2013, vol. 1, no. 11 (260) Spis treści

Transkrypt

1 2013, vol. 1, no. 11 (260) Spis treści Wstęp (Krzysztof Łyskawa)... 3 Teresa H. Bednarczyk Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe?... 7 Robert Kurek Inicjatywy na rzecz zbliżenia regulacji i systemów nadzoru nad firmami ubezpieczeniowymi działającymi globalnie Jacek Lisowski Specyfika i znaczenie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych w działalności ubezpieczycieli kredytu kupieckiego Piotr Majewski, Damian Walczak Świadomość ubezpieczeniowa studentów w aspekcie postrzegania rynku ubezpieczeniowego Joanna Niżnik Zabezpieczenie społeczne w zakresie świadczeń emerytalnych w Chile Patrycja Piechowiak Przykłady społecznej odpowiedzialności biznesu w działalności zakładów ubezpieczeń Joanna Ratajczak-Tuchołka Reformy systemu emerytalnego w Polsce w latach

2

3 Wstęp Współcześnie funkcjonujemy w gospodarce opartej na wiedzy. To właśnie wiedza odgrywa istotną rolę w procesach decyzyjnych przedsiębiorstw, organizacji, rodzin. Jej posiadanie pozwala trafnie rozwiązywać powstałe problemy. Jakość podejmowanych decyzji w przedsiębiorstwie bezpośrednio wpływa na jego wyniki i pozycję na rynku, zaś w przypadku gospodarstw domowych na ogólnie rozumiany dobrobyt. Analizując zakres tych decyzji, należy podkreślić, iż współcześnie człowiek jest w stanie gromadzić duże ilości informacji, szczególnie korzystając z technologii. Samo ich posiadanie nie prowadzi jednak do przyrostu wiedzy. Do tego konieczne jest odpowiednie przeprowadzenie procesu odkrywania wiedzy w tych informacjach. W związku z tym niniejsza publikacja ma za zadanie stać się źródłem nie tylko informacji, ale też być narzędziem dzielenia się wiedzą przez Autorów poszczególnych artykułów. Główne obszary niniejszego numeru czasopisma STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA to: system emerytalny, finansowe aspekty funkcjonowania i nadzorowania towarzystw ubezpieczeniowych oraz społeczna odpowiedzialność biznesu na przykładzie zakładów ubezpieczeń. Każdy człowiek po osiągnięciu pewnego wieku, przy określonej dynamice rozwoju technologii, nie ma już możliwości zapewnienia sobie odpowiednich środków utrzymania. Aby nie pozostawiać takich osób bez określonych dochodów, konieczny jest ktoś, kto zapewni im przynajmniej minimalny poziom bezpieczeństwa. Rozwiązania takie mogą mieć charakter indywidualny lub grupowy, obligatoryjny lub dobrowolny, ale powinny być osadzone w ramach funkcjonującego systemu zabezpieczenia emerytalnego. Właśnie charakter przynależności do systemu (i to zmienionego w wyniku gruntownych reform) został szeroko omówiony w opracowaniach Joanny Niżnik (Zabezpieczenie społeczne w zakresie świadczeń emerytalnych na przykładzie Chile) oraz Joanny Ratajczak-Tuchołki (Reformy systemu emerytalnego w Polsce w latach ). Analizie poddano kraje, które skorzystały z rozwiązań systemowych i których kierunki zostały opracowane przez Bank Światowy. W chwili obecnej w Chile obserwuje się ewolucję wzorcowych rozwiązań, w których angażuje się państwo tzn. stworzono pojęcie emerytury obywatelskiej (tzw. pension basica solidaria PBS). Dostrzega się w tym

4 4 Wstęp kraju problem wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, ale podejmowane przez państwo działania koncentrują się przede wszystkim na poszukiwaniu rozwiązań, które pozwalają na zmniejszenie zagrożenia ubóstwem. W odniesieniu do Polski Autorka wskazuje na konieczność zmiany formuły naliczania składki (obecne zmiany podział składki pomiędzy poszczególne filary raczej dotyczą ograniczania problemów budżetowych), zasad udzielania świadczeń poprzez wydłużanie zatrudnienia oraz przede wszystkim promowanie dodatkowych (poza bazowymi) sposobów oszczędzania na cele emerytalne. Kolejne dwa opracowania dotyczą globalnego wymiaru funkcjonowania zakładów ubezpieczeń. W opracowaniu Roberta Kurka (Inicjatywy na rzecz zbliżenia regulacji i systemów nadzoru nad firmami ubezpieczeniowymi działającymi globalnie) wskazano z jednej strony na działania ujednolicające zasady funkcjonowania organów nadzoru (zbliżenie regulacji i konwergencja systemów). Efektem tego jest funkcjonowanie na poziomie globalnym różnych instytucji międzynarodowych i stowarzyszeń, które prowadzą działania nadzorcze. Z drugiej strony ideą każdego państwa jest zachowanie posiadanej przewagi konkurencyjnej. Zachowanie różnych systemów nadzoru pozwala na utrzymanie tej różnorodności. Stworzenie globalnego systemu regulacji to podstawa do zmierzenia się z pytaniem: Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe? z artykułu Teresy H. Bednarczyk. Dopóki branża ubezpieczeniowa koncentruje się na oferowaniu tylko i wyłącznie tradycyjnej ochrony ubezpieczeniowej, nie przyczynia się do kreowania czy pogłębiania kryzysu. Zaangażowanie towarzystw ubezpieczeniowych w przejmowanie ryzyka kredytowego w wyniku obrotu instrumentami pochodnymi czy sprzedaż swapów kredytowych wymusza konieczność stworzenia nowych instrumentów nadzoru. O finansach w funkcjonowaniu zakładów ubezpieczeń traktuje artykuł Jacka Lisowskiego (Specyfika i znaczenie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych w działalności ubezpieczycieli kredytu kupieckiego). Można w nim znaleźć ostrzeżenie dla ubezpieczycieli kredytu kupieckiego, że zamiast pokrywać skutki niewypłacalności ubezpieczanych podmiotów, sami mogą popaść w kłopoty finansowe. Brak odpowiednich zasad naliczania rezerw (szczególnie w odniesieniu do szkód o długim okresie inkubacji) lub zbyt optymistyczne podejście do rozwiązywania rezerw nie są zgodne z długofalowymi zasadami zarządzania ryzykiem w zakładach ubezpieczeń. W artykule Piotra Majewskiego i Damiana Walczaka (Świadomość ubezpieczeniowa studentów w aspekcie postrzegania rynku ubezpieczeniowego) można znaleźć odniesienie do przeprowadzonych wśród prawie dwóch tysięcy studentów badań. Wyniki wskazują jednoznacznie, iż jako

5 Wstęp 5 społeczeństwo mamy wiele uwag do sprawności działania zakładów ubezpieczeń i sposobów naliczania odszkodowań i świadczeń. W konsekwencji instytucje ubezpieczeniowe są zdecydowanie gorzej oceniane niż banki oraz inne podmioty rynku finansowego. Dlatego tak ważne jest budowanie odpowiedniej wiedzy wśród klientów ubezpieczycieli o faktycznych skutkach ich funkcjonowania. Traktuje o tym również artykuł Patrycji Piechowiak (Przykłady społecznej odpowiedzialności biznesu w działalności zakładów ubezpieczeń), w którym analizie poddano wybrane elementy narzędzia CSR: działania na rzecz pracowników, społeczeństwa czy zabezpieczające stan środowiska. W wielu przypadkach nie wymaga to wielkich nakładów finansowych, może za to oznaczać rezygnację z części wysoko dochodowego biznesu (np. ubezpieczanie tylko budynków w określonej technologii), ale pokazuje interesariuszom, iż zakłady ubezpieczeń to nie tylko instytucje przyjmujące składki i ewentualnie wypłacające odszkodowania, ale również świadomi uczestnicy życia społecznego. Redaktor prowadzący niniejszego numeru czasopisma SOEP jest pracownikiem Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu na Wydziale Ekonomii, w Katedrze Ubezpieczeń. Krzysztof Łyskawa

6

7 STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA 2013, vol. 1, no. 11 (260) Teresa H. Bednarczyk Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Ekonomiczny, Katedra Bankowości Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe? Streszczenie: Obecny kryzys jest przykładem realizacji ryzyka systemowego. Celem niniejszego opracowania jest zbadanie, czy instytucje ubezpieczeniowe stwarzają ryzyko systemowe w gospodarce. Odpowiedź na tak postawione pytanie wymagała zdefiniowania istoty ryzyka systemowego w branży ubezpieczeniowej oraz głównych kryteriów jego pomiaru. Oceniając branżę ubezpieczeniową jako potencjalnego kreatora ryzyka systemowego, uznano, iż przejmowanie i rozpraszanie ryzyka ubezpieczeniowego nie generuje ryzyka systemowego, a ubezpieczyciele nie są ani zbyt duzi, ani zbyt powiązani ze sobą, aby upaść. Jednak angażowanie się ubezpieczycieli w działalność pozaubezpieczeniową (finansową), taką jak np. przejmowanie ryzyka kredytowego oraz handel instrumentami pochodnymi, niesie już zagrożenie systemowe dla stabilności finansowej. Aby zmniejszyć ryzyko systemowe, organy nadzoru powinny bardziej wnikliwie badać i bardziej rygorystycznie respektować przestrzeganie odpowiednich wymogów oceny całkowitego ryzyka, na jakie są narażone kapitałowe grupy ubezpieczeniowe. Słowa kluczowe: działalność ubezpieczeniowa, ryzyko systemowe, powiązania między instytucjami finansowymi. Klasyfikacja JEL: L51, G18. Does the insurance sector create systemic risk? Abstract: The current financial crisis is a classic example of systemic risk. The aim of this paper is to determine whether insurance companies pose a systemic risk in an economy. To answer this question the essence of systemic risk in the insurance industry as well as the main criteria for its measurement have been defined. The primary conclusion is that the core activities of insurers do not pose a systemic risk. Assessing the insurance industry as a potential creator of systemic risk, it was concluded that insurers are neither too big nor too interconnected to fail. However, the

8 8 Teresa H. Bednarczyk engagement of insurers in non-core financial activities, such as acquiring credit risk or trading in derivatives, may carry a systemic threat to financial stability. To reduce systemic risk from non-core activities, regulators need to develop better mechanisms for insurance group supervision. Keywords: insurance activity, systemic risk, interactions between financial institutions. Wstęp Obecny kryzys uznaje się za klasyczny przykład realizacji ryzyka systemowego, ponieważ problemy sektora bankowego bardzo szybko rozprzestrzeniły się na inne sektory w gospodarce. Bankructwo banku Lehman Brothers z września 2008 r. uruchomiło reakcję łańcuchową w postaci zaburzeń w stabilności systemu finansowego, gwałtownej i głębokiej zmienności na rynkach kapitałowych, ograniczenia globalnej płynności, redukcji dostępności i wzrostu kosztu kapitału, a także podważenia zaufania do całego systemu finansowego. Obecny kryzys finansowy, który powstał lokalnie na terenie USA, szybko przekroczył granice tego obszaru, stając się kryzysem globalnym. Wywołał też wiele szoków, które przeniosły się na sferę realną gospodarki oraz na system finansów publicznych. Nie wchodząc w głębsze dyskusje naukowe dotyczące zróżnicowanych i złożonych przyczyn wybuchu obecnego kryzysu, które zostały dość szeroko opisane w literaturze, warto postawić pytanie, jaką rolę w tym kryzysie odgrywa sektor ubezpieczeniowy. Dość obszerne piśmiennictwo na ten temat przedstawia najczęściej negatywne oddziaływanie zjawisk kryzysowych na sektor ubezpieczeniowy 1. Niektóre publikacje pokazują też pozytywną rolę sektora ubezpieczeniowego w przezwyciężaniu skutków kryzysu. Są też stanowiska, w świetle których działalność ubezpieczycieli przyczyniła się do wybuchu obecnego kryzysu, bowiem jedną z instytucji finansowych, która odegrała rolę w pogłębianiu się pierwszej fazy kryzysu finansowego, była grupa AIG, kojarzona powszechnie z branżą ubezpieczeniową. W tym kontekście, przyjmując, iż obecny kryzys ma charakter systemowy, w artykule podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy sektor ubezpieczeniowy stwarza ryzyko systemowe w gospodarce. Odpowiedź na tak postawione pytanie wymagała zdefiniowania istoty ryzyka systemowego oraz identyfikacji potencjału jego 1 W piśmiennictwie zidentyfikowano i opisano wiele kanałów transmisji zjawisk kryzysowych do sektora ubezpieczeniowego [por. m.in. Lisowski 2010; Jędrzejczyk 2009; Monkiewicz 2009].

9 Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe? 9 generowania z uwzględnieniem takich kryteriów, jak: wielkość instytucji i ich współzależność oraz substytucyjność oferowanych usług. Główna teza opracowania brzmi: podstawowa działalność ubezpieczycieli, czyli przejmowanie, rozpraszanie i redystrybucja finansowych skutków ryzyka, na które są narażeni ubezpieczeni, nie kreuje ryzyka systemowego. Jednakże angażowanie się ubezpieczycieli w przejmowanie ryzyka kredytowego (np. ubezpieczenia finansowe, gwarancje ubezpieczeniowe oraz obrót instrumentami pochodnymi) może kreować ryzyko systemowe, w związku z tym działalność ta powinna być bardziej rygorystycznie kontrolowana przez organy nadzoru tak w skali lokalnej, jak i globalnej. 1. Istota i przejawy ryzyka systemowego W teorii finansów pojęcia ryzyko systemowe oraz ryzyko sytemu finansowego są używane zamiennie [Solarz 2008]. Najogólniej rzecz ujmując, ryzyko systemowe to zagregowany typ ryzyka, który jest wynikiem nakładania się oraz rozprzestrzeniania różnych rodzajów ryzyka: kredytowego, rynkowego oraz operacyjnego. Ryzyko systemowe zostało uznane za bardzo ważne, ponieważ powoduje wzrost kosztów kapitału lub redukcję jego dostępności, której na ogół towarzyszy głęboka zmienność cen rynkowych aktywów oraz negatywne oddziaływanie na sferę realną gospodarki. W literaturze z dziedziny finansów ryzyko systemowe jest rozpatrywane na dwóch poziomach: makro- i mikroekonomicznym [Marcinkowska 2009, s ; Iwanicz-Drozdowska 2008, s. 85]. Z makroryzykiem systemu finansowego mamy do czynienia wtedy, kiedy system finansowy jest narażony na ryzyko zagregowane, wynikające z korelacji ryzyka podejmowanego przez różne instytucje finansowe. Wstrząsy makro wynikają z takich czynników, jak np.: zamiany stóp procentowych, kursów walutowych czy załamania na rynku kapitałowym. Mikroryzyko systemowe powstaje w sytuacji, gdy upadłość pojedynczej instytucji finansowej skutkuje utratą zaufania i upadłością innych instytucji, co negatywnie wpływa na system finansowy jako całość. Wstrząsy mikro mogą przenosić się z powodu wzajemnych powiązań między instytucjami finansowymi (reakcja łańcuchowa efekt podobny do efektu domina) i (lub) z powodu znacznego szoku wspólnego, kiedy instytucje finansowe mają wzajemne ekspozycje na ryzyko, np. na rynku międzybankowym, reasekuracyjnym lub w systemie płatniczym. W piśmiennictwie znane są dwa odrębne podejścia dotyczące potencjalnych źródeł ryzyka systemowego. Uważa się, iż ryzyko to może mieć charakter endogeniczny lub egzogeniczny. Ryzyko systemowe ma charakter

10 10 Teresa H. Bednarczyk endogeniczny, jeżeli powstaje w którymś z elementów systemu finansowego (instytucjach, rynkach, infrastrukturze). Z obserwacji historycznych wynika, że najczęstsze miejsce powstawania kryzysów to sektor bankowy i rynek walutowy, a obecnie także sektor funduszy hedgingowych. Ryzyko systemowe o charakterze egzogenicznym wynika z problemów leżących poza systemem finansowym, np. z zaburzeń makroekonomicznych lub ze zdarzeń losowych (np. katastrof przyrodniczych, aktów terrorystycznych, wydarzeń politycznych itp.). Z racji złożoności i zmienności ram oraz sposobów pomiaru ryzyka pojęcie ryzyko systemowe stało się trudne do jednoznacznego zdefiniowania 2. W tradycyjnej bankowości przez ryzyko systemowe rozumie się panikę i paraliż normalnej działalności instytucji kredytowych i tzw. run na banki z żądaniem niemal jednoczesnej wypłaty zdeponowanych środków pieniężnych. Ryzyko to w dużym stopniu zostało obecnie wyeliminowane przez system gwarantowania depozytów. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjęto, że ryzyko systemowe jest to zagrożenie wystąpienia zdarzenia, które nagle i niespodziewanie spowoduje skumulowane straty będące efektem wzajemnych powiązań między instytucjami finansowymi (reakcja łańcuchowa), utratę wartości ekonomicznych lub zaufania w znacznym segmencie systemu finansowego oraz z dużym prawdopodobieństwem, przy braku odpowiednich przedsięwzięć przeciwdziałających, spowodują poważne zakłócenia także w sferze realnej gospodarki 3 [Group 2001, s. 126]. Warto podkreślić, iż na destabilizowanie systemu finansowego największy wpływ wywiera niestabilność sektora bankowego, dlatego większość badań dotyczących efektu zarażania skupiało się na rynku międzybankowym. Badanie ryzyka systemowego w branży ubezpieczeniowej prowadzono stosunkowo rzadko [Cummins i Weiss 2010]. Teoria ubezpieczeń sugeruje, że rozmiar i rozprzestrzenianie się globalnej działalności ubezpieczeniowej nie powinno być decydującym wyznacznikiem ryzyka systemowego. Mechanizm ubezpieczeniowy opiera się bowiem na łączeniu i dywersyfikacji ryzyka idiosynkratycznego oraz na działaniu prawa wielkich liczb. W związku z tym 2 Analizę definicji ryzyka systemowego przeprowadzili m.in. J.K. Solarz [2008] oraz G. Kaufman [1999]. 3 Upadek nawet dużej instytucji finansowej (przedsiębiorstwa) lub zakłócenia w jednym segmencie rynku, które nie rozprzestrzenią się (nie wystąpi efekt zarażania) do innych instytucji oraz sfery realnej gospodarki, nie mogą być kwalifikowane jako zdarzenie systemowe. Na przykład huragan Andrew, który w 1992 r. w USA spowodował poważne zakłócenia w gospodarce finansowej ubezpieczycieli majątkowych, nie został uznany za zdarzenie systemowe, ponieważ nie wywołał negatywnego wpływu na procesy zachodzące w sferze realnej gospodarki [Cummins i Weiss 2010].

11 Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe? 11 korzyści wynikające z dywersyfikacji owego ryzyka rosną wraz ze wzrostem portfela biznesowego ubezpieczycieli oraz zasięgiem geograficznym ich działalności. Zachodzi bardzo małe prawdopodobieństwo, aby klasyczne ryzyko ubezpieczeniowe mogło samodzielnie doprowadzić do niestabilności na rynku ubezpieczeniowym lub naruszyć stabilność systemu finansowego. Wręcz przeciwnie, wielu badaczy uważa, że ochrona ubezpieczeniowa zwiększa stabilność finansową i gospodarczą. Ubezpieczyciele mają stosunkowo stabilny przypływ składek i tylko w bardzo ograniczonym stopniu potrzebują krótkoterminowego finansowania zewnętrznego z rynku. W rezultacie są narażeni na ryzyko płynności w znacznie mniejszym stopniu niż np. banki. Ubezpieczyciele nie mają zapewnionego wsparcia płynnościowego ze strony pożyczkodawcy wyższej instancji, dlatego muszą utrzymywać odpowiedni poziom aktywów płynnych, które stanowią swoisty bufor bezpieczeństwa w okresie trudności płatniczych. Mają też ustawowy obowiązek pokrywania rezerw techniczno-ubezpieczeniowych aktywami finansowymi o wysokiej jakości 4. Swoje zyski wygenerowane na działalności ubezpieczeniowej reinwestują na rynkach finansowych, co sprzyja zwiększaniu płynności tych rynków [The Credit 2010]. Sektor ubezpieczeniowy odgrywa rolę stabilizatora zakłóceń w sferze realnej gospodarki. Odszkodowania i świadczenia wypłacane przez zakłady ubezpieczeń łagodzą skutki finansowe różnego rodzaju zdarzeń losowych dotykających podmioty funkcjonujące w sferze realnej gospodarki. Działalność ubezpieczeniowa pozwala przedsiębiorstwom podejmować inicjatywy gospodarcze w skali większej niż byłoby to możliwe bez ochrony ubezpieczeniowej. Powszechna wręcz dostępność do produktów ubezpieczeniowych stanowi dla przedsiębiorstw bodziec do inwestycji innowacyjnych, a tym samym wspiera wzrost gospodarczy w sferze realnej gospodarki [Schich 2010]. Niestety, angażowanie się ubezpieczycieli także w działalność pozaubezpieczeniową, taką jak np. operacje pochodne, może już kreować ryzyko systemowe, czego potwierdzeniem stały się kłopoty finansowe grupy AIG 5. 4 W portfelach inwestycyjnych firm ubezpieczeniowych obydwu działów największy udział mają obligacje i inne papiery dłużne uważane wcześniej za aktywa bezpieczne. Jednak problem zadłużeniowy rządów i generalne obniżanie się wiarygodności płatniczej dłużników sprawia, że dłużne papiery skarbowe stają się coraz bardziej ryzykowne (ryzyko kraju), co może mieć poważne konsekwencje także i dla branży ubezpieczeniowej [Global 2011]. 5 Kryzys holdingu finansowego AIG nie został spowodowany tradycyjną działalnością ubezpieczeniową, lecz wynikał głównie z angażowania się w wystawianie kontraktów CDS przez spółki finansowe należące do grupy AIG, [Harrington 2009, s ].

12 12 Teresa H. Bednarczyk 2. Główne czynniki generowania ryzyka systemowego 2.1. Wielkość instytucji W identyfikacji potencjału generowania ryzyka systemowego najczęściej bierze się pod uwagę następujące kryteria: wielkość instytucji finansowej, współzależność z innymi instytucjami oraz substytucyjność produktów [Went 2011]. Kryteria te powinny być rozpatrywane łącznie w celu określenia systemowego znaczenia instytucji, rynków i instrumentów finansowych. Status instytucji finansowej zbyt duża, by upaść oznacza, że jej upadłość z wysokim prawdopodobieństwem może pociągnąć za sobą upadłość wielu innych instytucji powiązanych z nią biznesowo lub kapitałowo. Aby uprzedzić efekt kaskadowy, powstało społeczne i polityczne przyzwolenie na finansowe wspieranie takich instytucji ze środków publicznych, aby nie dopuścić do ich upadłości. Biorąc pod uwagę kryterium wielkości instytucji finansowej, należy zauważyć, że ubezpieczyciele zdecydowanie ustępują bankom. Wśród 50 największych instytucji finansowych świata 25 pierwszych miejsc zajmują grupy bankowe. Największa grupa ubezpieczeniowa, czyli AXA, zajmuje dopiero miejsce 26, Allianz 29, Metlife 34, AIG 36, Aviva 42, Generali 44, Prudential 46, Legal & General 49 oraz Aegon miejsce 50. Suma aktywów 10 największych ubezpieczycieli na świecie stanowi tylko około jednej trzeciej aktywów 10 największych banków. Aktywa pierwszej trójki banków są porównywalne z aktywami całej pierwszej dziesiątki ubezpieczycieli. Podobna relacja zachodzi pod względem wartości kapitalizacji rynkowej. Kapitalizacja największej grupy bankowej (BNP Paribas) jest prawie równa kapitalizacji całej pierwszej szóstki ubezpieczycieli [Insurance 2011, s. 22]. Na tej podstawie można wnioskować, że instytucje ubezpieczeniowe, jako relatywnie małe względem banków, nie powinny generować ryzyka systemowego Współzależność oraz substytucyjność Drugim podstawowym czynnikiem ryzyka systemowego jest współzależność instytucji finansowych, która odnosi się do stopnia korelacji i możliwości zarażania, wynikającej z sieci roszczeń finansowych i innych wzajemnych relacji. Współzależność decyduje o tym, w jakim stopniu problemy finansowe w jednej lub kilku instytucjach zwiększają prawdopodobieństwo problemów finansowych w pozostałych instytucjach finansowych. Obecny kryzys finansowy powstał w sektorze bankowym, ale nie z powodu runu klientów na depozyty, lecz z powodu współzależności zachodzących między rynkiem pożyczek międzybankowych, bonów komercyjnych i krótkoterminowych

13 Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe? 13 umów odkupu (repo), zaś szokiem wspólnym było pęknięcie bańki spekulacyjnej na rynku mieszkaniowym i na rynku kredytów hipotecznych. Dlatego określenie podmiot zbyt duży, by upaść (to big to fail) jest zastępowane terminem systemowo ważna instytucja finansowa systemically important financial institution (SIFI) 6. Badacze wciąż pracują nad metodami identyfikacji tych instytucji, które zasługują na szczególną uwagę w nowych uwarunkowaniach wynikających z doświadczeń ostatniego kryzysu finansowego. Biorąc pod uwagę sieć powiązań między ubezpieczycielami, należy zauważyć, że zasadniczo różni się ona od sieci powiązań rynku międzybankowego. Ubezpieczyciele są powiązani ze sobą umowami reasekuracji, lecz to nie oznacza, że wstrząsy na rynku reasekuracyjnym mogą doprowadzić do takich samych skutków jak wstrząsy na rynku międzybankowym. Istnieje ważna różnica strukturalna. Rysunek 1 przedstawia stylizowany obraz rynku ubezpieczeniowo-reasekuracyjnego (koła reprezentujące ubezpieczycieli, reasekuratorów i retrocesjonariuszy nie odzwierciedlają jednak skali ich działalności). Powiązania ubezpieczycieli z reasekuratorami są prawie całkowicie hierarchiczne i nie przypominają sieci powiązań rynku międzybankowego. Wzajemnie powiązania liniowe między ubezpieczycielami pierwotnymi oraz reasekuratorami są stosunkowo słabe, gdyż ubezpieczyciele nie mają dostatecznej motywacji do stosowania reasekuracji wzajemnej. W przypadkach szczególnie wysokiej koncentracji ryzyka więcej korzyści z dywersyfikacji zapewnia im retrocesja. Należy zauważyć, że w praktyce, poza powiązaniami w ramach grup ubezpieczeniowych lub konglomeratów finansowych, stopień wzajemnych powiązań w sektorze reasekuracyjnym jest relatywnie niewielki 7. Brak sprzężenia zwrotnego oznacza, że prawdopodobieństwo potencjalnego efektu zarażania ogólnie też nie jest wielkie. Upadłość jednego reasekuratora może negatywnie wpłynąć na jego cedentów, ale nie musi wywołać kaskady na rynku i powodować masowej upadłości innych reasekuratorów. 6 Dotychczas nie ma powszechnie przyjętej definicji systemowo ważnej instytucji finansowej. Spotyka się zarówno ujęcie pozytywne kiedy jej obecność jest kluczowa dla sprawnego funkcjonowania systemu finansowego, jak i ujęcie negatywne, według którego systemowo ważna instytucja finansowa to taka, która nie może się wycofać z działalności (zbankrutować) bez poważniejszych zakłóceń w systemie finansowym. Im większy potencjał destrukcyjny w razie upadłości, tym bardziej dana instytucja jest ważna dla stabilności systemu finansowego. Obecnie, oprócz banków, takimi instytucjami są fundusze inwestycyjne, a zwłaszcza hedgingowe oraz publiczne instytucje poręczeniowe [Weistroffer 2011]. 7 Z globalnej wielkości przypisanych składek ubezpieczeniowych tylko około 5% jest scedowanych do reasekuratorów i tylko 0,6% do retrocesjonariuszy [Insurance 2011, s. 26].

14 14 Teresa H. Bednarczyk Rysunek 1. Hierarchiczna struktura rynku ubezpieczeniowego i reasekuracyjnego Źródło: [Insurance 2011, s. 26] Rysunek 2. Sieć powiązań globalnego rynku międzybankowego Źródło: [Insurance 2011, s. 27] Rysunek 2 przedstawia stylizowany obraz rynku międzybankowego. Koła o różnej średnicy symbolizują banki komercyjne o różnej wielkości, zaś linie wskazują ich bezpośrednie połączenia biznesowe. Z kolei grubość linii oznacza intensywność interakcji biznesowych. Z rysunku jasno wynika, że pojedyncze banki komercyjne są nieodłączną częścią skomplikowanej sieci bankowej. Z rozważań teoretycznych wiadomo, że takie powiązania sieciowe mogą sprzyjać rozprzestrzenianiu się wstrząsów (szoków) po całym rynku

15 Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe? 15 i kreować kryzysy systemowe. Kryzys finansowy z 2008 r. jest praktycznym tego przykładem i pokazał w szczególności, że wstrząsy pochodzące nawet od stosunkowo niewielkich uczestników rynku, ale przy dużej ich współzależności z innymi instytucjami, mogą mieć konsekwencje systemowe. Obecny kryzys finansowy pokazuje również, że grupy ubezpieczeniowe poniosły duże straty finansowe wskutek zwiększonej ekspozycji na działalności pozaubezpieczeniową (w szczególności obrót instrumentami pochodnymi). Ten rodzaj działalności, który był stosunkowo słabo regulowany lub w ogóle nie podlegał nadzorowi, stał się ważnym źródłem ryzyka o charakterze systemowym. W związku z tym identyfikacja systemowo ważnych grup ubezpieczeniowych wymaga odpowiedniego zrozumienia zagrożeń, jakie niesie działalność poza- -ubezpieczeniowa i jej interakcja z tradycyjną działalnością ubezpieczeniową. Kolejnym wskaźnikiem ryzyka systemowego jest brak substytucyjności usług o znaczeniu kluczowym. Substytucyjność rozumiana jest tutaj jako stopień, w jakim instytucje finansowe lub segmenty systemu finansowego mogą zapewniać te same typy usług finansowych. Brak zastępowalności może stanowić problem o charakterze systemowym, kiedy usługi finansowe mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania innych instytucji lub całego systemu finansowego. Jeżeli nie da się przenieść tych funkcji na inną platformę, to awaria jednego z podsystemów wpływa jednocześnie niekorzystnie na dużą liczbę pozostałych podmiotów. Przyjmuje się, że instytucje ubezpieczeniowe nie spełniają tego kryterium, w przeciwieństwie do systemów płatniczych i rozrachunkowych. Zakończenie Oceniając branżę ubezpieczeniową jako potencjalnego kreatora ryzyka systemowego uznano, że przejmowanie i rozpraszanie ryzyka ubezpieczeniowego nie generuje ryzyka systemowego. Relatywnie niski poziom wzajemnych powiązań finansowych, a także niskie uzależnienie ubezpieczycieli od finansowania zewnętrznego, świadczą o tym, że ubezpieczyciele nie spełniają wszystkich kryteriów instytucji finansowych ważnych systemowo. Stress testy wykonane dla amerykańskiej branży ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej dały podstawy, by twierdzić, iż jest mało prawdopodobne, aby tradycyjna działalność ubezpieczeniowa i reasekuracyjna stała się źródłem ryzyka systemowego. Podobnie małe jest prawdopodobieństwo, aby upadłość pojedynczych instytucji tego sektora wywołała lawinę upadłości w sektorze ubezpieczeniowym, a następnie w całym systemie finansowym oraz pogorszyła koniunkturę w sferze realnej gospodarki. Na tej podstawie przyjmuje się, że

16 16 Teresa H. Bednarczyk sektor ubezpieczeniowy nie wykazuje samodzielnej zdolności do kreowania ryzyka systemowego, a ubezpieczyciele nie są ani zbyt duzi, ani zbyt powiązani, aby upaść. Zagrożenie stwarzają jednak ubezpieczyciele, którzy angażują się w działalność nietradycyjną (pozaubezpieczeniową). Przejmowanie ryzyka kredytowego w wyniku obrotu instrumentami pochodnymi, a zwłaszcza sprzedaż swapów kredytowych, może nieść poważne zagrożenia dla stabilności finansowej. Dlatego organy nadzoru powinny bardziej wnikliwie badać i bardziej rygorystycznie egzekwować przestrzeganie odpowiednich wymogów oceny wszelkich rodzajów ryzyka, na jakie są narażone kapitałowe grupy ubezpieczeniowe (zarówno klasycznego ryzyka ubezpieczeniowego, jak i ryzyka finansowego). Sprzyjać temu powinny nowe ramy nadzoru finansowego w Unii Europejskiej oraz powołanie Europejskiej Rady ds. Ryzyka Systemowego, która rozpoczęła działalność w 2011 roku. W ostatnim czasie dużym zagrożeniem systemowym stał się problem zadłużeniowy rządów i generalne obniżanie się wiarygodności płatniczej dłużników, co sprawia, że dłużne papiery skarbowe stają się coraz bardziej ryzykowne (ryzyko kraju). Ubezpieczyciele europejscy posiadają w swych portfelach inwestycyjnych papiery skarbowe państw grupy PIIGS i mogą doświadczyć większego negatywnego wpływu spadku wiarygodności kredytowej rządów niż podmioty z innych branż. Rosnące angażowanie się branży ubezpieczeniowej w działalność czysto finansową, pogoń za coraz większymi zyskami z inwestycji kapitałowych, a także utrzymująca się recesja gospodarcza oraz ogólny wzrost ryzyka związanego z inwestycjami w skarbowe papiery dłużne sprawia, że narażenie sektora ubezpieczeniowego na ryzyko systemowe wyraźnie rośnie. Jest to wynik szoków wtórnych, wykreowanych przez recesję gospodarczą oraz kryzys zadłużeniowy w strefie euro, który został zapoczątkowany pęknięciem bańki spekulacyjnej na amerykańskim rynku mieszkaniowym oraz kryzysem finansowym w tamtejszym sektorze bankowym. Bibliografia Cummins, J.D., Weiss, M.A., 2010, Systemic Risk and the U.S. Insurance Sector, wharton.upenn.udu/fic/papers/11/11 07.pdf [dostęp: ]. Global Insurance Market Trends 2011, OECD, pdf [dostęp: ].

17 Czy sektor ubezpieczeniowy kreuje ryzyko systemowe? 17 Group of Ten. Report on Consolidation in the Financial Sector, 2001, www. imf. org/external/np/g10/2001/01/eng/pdf/file1.pdf [dostęp: ]. Harrington, S.E., 2009, The Financial Crisis, Systemic Risk, and the Future of Insurance Regulation, The Journal of Risk and Insurance, vol. 76, no. 4. Insurance and Financial Stability, 2011, IAIS temp/insurance_and_financial_ stability.pdf [dostęp: ]. Iwanicz-Drozdowska, M., (2008), Bezpieczeństwo rynku usług finansowych. Perspektywa Unii Europejskiej, Wydawnictwo SGH w Warszawie, Warszawa. Jędrzejczyk, I., 2009, Oddziaływanie zjawisk kryzysowych na sektor ubezpieczeń w Polsce i na świecie, w: Nowak, A.Z., Nowak, S., Sopoćko, A. (red.), Rynki finansowo- -ubezpieczeniowe w warunkach kryzysu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Kaufman, G., 1999, Banking and Currency Crises and Systemic Risk: A Taxonomy and Review, Federal Reserve Bank of Chicago Working Paper, vol. 12. Lisowski, J., 2010, Rynek ubezpieczeń kredytu kupieckiego a konsekwencje kryzysu gospodarczego, w: Ronka-Chmielowiec, W. (red.) Ubezpieczenia gospodarcze, Prace Naukowe UE we Wrocławiu, nr 105. Marcinkowska, M., 2009, Analiza ryzyka systemowego, w: Społeczno-ekonomiczne wymiary globalnego kryzysu finansowego, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, nr 3(1). Monkiewicz, J., 2009, International Regulatory Agenda in Insurance in a Context of Current Financial Crisis. Are We on the Right Track?, Wiadomości Ubezpieczeniowe, nr 2. Schich, S., 2010, The Role of Insurance in the Recent Financial Crisis, Insurance Markets and Companies: Analyses and Actuarial Computations, vol. 1. Solarz, J.K., 2008, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. The Credit Crisis and the Insurance Industry: 10 frequently Asked Questions, 2010, The Geneva Association, Etudes et Dossiers, vol Weistroffer, Ch., 2011, Identifying Systemically Important Financial Institutions (SIFIs), Deutsche Bank Research, INTERNET_EN-PROD/PROD PDF [dostęp: ]. Went, P., 2011, Systemically Important Financial Institution Risk Assessment, Global Association of Risk Professionals, [dostęp: ].

18 STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA 2013, vol. 1, no. 11 (260) Robert Kurek Uniwerystet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki, Katedra Finansów i Rachunkowości rrkurek@poczta.onet.pl Inicjatywy na rzecz zbliżenia regulacji i systemów nadzoru nad firmami ubezpieczeniowymi działającymi globalnie 1 Streszczenie: W opracowaniu przedstawione zostały rozwiązania i inicjatywy podejmowane przez różne instytucje międzynarodowe i stowarzyszenia, które mają na celu zbliżenie regulacji i systemów nadzoru nad firmami ubezpieczeniowymi działającymi globalnie. Ich przeanalizowanie i ocena umożliwiły wskazanie korzyści, które dzięki nim są możliwe do uzyskania. Ponieważ na poziomie globalnym trudno o wspólne regulacje, podejmowane działania i inicjatywy we fragmentaryczny sposób prowadzą do konwergencji systemów nadzoru, jednak w związku z tym, że zapewniają organom nadzoru większą efektywność w procesach nadzorowania, ułatwiają zakładom ubezpieczeń prowadzenie działalności, a w skali makro pozwalają na minimalizację zagrożeń o charakterze systemowym, wszelkie próby zestandaryzowania regulacji i nadzoru należy uznać za właściwe i jak najbardziej pożądane. Słowa kluczowe: firmy ubezpieczeniowe aktywne globalnie, regulacje, organy nadzoru. Klasyfikacja JEL: G28, L51. Initiatives for the convergence of supervision regulations and systems of globally operating insurance companies Abstract: This study presents solutions and initiatives, undertaken by different international institutions and associations, aimed at the convergence of supervision regulations and systems in companies operating globally. Through analysing and evaluating them 1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki.

19 Inicjatywy na rzecz zbliżenia regulacji i systemów nadzoru nad firmami 19 it was possible to identify the benefits which such convergence could bring. Since it is difficult to establish common regulations at a global level, the activities and initiatives undertaken can ensure only a fragmentary convergence of supervision systems. However, because even partial convergence provides a higher efficiency of supervisory procedures, facilitates the operations of insurance institutions and, on the macro scale, helps minimise systemic threats, it seems evident that any attempts to standardize regulations and supervision should be regarded as appropriate and highly desirable. Keywords: globally operating insurance companies, regulations, supervisory organs. Wstęp Liberalizacja międzynarodowych powiązań finansowych i postępujące zmiany w globalnej architekturze finansowej powodują, że działalność aktywnych międzynarodowo i globalnie firm ubezpieczeniowych wymaga uregulowania niektórych aspektów ich funkcjonowania. W ślad za ich międzynarodową aktywnością powinny pójść także kwestie nadzorowania, tzn. powinny być ujednolicane, mieć globalny charakter i najlepiej, aby były prowadzone przy zastosowaniu zbliżonej metodologii nadzoru. Celem opracowania jest przeanalizowanie i ocena inicjatyw, które są podejmowane przez rządowe i pozarządowe instytucje, a które mają na celu zbliżenie regulacji, reżimów nadzorczych i metodologii nadzoru w odniesieniu do aktywnych globalnie firm ubezpieczeniowych 2 oraz wskazanie potencjalnych korzyści, jakie dzięki tym procesom są możliwe do uzyskania. 1. Organizacja nadzoru nad globalnymi firmami ubezpieczeniowymi Wprawdzie tytuł tego punktu sugeruje, że jakieś instytucje lub struktury nadzorcze sprawują nadzór nad firmami ubezpieczeniowymi działającymi globalnie, jednak w rzeczywistości tak się nie dzieje. Funkcjonujące i już ukształtowane w różnych krajach organizacje nadzoru ubezpieczeniowego są od siebie niezależne i nieskorelowane (wyjątkiem jest UE o czym poniżej). Odmiennie wyglądają kwestie uregulowania zasad działania organów 2 W praktyce regulacja i nadzór są dziedzinami często ze sobą powiązanymi [Łańcucki 2010] i pomimo że zagadnienie to często odnosi się do rynku finansowego jako całości, problematyka podjęta w opracowaniu skupi się na sektorze ubezpieczeniowym.

20 20 Robert Kurek nadzoru, niekompatybilne są reżimy nadzorcze, a różnice pojawiają się także w sferze nadzoru właściwego, odnoszącego się do metod postępowania i wdrażania konkretnych czynności nadzorczych. Na coraz bardziej jednolitych rynkach finansowych naturalnym zjawiskiem jest rosnąca potrzeba zbliżenia regulacji i sposobów nadzoru [Mérő 2008], a ponieważ rynki finansowe są rynkami europejskimi i światowymi, a nie wyłącznie krajowymi, to ich nadzór musi być również nadzorem europejskim i światowym [Barroso 2009]. Zdefiniowanie właściwych środków nadzoru nad podmiotami o charakterze globalnym nie jest jeszcze ujęte w sposób kompleksowy, jednak już pojawiają się stosowne działania, jak i podejmowane są pierwsze inicjatywy w tym kierunku. 2. Inicjatywy i działania na rzecz zbliżenia regulacji i systemów nadzoru nad firmami ubezpieczeniowymi działającymi globalnie Na forum UE od czasu powstania jednolitego rynku ubezpieczeniowego zaistniały prawne warunki do ponadnarodowej współpracy między organami nadzoru, jednak dopiero dyrektywa Solvency II pozwoliła w szerszym zakresie dysponować narzędziami, które kompleksowo umożliwiają nadzorowanie panaeuropejskich firm i grup ubezpieczeniowych. W sferze regulacji i struktur nadzoru decydujące było ustanowienie w 2011 r. Europejskiego Systemu Nadzoru Finansowego (ESNF) oraz delegacji dla Komisji Europejskiej do przyjmowania aktów poziomu 2 i 3 (wiążących prawnie) przygotowywanych przez EIOPA 3, będącego częścią sieci Europejskich Urzędów Nadzoru (European Supervisory Authorities ESA). Istotne było również wskazanie kwestii, w których EIOPA jest uprawniony do wiążącej prawnie mediacji pomiędzy lokalnymi organami nadzoru. Ustanowienie mechanizmu ustalania nadzorcy grupowego spowodowało, że nadzór nad grupami w UE przestał być jedynie nadzorem uzupełniającym, zajmującym się jedynie kwestiami specyficznymi dla grupy, a stał się nadzorem kompleksowym, o decydujących uprawnieniach i silniejszej pozycji w stosunku do uprawnień nadzorcy lokalnego. W celu zapewnienia odpowiedniego nadzoru nad ubezpieczeniowymi grupami kapitałowymi, gdy stanowią one część struktury finansowych spółek holdingowych o działalności mieszanej, dokonano także 3 EIOPA Europejski Urząd Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych (European Insurance and Occupational Pensions Authority).

21 Inicjatywy na rzecz zbliżenia regulacji i systemów nadzoru nad firmami 21 odpowiednich zmian [FICOD 1]. Standaryzacji nadzorowania grup na forum UE sprzyjają również przepisy w zakresie uproszczenia możliwości transferu kapitału pomiędzy podmiotami grupy, celem chronienia przed niewypłacalnością [Weber 2010]. Można stwierdzić, że na forum UE system nadzoru został ujednolicony i wprawdzie istnieją jeszcze drobne rozbieżności, jednak w materii nadzorowania ponadnarodowo aktywnych firm ubezpieczeniowych regulacje unijne są najbardziej zaawansowanym i zunifikowanym organizmem na świecie. W pewnych obszarach zarówno przepisy, jak i procedury nadzorcze obowiązujące w UE wychodzą poza jej obszar terytorialny i mogą obowiązywać w innych krajach świata. Jest to możliwe w sposób pośredni w związku z obowiązującą pod rządami Solvency II procedurą uznawania równoważności systemów nadzoru ubezpieczeniowego krajów spoza UE (third country equivalence). Przeprowadzany test równoważności to weryfikacja, czy system nadzoru danego państwa trzeciego jest zbieżny z unijnym zarówno w sferze regulacyjnej, jak i ścisłego nadzoru [EIOPA 2010]. Dyrektywa Solvency II przewiduje trzy obszary, w których ocena równoważności może być dokonana: nadzór nad reasekuracją, wypłacalność grupy, nadzór nad grupą [Solvency II]. Unijna koncepcja nadzoru jest jedną z najnowocześniejszych i najbardziej kompleksowych regulacji nadzorczych na świecie i jest traktowana jako rozwiązanie sprawdzone i godne naśladowania [Schneider 2011]. Poprzez proces równoważności unijny reżim nadzorczy staje się powoli wzorem dla wielu krajów trzecich, a ustalone w ramach Solvency II zasady są powszechnie znane i akceptowalne oraz przenoszą się do innych regionów świata. Pomimo że uprawnienia unijnych organów nadzoru są ograniczone wyłącznie do tych globalnych grup ubezpieczeniowych, które są aktywne zarówno w UE, jak i w krajach trzecich, to konieczna przy tym współpraca pomiędzy nadzorcami powoduje, iż wzrasta kompatybilność różnych reżimów nadzorczych. W ramach dążenia do międzynarodowej spójności nadzorów UE jest liderem, a wdrażając własne regulacje, podejmuje próbę wpływu na kształt międzynarodowej konwergencji systemu regulacyjno-nadzorczego [Larosière Report 2009]. Podstawowe zasady i zalecenia w dziedzinach dotyczących nadzoru i regulacji sektora ubezpieczeń opracowuje i publikuje IAIS 4. Wypracowane przez IAIS podstawowe zasady ubezpieczeń (insurance core principles ICP), oprócz tego, że stanowią podstawę do oceny ustawodawstwa, systemów i procedur nadzorczych w zakresie ubezpieczeń, wyznaczają standardy nadzoru 4 IAIS (International Association of Insurance Supervisors) Międzynarodowe Stowarzyszenie Organów Nadzoru Ubezpieczeniowego.

22 22 Robert Kurek obowiązujące na całym świecie. Założeniem przygotowywanej przez IAIS inicjatywy wspólnych ram nadzoru (regulacji prawnych) ComFrame 5 jest ujednolicenie zasad nadzoru nad międzynarodowo aktywnymi grupami ubezpieczeniowymi (IAIGs 6 ). Konstrukcja ComFrame obejmuje dwie płaszczyzny regulacji: pierwsza jest ukierunkowana na ocenę kompleksowego ryzyka pojawiającego się w działalności IAIGs (działalność i struktura grupy), a druga dotyczy sposobów nadzorowania (m.in. zasady kooperacji pomiędzy organami nadzoru, zakres kompetencji w przypadku sytuacji konfliktowych). ComFrame pozwala na nadzorczą ocenę działalności aktywnych międzynarodowo grup ubezpieczeniowych na bazie skonsolidowanego, zintegrowanego i scentralizowanego zarządzania ryzykiem i kapitałem (w przypadku wielu indywidualnych nadzorów narodowych nie zawsze jest to możliwe) i w pewnym uproszczeniu można przyjąć, że w sferze nadzorczej naśladuje rozwiązania unijne. Wprawdzie ComFrame celuje w IAIGs, to jednak jego wdrożenie (przewidziane po 2013 r.) daje szansę na zbieżność regulacyjną determinującą ramy prawne dotyczące funkcjonowania zakładów ubezpieczeń, jak i przełoży się na zwiększenie możliwości kooperacji i współpracy pomiędzy organami nadzoru [Kading i Madeiros 2011, s. 413], kompatybilność reżimów nadzorczych i zbliżenie systemów nadzoru na całym świecie. Pomysł ustanowienia globalnych kolegiów nadzorczych (działających międzysektorowo) zawierał już Raport Grupy Larosiere a z 2009 r. Mają one operować na podstawie wytycznych FSB 7 szczególnie w odniesieniu do instytucji finansowych istotnych z punktu widzenia ryzyka systemowego, tzw. SIFIs 8. Wśród SIFIs, obok banków, miałyby się także znaleźć ponadnarodowe firmy ubezpieczeniowe, które mają charakter globalny i istotne znaczenie w kontekście monitorowania ryzyka systemowego. Bezpośrednią konsekwencją takiej kategoryzacji byłaby konieczność specjalnego nadzoru i obowiązek uwzględnienia dodatkowych zasad kapitałowych [KPMG 2011]. Jednak wciąż jeszcze (stan na marzec 2012 r.) trwa debata na temat tego, czy zakłady ubezpieczeń należy traktować jako ważne systemowo instytucje finansowe. W opinii reprezentantów firm ubezpieczeniowych nie stwarzają one ryzyka systemowego, a projekty zaleceń FSB zostały opracowane 5 ComFrame (Common Framework for the Supervision of Internationally Active Insurance Groups) Wspólne Ramy Nadzoru nad Międzynarodowo Aktywnymi Grupami Ubezpieczeniowymi. 6 IAIGs (Internationally Active Insurance Groups) Międzynarodowo Aktywne Grupy Ubezpieczeniowe. 7 FSB (Financial Stability Board) Rada Stabilności Finansowej. 8 SIFIs (Systemically Important Financial Institutions) Ważne Systemowo Instytucje Finansowe.

23 Inicjatywy na rzecz zbliżenia regulacji i systemów nadzoru nad firmami 23 dla sektora bankowego i powinny mieć zastosowanie wyłącznie do banków [CEA 2011]. Poza działaniami instytucji, organizacji i stowarzyszeń, które mają na celu zbliżenie regulacji i konwergencję systemów i sposobów nadzoru, inicjatywy i działania w tym zakresie są podejmowane również w skali indywidualnej przez same organy nadzoru. Mowa o międzynarodowych porozumieniach pomiędzy organami nadzoru (memorandum of understanding MoU), które mogą mieć charakter dwu- lub wielostronny. Procesom spójnego nadzorowania na poziomie globalnym specjalny charakter nadała inicjatywa IAIS z 2007 r. dotycząca wielostronnego porozumienia (multilateral memorandum of understanding MMoU). Jej celem jest międzynarodowa koordynacja procesu licencjonowania, współpraca między różnymi ciałami nadzorczymi, wymiana informacji i zacieśnianie wielostronnych relacji z najważniejszymi partnerami w układzie globalnym [IAIS 2007]. System memorandów przyczynia się do tworzenia standardowych, międzynarodowych procedur, co zbliża praktyki nadzorcze i sposoby nadzorowania na całym świecie [Kading i Madeiros 2011, s. 412]. Aktywne międzynarodowo i globalnie firmy ubezpieczeniowe, świadome faktu, że zwiększenie współpracy i kooperacja pomiędzy organami nadzoru jest dla nich rozwiązaniem korzystnym, także podejmują inicjatywy i lobbują na rzecz wdrożenia takich rozwiązań, które mają im ułatwić prowadzenie działalności. Wprawdzie początkowo dotyczyło to tylko rynku UE, ale już w czerwcu 2004 r. EFR 9, jako reprezentant europejskich grup finansowych, zaproponował koncepcję lead supervisor (nadzoru głównego, prowadzącego), która miała usprawnić funkcjonowanie nadzoru nad unijnymi podmiotami sektora finansowego. Zainicjowanie kształtu ujednoliconego systemu nadzoru obowiązującego w całej UE przez podmioty podlegające ocenie nadzorczej miało miejsce wcześniej, zanim jeszcze stosowne regulacje pojawiły się w dyrektywach unijnych [Kurek 2008]. Zbliżenie regulacji i systemów nadzoru odbywa się także na innych płaszczyznach, pośrednio z nimi powiązanych. Można tu wyróżnić działania w zakresie ujednolicania standardów rachunkowości i sprawozdawczości finansowej, aktywność w zakresie ujednolicania zasad kalkulacji i technik aktuarialnych czy nawet przyjmowanie przez agencje ratingowe zbliżonych formuł oceny działalności (wypłacalności). Nie bez wpływu na kwestie regulacji i nadzoru na rynku ubezpieczeniowym w ujęciu globalnym pozostają także postanowienia wielostronnego porozumienia ustanawiającego prawno- -traktatowe ramy międzynarodowego handlu usługami GATS [Arkel 2011]. 9 EFR European Financial Services Round Table (

24 24 Robert Kurek Pozwoliły one na utworzenie systemu jasnych i przejrzystych reguł w międzynarodowym handlu usługami, zagwarantowanie sprawiedliwego i równego traktowania wszystkich uczestników porozumienia oraz zapewniły równy dostęp do rynków poprzez sukcesywną liberalizację handlu, polegającą na ograniczaniu lub znoszeniu środków niekorzystnie oddziałujących na handel usługami, przy uwzględnieniu poziomu rozwoju oraz celów polityki narodowej członków GATS. 3. Zbliżanie regulacji i systemów nadzoru nad firmami ubezpieczeniowymi działającymi globalnie korzyści możliwe do uzyskania System pozarządowych instytucji nie ma uprawnień, by stanowić o regulacjach i tworzyć bezpośrednio normy prawne lub nakazywać przyjmowanie określonych rozwiązań w układzie narodowym lub globalnym (jedynie w obszarze Unii Europejskiej jej organy mogą stanowić prawo). Instytucje i stowarzyszenia najczęściej generują sygnały ostrzegawcze, przygotowują lub bezpośrednio lobbują na rzecz przyjęcia określonych rozwiązań. Istotą sprawy jest jednak to, że instytucje te wyznaczają kierunki i najważniejsze reguły gry, które mogą się stać obligatoryjne dla wszystkich podmiotów wchodzących w skład systemu. Co prawda na poziomie globalnym trudno o wspólne regulacje, jednak nawet tylko ich zbliżanie (konwergencja) oraz próby ujednolicania systemów nadzoru mogą wpływać na globalną architekturę regulacyjną i nadzorczą. Próby uzyskania wzmocnionego, spójnego i sprawnego międzynarodowego systemu regulacji i zasad nadzorowania bez wątpienia leżą w interesie tych, którzy nadzorują, tych, którzy są nadzorowani, jak i pozostałych uczestników rynku ubezpieczeniowego. Korzyścią dla firm ubezpieczeniowych działających globalnie jest minimalizowanie (nawet eliminowanie) rozdźwięku między własnymi sposobami zarządzania a wymogami nadzorczymi określanymi w różnych krajach. Rozwiązany staje się także problem wynikający z niejednolitego charakteru informacji oraz różnic w systemach raportowania, a także nadzorczych norm ostrożnościowych, następuje też dopasowanie do realiów funkcjonowania całej grupy, co jest korzystne z perspektywy kosztów i nie pogłębia różnic w warunkach prowadzenia działalności podmiotów nadzorowanych. Uregulowania prawne nadające organom nadzoru stosowne instrumentarium nadzorcze, kompatybilność reżimów i międzynarodowa spójność nadzoru przekładają się na sprawowanie właściwego nadzoru nad firmami aktywnymi w układzie globalnym. Pojawiają się korzyści z podjętej współpracy