4) 5 lipca 1943 Himmler wydał rozkaz konstrukcji Obozu nr IV w części północnej, gdzie znajdowały się bunkry z amunicją

Transkrypt

1 Yoram Haimi Tło Historyczne Wstępne sprawozdanie z badań w obozie w Sobiborze Obóz został zlokalizowany w pobliżu sobiborskiej trasy kolejowej i samego Sobiboru, małego miasta w województwie lubelskim, niedaleko odcinka kolejowego Chełm-Włodawa, osiem kilometrów na południe od Włodawy. Teren ten został wybrany ze względu na jego niewielkie zaludnienie i dużą odległość od innych miejscowości, a także dużą ilość lasów i bagien. Budowę obozu rozpoczęto w marcu 1942 jako część Operacji Reinhardzkiej. Osobą odpowiedzialną za budowę, był Franz Stangl (zastąpiony przez Franza Reichleitnera we wrześniu 1942). Nadzór nad obozem sprawowało oficerów SS, większość z których służyła wcześniej w Action T4.W obozie pracowało również około Ukraińców, większość z których była więźniami sowieckimi. Zostali oni przeszkoleni w Trawnikach. Niemcy odpowiadali za administrowanie obozem, podczas gdy Ukraińcy byli strażnikami i wartowniczymi, którzy mieli zapobiegać ucieczkom osadzonych w obozie Żydów lub ich buntowi (Gutmann 1990: 844). Powierzchnia obozu wynosiła 400 x 600 m i, jeszcze przed jego budową, włączono w jego skład dwie budowle: dom leśniczego i pocztę (Arad 1987: 30). Obóz został podzielony na trzy części: 1)administracyjnie obóz został podzielony na dwa podobozy, Obóz I, gdzie umieszczano więźniów żydowskich. Znajdowały się tam również warsztaty, w których więźniowie wykonywali pracę przymusową. Obóz II był częścią przejściową, gdzie mieściła się rampa kolejowa oraz domy SS-manów (Guttman 1990: 844). 2)Obóz II zawierał magazyny, przebieralnię, gdzie więźniowie zostawiali ubrania po dotarciu do obozu, oraz stację, gdzie gromadzono przywiezione przez nich kosztowności. Ścieżka o szerokości 5 metrów i długości 150 metrów wiodła z przebieralni do komór gazowych. Przy ścieżce tej umieszczono tabliczkę z nazwą Ulica Wiodąca do Nieba (Gilead 2009: 25). 3)Obóz III mieścił się na terenie eksterminacyjnym z komorami gazowymi, masowymi grobami i brakami, w których mieszkali więźniowie. Komory gazowe miały powierzchnię 16 m kw., w każdej z nich mieściło od 150 do 200 ofiar. Trujący tlenek węgla był generowany przy pomocy silnika o mocy 200 koni mechanicznych, a następnie rurą wpuszczany do komory. Pomiędzy lipcem a wrześniem 1942 transporty zostały wstrzymane z powodu robót kolejowych na odcinku Lublin Chełm (Arad 1987: 66). Trzy początkowe komory mogły zmieścić łącznie około 600 osób, co zdecydowanie spowolniało proces ludobójstwa. Dlatego też, w okresie, kiedy nie docierały nowe transporty, zbudowano sześć nowych komór mogących pomieścić około ofiar (Guttman 1990: 864). 4) 5 lipca 1943 Himmler wydał rozkaz konstrukcji Obozu nr IV w części północnej, gdzie znajdowały się bunkry z amunicją Po wznowieniu transportów do Sobiboru w 1942 skonstruowano również wąską ścieżkę kolejową, która służyła przewożeniu ciał tych, którzy nie przeżyli podróży, z rampy kolejowej

2 wprost do masowego grobu (Guttman 1990: 846). Wcześniej służyły temu wozy zaprzężone w konie. 14 października 1943 roku więzień pochodzący z Rosji, Alexander Pechorsky, stanął na czele obozowej rewolty, podczas której zabito jedenastu niemieckich oficerów i szeregowych oraz kilku żołnierzy ukraińskich. Podczas buntu w obozie znajdowało się ok. 600 więźniów. Osadzeni w Obozie III oraz ci, którym nie udało się zbiec, zostali zamordowani następnego dnia. Podczas samego przewrotu zabito ok więźniów, zaś około 300 z nich zdołało uciec. Arad (1988: 451) szacuje, że przeżyło ok Żydów. Podczas pierwszych trzech miesięcy funkcjonowania obozu, zamordowano około osób pochodzenia żydowskiego. Większość z nich pochodziła z Lublina, a także z terenów tzw. I Rzeszy, Austrii (Friedland 2008: 348). Według informacji Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce zginęło Żydów i ok Polaków (Guttman 1990: 856). Sobibór był ostatnim obozem, który zlikwidowano i zniszczono. Wykorzystano do tego Żydów przetransportowanych przez władze hitlerowskie z Treblinki. Budynki obozu rozebrano, a w ich miejscu utworzono, podobnie jak w Bełżcu, gospodarstwo rolne (Arad 1988: 462). Fig. 1 - Plan Obozu w Soboborze opracowany przez Ericha Bauera (Ruckerl 1977: )

3 Badania archeologiczne W latach 2000 i 2001 grupa polskich badaczy pod przewodnictwem prof. Andrzeja Koli z Torunia przeprowadziła prace archeologiczne, których celem było zlokalizowanie masowych grobów na terenie sobiborskiego obozu. Udało się znaleźć siedem mogił zbiorowych Na załączonej mapie są one oznaczone numerami 1, w obiektach A-E (Kola 2001: 122); (Fig. 2). Prof. Kola opisuje obiekt E jako drewniany budynek o planie kwadratu, o szerokości 6 metrów i długości 60 metrów, z przybudówką po jego północnej stronie, o powierzchni 56 m kw. Odkryto tam naboje do pistoletów z 1830 r. (Kola 2001: 120), a także wykopaliska z metalu i szkła. Według archeologów ofiary rozbierały się w opisanych budynkach (Kola 2001: 121). Fig Plan Prac Odkrywczych - griby są zaznaczone kolorem brązowym. Plan opracowany przez Wojciecha Mazurka z Sub Terra Badania Archeologiczne - Chełm

4 W 2004 Marek Bem, kurator Muzeum w Sobiborze zlecił firmie Büro für Geophysik Lorenz Co. prace wykopaliskowe na terenie dawnego obozu. Miały one zidentyfikować trasę, jaką pokonywali Żydzi z Obozu II do Obozu III, tzw. Ulicę Wiodącą do Nieba. Badania nie zostały jednak ukończone i dotychczas nie przedstawiono żadnego sprawozdania, które ich dotyczy. W październiku 2007 na terenie obozu przeprowadzono prace archeologiczne pod auspicjami Uniwersytetu Ben Gurion, Instytutu Yad Vashem oraz Muzeum w Sobiborze. Prace te wykonywali Wojciech Mazurek i Yoram Haimi. Skoncentrowano się wówczas na zidentyfikowaniu rozmiarów komór gazowych. Podczas wykopalisk odnaleziono około 1000 obiektów, w tym przedmioty szklane i metalowe oraz inne pozostałości z czasów funkcjonowania obozu. Odkrycia te doprowadziły do konkluzji, że na przeszukiwanym terenie nie mogły znajdować się komory gazowe. Ustalenie ich lokalizacji wymagało dalszych prac. Badania geofizyczne zostały przeprowadzone w Sobiborze w 2008 roku przez firmę Woirley- Parsons Co. Umożliwiły one ustalenie nowego obszaru, który powinien zostać sprawdzony przez archeologów. Obszar ten znajduje się po zachodniej stronie asfaltowego placu, na którym wzniesiono pomniki. W czasie prac wykopaliskowych w 2009 roku odkryto pozostałości siedemnastu drewnianych pali, które formują dwie równoległe linie biegnące z północy na południe. Przedmioty tam znalezione to: protezy dentystyczne, klucze, monety i rzeczy ze szkła. Rezultatem tych prac było pojawienie się na tyle istotnych pytań, że badania archeologiczne wznowiono we wrześniu 2010 roku. Odkryto wówczas pozostałości kolejnych pięćdziesięciu pali biegnących wzdłuż tych odnalezionych rok wcześniej. Dzięki temu ustalono, że Obóz III był otoczony podwójnym ogrodzeniem. Archeolodzy znaleźli również biżuterię, klucze, szkło, monety z Francji, Holandii, Czechosłowacji, Austrii, Niemiec i Polski. Znaleziskiem szczególnym był srebrny wisiorek z wygrawerowanym przy użyciu alfabetu łacińskiego imieniem Hanna po jednej stronie, i imieniem Shaddai'', to jest Wszechmogący, w języku hebrajskim po drugiej (fot.1). Fot. 1 - Srebrny medalik odkryty podczas wykopalisk we wrześniu 2010 W świetle tego, co udało się odnaleźć podczas wcześniejszych wykopalisk, w kwietniu 2011 teren prac archeologicznych został poszerzony o 3000 metrów kwadratowych. Po raz pierwszy przeprowadzono tego typu badania w okresie kwiecień maj, które nie są najlepszym okresem do takich działań ze względów logistycznych. Fig. 3 przedstawia podsumowanie wszystkich

5 badań przeprowadzonych w Sobiborze w latach Fig. 3 Podsumowanie badań przeprowadzonych w Obozie w Sobiborze, Wojciech Mazurek z Sub Terra Badania Archeologiczne, Chełm Na otwartej przestrzeni (fot. 2) usytuowanej na południe od kopca z prochami ofiar odkryto obiekt, który na załączonej mapie został oznaczony numerem 882. Ma on 150 m kw powierzchni oraz 2.5 metra głębokości. Dół ten został zakryty półtorametrową warstwą białego piachu, pod którym znajdowały się duże ilości popiołu, a także fragmenty ludzkich kości. Mógł to być ostatni grób używany przez Niemców, od kiedy zaprzestano masowej eksterminacji po rewolcie w październiku Na południe od obiektu 882 (fot. 2) znajduje się obiekt 568, którego Sonderkommando mogło używać jako dołu na śmieci. Znaleziono tam bowiem duże ilości metalu, szkła i plastiku, a także fragmenty tkanin, baterie, buty i biżuterię. Wśród wykopalisk zasługujących na szczególną uwagę jest medalik z hebrajską inskrypcją Shema Israel (fot. 3), złoty łańcuszek (fig. 4) oraz para złotych kolczyków (fig. 5).

6 Fot. 2 Obiekt 882 zaznaczony na czerwono, Obiekt 586 na niebiesko Fot. 3 Medalik Fot. 4 Złoty łańcuszek Fot. 5 para złotych kolczyków Ścieżka (Ulica Wiodąca do Nieba), wzdłuż której Niemcy przeprowadzali Żydów z Obozu II do Obozu III, gdzie ulokowane były, została odkryta na południe od powierzchni asfaltowej i monumentów (fig. 4). Znaleziony fragment ma 5 metrów szerokości i 50 metrów długości. Jednak według relacji tych, którzy przeżyli obóz, ścieżka miała ok. 200 metrów długości. W trakcie prac na trasie ścieżki znaleziono żółtą naszywkę, którą zgubił najprawdopodobniej więzień przywieziony ze Słowacji (fot. 6). Po południowej stronie ścieżki odkryto również dół wypełniony wapnem (obiekt 630), które mogło być wykorzystywane przez Niemców do pokrycia ciał ofiar (fig. 4).

7 Fig. 4 Plan ''Ulicy Wiodącej do Nieba", Wojciech Mazurek Sub Terra Badania Archeologiczne, Chełm Fot. 6 Żółta naszywka znaleziona przy ''Ulicy Wiodącej do Nieba'' Odkryto także kolejne 120 metrów (fig. 5) ogrodzenia z Obozu III. Ogrodzenie to oddziela groby; przede wszystkim groby nr 1 i numer 2 są odseparowane od pozostałego terenu. Na tej podstawie wysnuto wniosek, że Niemcy używali ogrodzenia podczas pierwszej fazy działania

8 obozu, kiedy używali małych komór gazowych. Kiedy utworzono nowe komory gazowe, we wrześniu 1942, liczba ofiar znacznie wzrosła, a co za tym idzie zwiększyło się zapotrzebowanie na dodatkowy teren pod masowe groby. Dlatego też w tamtym czasie Niemcy rozebrali wcześniejsze ogrodzenie i zbudowali nowe, na zachód od pierwszych masowych mogił. Fig. 5 Podwójne ogrodzenie oddzielające Grób 1 od Grobu 6 zaznaczone na planie na zielono, Wojciech Mazurek Sub Tera Badania Archeologiczne, Chełm.

9 Podczas wykopalisk w 2001 roku dół z obiektu E powiększono w kierunku południowym (fig. 5), uwidocznił się odkryty wcześniej kanał o długości 80 metrów. Na obszarze tym znaleziono bardzo niewiele przedmiotów. Prowadzi to do wniosku, że dół, gdzie znaleziono wcześniej naboje do pistoletów z 1830 roku, wykorzystywano do masowych egzekucji i nie było w tym miejscu żadnego budynku, jak sugerował wcześniej Kola. Podczas ostatniego okresu wykopaliskowego ujawniono nowe ważne informacje, które istotnie wpływają na zrozumienie tego, co działo się w obozie w Sobiborze. Znalezione wówczas przedmioty są cennym źródłem historycznym i zostaną pokazane na wystawie w planowanym centrum dla zwiedzających. Kilka kwestii dotyczących Obozu III i Obiektu E nie zostało wyjaśnionych w związku z ustaleniem, że nie był on budynkiem, ale raczej dołem, gdzie odbywały się masowe egzekucje. Wyniki naszych dotychczasowych poszukiwań dostarczają wystarczająco dużo informacji, żeby utworzyć nowe centrum dla odwiedzających Sobibór (fot. 7). Niemniej, konserwacja obozu i rozwój centrum wymagają dalszych badań. Fot. 7 Dokładny projekt poszukiwań w Sobiborze na fotografii lotniczej

10 Odwołania מחנות ההשמדה בלז'ץ, סוביבור, טרבלינקה. עם עובד תל-אביב. ;תשמ "ח. מבצע ריינהארד ארד י ' גוטמן י' תש"נ. האנציקלופדיה של השואה כרך רביעי. יד ושם וספרית הפועלים. פרידלנדר ש' תשס"ט. שנות ההשמדה, גרמניה הנאצית והיהודים. עם עובד, ספריית אופקים, יד ושם. תל אביב, ירושלים. Arad Y Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. Indiana University Press. Indianapolis Gilead I, Haimi Y, Mazurek W Excavating Nazi Extermination Centres in Present Pasts Vol 1, Rűckerl A NS Vernichtungslager im Spiegel Deutcher Strafprozesse Belzec, Sobibor, Treblinka, Chełmno. Deutcher Taschenbuch Verlag, Műnchen.