształy wrośnięte w albit. Granaty z szeregu almandyn - spessartyn występują jako kryształy do 2 cm (tylko żyła Oldrich). Minerały ilaste głównie chloryt ( powstały z rozpadu skaleni), sekaninait (minerał ten został po raz pierwszy opisany właśnie w tej lokalizacji w 1968 r. i nadano mu nazwę na cześć Czechosłowackiego geologa Josefa Sekanina). Minerał ten jest krzemianem o wzorze ((Fe +2,Mg) 2 Al 4 Si 5 O 18 ), należącym do grupy kordierytu wzbogaconego o żelazo. Kryształy występują w postaci kilkucentymetrowych dipiramid o barwie od ciemnoniebieskiej do fioletowej. Występuje tylko w kilku żyłach związanych z obszarami zalbityzowanymi i zchlorytyzowanymi (Staněk i Miškovský 1975). Andaluzyt można znaleźć na hałdach bez trudu, tworzy on w kwarcu małe różowe kryształki jak i spore słupki. Do grupy siarczków należy zaliczyć przede wszystkim piryt, którego kryształy w postaci dodekaedrów o ścianach do 2 cm znaleziono w pustkach, opisano również chalkopiryt, pirotyn, markasyt, kowelin, sfaleryt, bizmutyn, burnonit, molibdenit orazarsenopiryt. Inne minerały rudne jakie tutaj występują to wolframit, ferberyt, skorodyt, rutyl, hematyt, lelingit (tworzył duże skupienia wypełniając spękania w skaleniu podobnie jak i ilmenit). Minerałami akcesorycznymi są monacyt Ce, autunit, metaautunit, uraninit, korund, topaz, lepidolit i wiele innych (Stanek 1991) często wzbogaconych o pierwiastki ziem rzadkich.

7 A B C D Fig. 4. A- Wychodnia żył pegmatytowych; B- wkop udostępniający fragment strefy metasomatycznej (dziś zakopany); C- sztolnia poszukiwawcza; D- Ogólny widok na obszar.

8 A B C D E F G H Fig. 5- A- Kwarc; B- andaluzyt; C- skupienia korundu ; D- Muskowit; E, G- turmalin schorl; F- kwarc różowy; H- kwarc dymny (eksponat z muzeum w Brnie).

9 Horni Bory Kierując się od kościoła w Dolnich Borach główną drogą na E, po około półtora kilometra po E stronie drogi ujrzymy duży kamieniołom w Hornich Borach. Eksploatuje się tu przede wszystkim granulity z podwyższoną zawartością biotytu tzw. leptynit biotytowy (ciemny), oraz granulit zawierający porfiroblasty granatu (biały). Do pozostałych, rzadszych skał należą szaro niebieskie gnejsy kordierytowe oraz soczewki migmatytów. W granulitach można zaobserwować żyły pegmatytowe, większe (do 2 m) o ostrych krawędziach są związane z procesami magmowymi, mniejsze nie posiadają wyraźnych granic i powstały podczas procesów metamorficznych ( granityzacja, migmatyzacja) (Špinar 1994). Żyły pegmatytowe mogą zawierać takie minerały jak turmalin Schorl, Oxy Schorl oraz apatyt, fluoroapatyt, kordieryt, piryt, kwarc i skaleń. Nie stwierdzono większych przejawów mineralizacji, jedynie w nielicznych żyłach typu alpejskiego zaobserwowano rutyl, piryt, turmaliny i apatyty. Ciekawym zjawiskiem jest sporadyczne pojawienie się skał reliktowych z górnego płaszcza, skały ultramaficzne występują tu w formie porwaków (Fig. 6) od kilku centymetrów do kilku metrów. Zidentyfikowano takie skały jak dunity, perydotyty, piroksenity, eklogity. Inkluzje te powstały najprawdopodobniej jako ciała stałe, pochodzenia wulkanicznego jako wydarte fragmenty należące do różnych poziomów głębokości płaszcza ziemskiego (Misar i Jelinek 1981). Niestety aby legalnie zwiedzać kamieniołom należy uzyskać przepustkę. Fig 6- Ksenolit (

10 Cyrilov Kierując się dalej drogą od kamieniołomu Horni Bory na E po 1,5 km docieramy do pętli autobusowej, która jest zastawiona przez stare zardzewiałe łady. To znak że dotarliśmy do Cyrilova. Kierujemy się nadal drogą na E,zmienia się ona z asfaltowej w gruntową, po 100 m po prawej stronie drogi obserwujemy metalowe kominy wyrastające z ziemi! to punkt,w którym należy skręcić w las na S i iść wschodnim skrajem lasu. Po około 300 metrach schodzimy do dolinki. W lesie bez trudu odnajdujemy liczne kopanki oraz fragmenty granitu pismowego (Fig.8 A, B). Dotarliśmy do wychodni żył pegmatytowych Dobra Voda. Ciała pegmatytowe powstały na styku granulitów, paragnejsów biotytowych i amfibolitów. Żyła ma około 100 m długości i 6 m szerokości, zaliczana jest do pegmatytów lepidolitowych. Żyła składa się z 6 stref (Staněk i Novak 1999) (Fig. 7): Fig. 7- Uproszczony schemat żyły pegmatytowej Cyrilova. 1- granitowa; 2- granitu pismowego; 3- Strefa gruboziarnista składająca się głównie z muskowitu i albitu oraz kwarcu i turmalinów (schorl), podrzędnie apatytów i skaleni, 4 zewnętrzna strefa lepidolitowo albitowa, w której muskowit jest powoli zastępowany lepidolitem, występuje turmalin schorl ( spotyka się shorlomity ) turmalin typu rubelit oraz magnetokolumbit, kasyteryt, amblygonit; 5- wewnętrzna strefa lepidolitowi - albitowa zawierająca więcej kwarcu, turmaliny shorle oraz elbaity (rubelit, verdelit, indygolit), topaz, albit, apatyt, kasyteryt (Paulis 2001). Strefa ta różni się od poprzedniej pojawieniem się licznych pustek do 20 cm; 6 strefa lepidolitowa. Pegmatyt z Cyrilova jest znany przede wszystkim z różnego rodzaju turmalinów, z których najczęstszy jest Schorr. Jego duże kryształy wrosłe w albit są powszechne, bardzo rzadko spotka się szerokie lecz niskie (wielkości dużej monety), słupki zakończone piramidą. Wśród barwnych turmalinów dominuje rubelit, często spotykany na kwarcu lub w okolicy mik litowych. Tutejsze rubelity

11 często krystalizują w formie słońc turmalinowych, sporadycznie odnajduje się okazy w kształcie wygiętych słupków. Rzadziej spotykane są verdelity najczęściej wrośnięte w muskowit, jednak te są kruche i nietrwałe, rzadziej lecz lepszej jakości zielone turmaliny można odnaleźć w towarzystwie kwarcu. Bardzo rzadko występuje Indygolit krystalizując w podobnej sekwencji co werdelit. Najrzadziej odnajdywane są elbaity, występują one tutaj w różnych barwach m.in. różowe z ciemnoniebieską główką, różowe z ciemnozieloną główką, i inne, wszystkie cechują się piękną barwą oraz wysoką transparentnością. Kolejnym częstym minerałem który bez trudu można tu znaleźć jest lepidolit a częściej jego odmiana trilithionit, który tworzy kryształy wykształcone w formie blaszkowej (typowej dla muskowitu) o barwie od różowej do fioletowej i srebrzystym połysku. Dzień wolnego czasu i dużo samozaparcia w kopaniu może zaowocować ciekawymi minerałami. A B Fig. 8 A, B Wkopy na obszarze żył pegmatytowych Cyrilova.

12 A B C D E F G H Fig. 9 A, B- Turmaliny rubelity; C, D- turmaliny Elbaity; E, F- turmalin schorl (F- eksponat z muzeum w Brnie); G- miki litowe; H- skalenie.

13 Bobruvka Jadąc od Velkych Mezirici w stronę Krizanova i dalej na NE, po 17 km docieramy do niewielkiej miejscowości o nazwie Bobruvka ( nie mylić z Bobrovą położoną kilka km dalej). Pagórkowata okolica skrywa kilka większych skupisk żył pegmatytowych. Najciekawszym polem pegmatytowym jest pagórek znajdujący się 500 m na NE od miasteczka. Gruntową drogą można wyjechać samochodem na sam wierzchołek,,houperka ( około 700 m.n.p.m). Na wierzchołku (Fig. 10) rozciągają się prywatne pola rolne, na których niestety jest zakaz kopania. Jednak po zimie oraz po orce można szukać minerałów spacerując po miedzy. Żyły znajdują się wśród granulitów i gnejsów jednostki Moldanubickiej, największa żyła jest zlokalizowana na szczycie pagórka, ma ona 10 m długości i 7 m szerokości. Ciało pegmatytowe ma prostą budowę: zewnątrz strefa pismowa, następnie strefa albitowa, jądro zbudowane jest z skalenia K i kwarcu (Hajek i Stankova1970). Przeczesując pola można natrafić na wiele ciekawych minerałów (Fig 11 A- E) takich jak : kwarce mleczne, kryształy górskie i moriony często przerośnięte muskowitem i albitem. Dymne kwarce tworzą zrosty szkieletowe typowe dla złóż pegmatytowych. Kryształy turmalinów schorli dochodzą tu do 10 cm długości i często są zakończone piramidą. Sporadycznie zaobserwowano apatyt, i brookit. Fig Pola na których można znaleźć minerały,,houperek.

14 A B C D E Fig. 11. A, B- Kwarc dymny; C-brookit D-duży kryształ albitu wraz z muskowitem; E- turmalin schorl (eksponat z muzeum w Brnie)

15 Literatura: Duda J. (1986): Pegmatity v borském granulitovém masivu. Sbornik Geologickych Věd, Ložiskova geologie., 27, Praga. Hajek J. Stankova J. (1970): Drobna tektonika a petrografie pegmatytu z Bobruvky u Velkeho Mezirici Vlastived Sbor Vysociny Odd Prir. 6, Jihlava. Mísař Z., Jelínek E. (1981): Uzavřeniny peridotitů, pyroxenitů, eklogitů a opálů v leptynytech moldanubika na lokalitě Bory. Věstník ÚÚG, 56, 1, Novák M. Černý P. Kimbrough D.L. Taylor M.C. Ercit T.S. (1998): U-Pb ages of monazite from granitic pegmatites in the Moldanubian Zone and their geological implications. Acta Universitas Carolinae, Vol.conf. POCEEL Praga Paulis P. (2001): Nejzajímavější lokality Moravy a Slezska I Kuttna Kutna Hora Staněk J. (1991): Parageneze minerálů pegmatitových žil z Hatí u Dolních Borů na západní Moravě. Acta Mus. Mor., Sci., Nat., LXXVI, 1-2, Brno. Staněk J. Miškovský J. (1975): Sekaninaite, a new mineral of the cordierite series, from Dolní Bory, Czechoslovakia. Scripta, Fac., Sci, Nat. UJEP Brun., Geol., 1, 5, Staněk J. Novak M. (1999): Lepidolitovy pegmatite od Dobre Vody u Velkeho Meziriici, zapadni Morava- Cas. Morav. Mus., Geol Brno. Špinar P. (1994): Vztah pegmatitů k alpským žilám v lomu u Horních Borů. MS diplomová práce, PřF MU Brno. Zdjęcie z strony tytułowej z lewej turmalin schorl Cyrilov z prawej turmalin schorl z Bobruvki ( okaz z muzeum w Brnie ).